Quaestio 122

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaevigesimaesecundae Tinbium occurrit circa illud, in principio corporis articuli: Praecepta decalogi sunt prima principia legis, quibus statim ratio naturalis assentit tanquam manifestissimis. Videtur namque hoc esse falsum; atque contra doctrinam in praecedenti Libro habitam. Nam in qu. c, art. 3, exclusa sunt a praeceptis decalogi principia per se nota tam in moralibus quam in fide, ut ibi patet. Quomodo ergo nunc dicitur quod sunt prima principia manifestissima ?

Ad hoc dicitur quod aliud est loqui de principiis intrinsecis legis: et aliud de principiis extrinsecis, quae sunt velut prima principia in speculabilibus. Nam principia intrinseca legis clauduntur infra latitudinem eorum quae indigent editione: quoniam sunt partes legis, quam constat oportere promulgari. Sunt tamen primo edita, inter omnia quae in lege continentur: et propterea vocantur prima et communia legis principia. — Principia vero extrinseca editione non egent, sed solo naturali seu infuso lumine in nobis existente contenta sunt: et propterea vocantur, non prima principia legis, sed prima principia communia absolute, utpote ante leges existentia.

Et haec sunt perse nota lumine naturali, ut nulli esse nocendum, et bona esse prosequenda: vel infuso, ut. credere in Deum, diligere Deum, et huiusmodi. Illa vero non sunt per se nota, sed modica consideratione manifesta. Propter quod in littera dicitur, non quod intellectus, sed ratio naturalis statim eis assentit: quoniam cognitio horum ad discursum (non disciplinae, sed naturae) spectat. Ita quod inter principia intrinseca legis et principia prima simpliciter in moralibus non solum est differentia quoad materiam, quia principia legis sunt velut principia propria, principia vero prima sunt communia: sed etiam quoad modum notitiae, quia illa noscuntur discursu naturali tantum, hoc est, non egente humano doctore; ista vero cognoscuntur absque discursu quocumque, cognitis terminis.

Non contradicunt ergo haec superius dictis. Quia de primis principiis legis, hoc est, contentis in lege, et communibus respectu contentorum in lege, et manifestissimis inter contenta in lege, est hic sermo. Superius autem de primis principiis moralium simpliciter, et communibus simpliciter, et per se notis, est sermo.

II. In eodem articulo primo, nota quod ratio debiti requisita ad praeceptum aliter invenitur in praeceptis naturalis et divini iuris, et aliter in praeceptis iuris positivi. Nam in illis ratio debiti fundat praeceptum: in istis vero ratio debiti fit a praecepto. Praecepta namque illa affirmativa ideo iubent aliquid quia debitum est illud fieri, puta honorare parentes, tempus aliquod divino cultui deputare, et huiusmodi: et similiter negativa ideo prohibent quia debitum est non fieri illud, puta non furari, non colere plures deos, et huiusmodi. In positivis vero praeceptis patet quod ideo est debitum aliquid fieri vel omitti quia praeceptum est: quoniam a principio nihil differt quod spectat ad ius positivum, ut dicitur in V Ethic. Praecepti igitur ratio debiti rationem exigit, diversimode tamen: ut causam scilicet, vel effectum.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto, omissis secundo et tertio, nota diligentissime quod praeceptum de sanctificatione sabbati, ad litteram, non est de interiori, sed de exteriori Dei cultu datum: Colebatur siquidem Deus sabbato in ipsa exteriore quiete ab operibus servilibus: quia quiescebant ad repraesentandam divinam quietem a creatione mundi. In nova vero lege exterior cultus est dicere vel audire missam: quies autem a servilibus operibus est ad removenda exteriora impedimenta quietis mentis in Deo.

Unde ex duobus capitibus excluditur phantasia dicentium quod homo tenetur in die festo contritionem habere de peccatis quae habet. Primo, ex hoc quod contritio est actus interior: praeceptum autem decalogi est de cultu exteriori. —- Secundo, quia contritio est actus poenitentiae virtutis: praeceptum autem de sanctificatione festorum est de actu religionis. — Et confirmatur. Quia si, pro quia, actus interior religionis, puta devotio et oratio, non continetur sub hoc praecepto, ut in littera dicitur; multo minus continentur sub eodem praecepto interiores actus aliarum virtutum, de quorum numero est contritio.

A veritate ergo longe errant dicentes sub praecepto teneri hominem in die festo ad dolendum de peccatis quae habet, aut ad orandum, aut ad quietem mentis in Deo. Et minus perspexerunt litterae huius doctrinam dicentes quod secundum omnes tenetur quis sub praecepto ad quietem mentis in Deo in festo. Finis enim praecepti non est sub praecepto: quoniam aliud est de quo datur praeceptum; et aliud ad quod intendit lex per praeceptum hominem ducere; ut in qu. c, art. 9, Auctor dixit, in Libro praecedenti.

II. In eodem articulo, in responsione ad tertium, dubium occurrit circa illa verba: Magis contra hoc praeceptum agit qui peccat in die festo quam qui aliud cor- porale opus licitum facit. Nam videtur sententia haec falsa esse, ex eo quod sequeretur quod circumstantia diei festi variaret speciem peccati commissi in festo: quod nulla ratione probatur. - Et tenet sequela. Quia tunc fornicatio commissa in die festo esset contra virtutem religionis, cuius actus cadit sub hoc praecepto: et non solum esset species luxuriae.

Ad hoc dicitur quod cum duo in hoc praecepto concurrant, scilicet finis et id quod est ad finem; et finis sit duplex, intrinsecus et extrinsecus; cultus enim interior est finis extrinsecus, cultus exterior, puta audire missam, est finis intrinsecus, cessare ab operibus servilibus est id quod est ad finem; et finem extrinsecum, cultum videlicet interiorem, constet non cadere sub praecepto, ut in littera dicitur, sed solum exteriorem cultum et cessationem a servilibus operibus: consequens est ut id solum cadat sub hoc praecepto, ad litteram, quod contrariatur directe exteriori cultui. Hoc autem est opus servile. Clare autem liquet quod sicut sanctitati sacerdotis non contrariatur quodlibet peccatum, sed solum illud quod contrarium est ei ad quod sanctificatus est, puta si percutiat seipsum aut abutatur sacerdotio et huiusmodi; ita sanctitati temporis deputati ad exteriorem cultum non contrariatur quodlibet peccatum, sed illud tantum quod cultum illum adimit aut violat. Non prohibetur ergo quodlibet peccatum per hoc praeceptum, inquantum praecipit divinum cultum: sed solum illud irreligiositatis seu sacrilegii peccatum quod divino cultui tunc debito contrariatur. Sicut universaliter cum actus alicuius virtutis praecipitur, non prohibetur per hoc omne peccatum, sed solum contrarium ei quod praecipitur: ut patet de praeceptis temperantiae, fortitudinis, mansuetudinis et huiusmodi.

Opus autem servile, ad litteram, non est peccatum. Tum quia non proprie, sed metaphorice servile opus dicitur de peccato: sicut esse servum peccati metaphorice dicitur de faciente peccatum. Nam nullus est servus sui ipsius: sed sicut iustitia metaphorice in homine dicitur respectu sui ratione diversarum partium hominis, puta rationis et sensualitatis, ita servitus et alia huiusmodi. Sensus autem metaphoricus, ubi invenitur sensus proprius consonus litterae sine metaphora, non pertinet ad sensum litteralem: alioquin sensus metaphoricus semper esset litteralis. Sic autem est in proposito. Quia opera servilia, ad litteram, secundum propriam rationem, sunt illa in quibus servi distinguuntur a liberis, ad quae scilicet servos deputatos habemus: qualia sunt opera mechanicarum artium distinctarum contra artes liberales. - Tum quia Auctor in III .Sent., dist. xxxvi, art. 5, expresse dicit quod opera servilia mystice dicuntur peccata. Et hic, in responsione ad primum, respondendo ad eandem Ambrosii auctoritatem, quod lex prohibet hominem in sabbato gravari peccatis, dicit quod cessare a peccato pertinet ad sensum mysticum moralem huius praecepti.- Unde quod in quodam de hac re scripsi Quolibeto, firmioribus rationibus apparet hic confirmari.

Ad obiectionem autem in oppositum dicitur dupliciter. Primo, quod Auctor loquitur de hoc. praecepto spiritualiter intellecto. - Vel, et melius, dicitur quod loquitur de hoc praecepto quantum ad suum finem, qui non est in praecepto: ut patet ex eius ratione, quia scilicet magis impediunt peccata applicationem hominis ad divina quam corporalia opera licita.

Cum autem audis, et legis in littera interiorem cultum devotionis et orationis non iuberi hoc praecepto, intellige de cultu interiori secundum se: talis enim hic non iubetur, sed est finis praecepti. Cum quo tamen stat quod cultus interior ut ratio seu conditio cultus exterioris, sit in praecepto. Tenetur enim audiens missam in Dominica interiorem et exteriorem hominem cultui missae exhibere, sicut sacerdos tenetur ad attente solvendum horas canonicas: hoc est, ut ex proposito, seu advertenter, non notabiliter mentem avertat.

III. In eodem articulo, in responsione ad tertium, dubium occurrit circa illam comparativam, videlicet: "Magis agit contra. hoc praeceptum. qui peccat quam qui opus corporale alias licitum facit: quia peccatum magis impedit quam corporale opus". Videtur hoc esse falsum. Quia exercens in festo die opus corporale alias licitum, puta fodiens terram vel aedificans domum, magis impedit finem huius praecepti: quia impedit et ex genere operis, quia facit opus servile; et ex deformitate peccati, quia peccat mortaliter. Qui autem committit aliquod peccatum mortale absque exercitio mechanico, solum praestat impedimentum fini praecepti huius ex parte peccati. Male ergo dicitur quod magis facit contra hoc praeceptum qui peccat quam qui laborat.

Ad hoc dicitur quod cum comparatio omnis sit inter distincta, et non inter idem et seipsum, non est in hac comparatione sumendum ex una parte peccatum, et ex alia peccatum et opus mechanicum: quoniam hoc esset comparare peccatum sibi ipsi coniuncto cum alio. Sed ex una parte sumitur peccatum mortale: et ex alia opus mechanicum secundum suum genus. Haec enim duo communicant in hoc quod utrumque est contra finem praecepti huius: quia utrumque impedit quietem mentis in Deo. Et ideo utrumque est contra hoc praeceptum quoad finem, non quia prohibitum: sed e contra, ideo prohibitum quia impeditivum finis. Sed quia actus peccati.mortalis ex suo genere plus contrariatur quieti mentis in Deo quam actus exercitationis mechanicae, ideo magis agit contra hoc praeceptum, quoad finem eius, qui peccat mortaliter Quam qui corporale opus exercet.

Ad obiectionem ergo in oppositum dicitur quod. male sumit extrema comparationis. Quoniam hic comparantur haec duo genera impedimentorum finis. praecepti huius, ut patet ex ratione quae in littera redditur, scilicet ex ratione peccati et ex ratione corporalis operis: et non comparantur peccatum commissum in festo et peccatum trans- gressionis festi in opere servili, ut argumentum assumit. Contingit namque peccatum commissum in festo esse gravius, puta blasphemiam vel odium Dei: contingit et esse levius ex suo genere, puta gulam. 'Transgressio namque festi opponitur religioni, quae est inter praecipuas virtutes: ac per hoc, inter gravia computatur peccata ex suo genere. Unde et poena mortis primus violator affectus est, Levit. xxiv.

IV. In eodem articulo quarto, collige opera corporalia licita in festo quae in littera ponuntur. Et invenies primo, opera corporalia ad cultum Dei pertinentia: exemplo gestantium arcam Domini, et violantium sabbatum sine crimine.

Secundo, corporale exercitium cuiuscumque spiritualis actus: exemplo doctoris verbo vel scripto.

Tertio, actus corporales necessarios ad salutem corporis proprii: exemplo Eliae, Machabaeorum, et discipulorum Christi.

Quarto, actus. necessarios ad salutem corporis proximi: exemplo Christi; qui fotum hominem curavit in sabbato.

Quinto, actus corporales opportunos ad imminens damnum exterioris rei vitandum: exemplo levantium in sabbato ovem quae cecidit.

Sexto, coquere cibos, itinerare et huiusmodi: ex consuetudine populi Christiani,

Septimo, piscari: ex indulgentia Ecclesiae quandoque dispensantis.

Ratio primi est quia praeceptum de sabbato non contrariatur actui religionis. — Ratio secundi est quia actus spirituales sunt liciti in festo. — Ratio tertii et quarti et quinti est quia actus tales non sunt serviles, sed communes liberis et servis, quoniam quilibet debet illos exercere. — Ratio sexti et septimi est quia non est ita arcta observatio festorum in lege gratiae sicut erat in lege scripta.

V. Et quoniam ambiguitates circa observationes seu violationes festorum communes ac frequentes sunt, ideo. latius singula discutienda sunt, Ante omnia autem, scire oportet quod, ultra praeceptum de cessatione ab omni opere servili, ex veteri lege acceptum et ab Ecclesia renovatum, ut patet in cap. Licet, Extra, de Feriis; invenimus Ecclesiam multa alia opera in festis inhibere, ut patet ibidem in cap. Ommes, et in cap. Conquestus. Nam ibi quinque prohibentur: scilicet mercatum, placitum, iudicium mortis vel poenae, et iuramentum isi pro pace vel alia necessitate: et iudicialis strepitus intantum quiescere iubetur ut annulletur tam processus habitus quam sententia promulgata in festo, etiam de consensu partium, nisi necessitas urgeat aut pietas suadeat. Cum igitur praeceptum de observatione festorum, quantum ad temporis et operum determinationem, sit non de iure divino (quia sic erat caeremoniale, et cessavit), sed ex Ecclesiae consti-- tutione et consuetudine: posset enim Ecclesia aliter tempus festivum decernere, puta quod usque ad meridiem tantum esset festum; et similiter quantum ad opera, tam positiva, puta mutare praeceptum de auditione missae, quam negativa, puta concedere aliqua talia opera quae nunc sunt prohibita: — et licet quoad opera nulla appareat necessaria mutatio, quoad tempus tamen, multis videtur quod oporteret festum esse solum mane: et hoc propter communiter accidentia, quia post prandium in festis communiter committuntur infinita peccata, quae aliis diebus non fiunt, nec fierent si liceret laborare: — quia, inquam, praeceptum hoc huiusmodi est, consequens est ut duo genera operum inveniamus in festo prohibita: scilicet opera servilia;. et quaedam non servilia, quae enumeravimus ex textu Decretalium.

VI. Verum quia in duobus operibus non servilibus, scilicet iuramento et iudiciali processu seu sententia, exceptio fit casuum necessitatis et pietatis; ideo statim dubium consurgit, an similis exceptio intelligenda sit in ceteris prohibitis, tam servilibus quam non servilibus. Et est hoc quaerere, an propter necessitatem vel pietatem licitum sit - in festis facere quodcumque oportuerit vel expedierit facere.

Et est ratio dubii, tum quia exceptio in numeratione multorum apposita quibusdam, non videtur extendenda ad omnia: nam si extenderetur ad omnia, minus erudite apponeretur quibusdam tantum enumeratorum. Sic autem est in proposito. Quia in cap. Omnes, enumeratis illis quatuor, scilicet mercato, placito, iudicio et sacramento, non apponitur exceptio necessitatis vel pietatis nisi ultimo. - Tum quia, dato quod exceptio unius extendatur ad omnia similia, non tamen extenditur ad maiora. In proposito autem sunt duo genera prohibitorum, scilicet opera servilia, et quaedam non servilia: et constat quod magis prohibita sunt opera servilia quam illa non servilia, quia illa sunt prohibita per se, ista per accidens. Exceptio vero est apposita ad opera minus prohibita, scilicet non servilia, ut sunt processus, sententiae, sacramenta. Ergo non extendenda est exceptio ista ad opera servilia, quae sunt magis prohibita. Ac per hoc, non est licitum opera servilia in festo facere universaliter causa necessitatis aut pietatis.

In oppositum autem multi sunt qui de festorum observatione scripserunt.

VII. Ad hoc dubium, quia duas partes habet secundum duas causas, scilicet necessitatis et pietatis, singillatim dicendum est. Et primo, quod sí necessitas urgeat, ut textus dicit, nullum est opus, sive servile sive non servile, quod non fiat ratione necessitatis urgentis licitum in festo. Et in littera huius articuli ratio redditur: quia videlicet cum necessario exercenda imminent, iam non sunt servilia, sed communia liberis et servis; quia quilibet debet ad sui ac proximorum conservationem, et ad damnum imminens vitandum, necessariam provisionem facere.

De pietate vero suadente distinguendum est. Quoniam pietas tripliciter sumitur: scilicet pro religione; pro misericordia; pro speciali parte iustitiae quae vocatur pietas, per quam sanguine iunctis patriaeque benevolis officium et diligens tribuitur cultus, ut a Tullio definita est. Primo modo pietatis nomine utitur Augustinus; secundo modo utitur vulgus, intantum ut etiam Deum pium appellet; tertio modo utuntur philosophi. Si sumatur ergo pietas pro religione, ut Glossa ibidem exponit, tunc distinguendum est, ut inferius, tractando primum casum inter septem collectos ex littera, dicetur, concludendo quod universaliter non est licitum.

Si vero sumatur pro misericordia, ut etiam Glossa ibidem accipit, et bene: sic dicendum est quod quamvis sola misericordiae ratio sufficiat ad excusandum iudicialia opera in festo, non tamen sufficit ad excusandum opera servilia omnia in festo, nisi adsit simul necessitas aut vitatio damni imminentis. Et ratio est quia praeceptum de festorum observatione est de actu religionis, ut vacemus Deo: nec debet impedimentum praestari cultui divino ex occupatione servili circa proximos, extra articulum necessitatis. Quod autem dicit ibi Glossa, quod im operibus misericordiae non est discretio dierum, intelligendum est cum grano salis, hoc est, in illis operibus quae de genere suo sunt opera misericordiae, qualia sunt vestire nudum, pascere esurientem, potum dare sitienti, visitare infirmum, et cetera quae opera misericordiae appellantur: et non intelligitur de omnibus operibus servilibus quae causa misericordiae fieri possent; quoniam haec per accidens sunt opera misericordiae, et per se sunt servilia. Propter quod, non est licitum propter misericordiam colere agros pauperum, aut.alia hujusmodi facere, in. die festo.

Si autem pietas sumatur proprie, tertio modo, tunc dicendum est quod a nullo prohibito opere pietas excusat in festo. Quoniam nec propter consanguineos aut patriae benevolos licet in festis iudicialia exercere: et multo minus servilia opera. Unde sequitur falsum esse quod liceat, si necessitas non adsit, laborare in festis pro refectione pontis aut viae, propter pietatem publicae utilitatis: sicut non licet propter pietatem. consanguineorum haec eadem facere, cum eadem virtus pietatis sit ad consanguineos et patriam; et sicut non licet agros serere, metere, arare, etc., propter patriam, extra necessitatis articulum. Et decepti videntur dicentes oppositum ex pietatis vocabulo: et quia non considerarunt quod religionis opera non sunt praetermittenda propter pietatem quae est ad proximos, extra necessitatis articulum, in servilibus operibus.

Concludendum est ergo quod, ad litteram, decretales illae intelligendae sunt ut sonant, scilicet in casibus in quibus applicantur et similibus: licet possint propter veritatem subsistentem quoad casum necessitatis urgentis, extendi. Unde non oportet ad obiecta aliter respondere.

VIII. Redeundo igitur ad discussionem septem casuum ex littera collectorum, in primo casu, videlicet de operibus pertinentibus ad Dei servitium, dubium occurrit, an licitum sit in festo quodlibet servile opus ad Dei servitium facere. Videtur enim quod sic. Tum quia non videtur maior ratio de uno quam de alio servili opere: ac per hoc, aut omnia licita sunt ad Dei servitium, aut nullum licitum erit. - Tum quia quodcumque opus non malum moraliter, ex hoc quod fit ad Dei servitium, fit et est actus religionis: ac per hoc, consonat fini huius praecepti, qui est, omissis aliis, vacare operibus ad Dei servitutem pertinentibus, ut in littera dicitur.

In oppositum autem est quia, si sic esset, liceret ecclesiarum, quantumcumque divitum, agros colere, terras fodere, domos fabricare, et alia huiusmodi facere ad Dei servitium. Quod est falsum.

IX. Ad hoc dicitur quod corporalia opera ad Dei servitutem pertinentia sunt triplicis ordinis. Quaedam sunt consistentia in ipso cultu divino: ut olim erat gestare arcam Domini, et modo est gestare sanctorum statuas argenteas vel aureas in processionibus, et deferre crucem, et huiusmodi. Et haec sunt omnino licita, et amplectenda: quia sunt pars divini cultus.

Quaedam vero sunt praeparatoria ad divinum cultum. Et haec in duo secantur genera. Nam quaedam sunt praeparatoria simultanea cum cultu: ut olim erat praeparatio victimarum, excoriando, lavando et huiusmodi; et nunc est pulsare campanas ad missam, vesperos. Et haec quoque procul dubio sunt omnino licita et sancta: et sunt illa de quibus dicitur Matth. xi, quod sacerdotes in templo sabbatum violant, et sine crimine sunt. — Quaedam vero sunt praeparatoria quae possunt praecedenti die fieri: ut ornare templum, mundare illud, conficere hostias pro missis celebrandis. Et haec sine rationabili causa non debent in die festo fieri: ex causa autem rationabili licita sunt in festo. Et ratio est quia dies festus dicatus est divino cultui et unnexis sibi pro tempore illius diei; haec autem opera ad divinum iflius diei cultum praesupponuntur; et propterea, nisi rationabilis causa adsit, debent congruo tempore, hoc est ante festum, fieri, et non in die festo. Esset autem rationabilis causa faciendi haec in festo si festum aliquod eveniret, verbi gratia, in Sabbato Sancto: tunc enim, cum non decuerit prius ornare templum propter luctum Passionis Domini, rationi consonat ut sine crimine parent pro paschali solemnitate. Similiter si, continuatis festis, templa ob concursum immunda reddita sunt, mundanda sunt, ne immunditia inter solemnitates duret. Et sic de similibus. Et licet huiusmodi praeparatoria opera ex causa rationabili licita sint et sine ea illicita, si simplici tamen corde fiant in festo, veniale tantum peccatum est: quia sunt infra ea quae per se ordinantur ad divinum cultum, et per se spectant ad Dei servitium,

Quaedam vero sunt per accidens ordinata ad divinum cultum: quia scilicet ex hoc solo spectant ad divinum cultum quia ob Dei servitium fiunt, cum ex suo genere non ordinentur ad cultum divinum; ut arare, metere, fabricare, fodere et huiusmodi. Et haec non nisi necessitatis causa licita sunt in festo: puta si ecclesia est paupercula, ita ut non possit providere sibi de huiusmodi necessariis. Neque hoc auderem dicere nisi quia multi hoc sentiunt, et de facto quandoque fit absque reprehensione. Et nullam video huius rationem, nisi quia vacant in veritate servitio divino, et Ecclesia non reprehendit. Quare autem extra necessitatis articulum illicita sint haec opera in festo, ratio est quia ista sunt opera ex suo genere servilia, non per se spectantia ad Dei servitutem, sicut spectant reliqua omnia tam primi quam secundi ordinis opera. - Et confirmatur hoc ex consuetudine populi Christiani, quae est optima legum interpres, qua vix, et forte non, nisi alicubi, sine scandalo toleratur huiusmodi labores fieri in obsequium paupercularum ecclesiarum.

Ad primam ergo obiectionem in oppositum dicitur quod alia est ratio de his quae sunt in primo et in secundo ordine, et alia de his quae sunt in tertio. Quia illa per se pertinent ad Dei servitutem, cum sint aut pars cultus divini, aut praeparationes ad illum: ista vero extranea, ac per accidens ordinantur ad Dei servitium.

Ad secundam vero dicitur quod ad hoc' praeceptum spectat occupari in operibus quae per se spectant ad Dei servitutem: non autem in operibus extraneis, quae per accidens ordinantur ad Dei servitium, qualia sunt opera tertii ordinis.

X. In secundo casu, de corporali exercitio spiritualis actus, duo occurrunt dubia, Alterum de ipsa universali regula, videlicet: Nullius spiritualis actus exercitium est contra observantiam sabbati. - Alterum de exemplo, videlicet: docere verbo vel scripto.

Dubitatur namque de veritate illius regulae. Nam si spirituale dicitur a Spiritu Sancto, eo modo quo dicuntur spiritualia sacramenta et sacra doctrina, sic sequeretur quod docere philosophiam non esset licitum in festo: quod falsum est. - Si vero spirituale sumitur a mente nostra, eo modo quo virtutes omnes et opera intellectus dicuntur res et actus spirituales, sic sequeretur quod omnia opera artium essent licita in die festo: quia ars est virtus intellectualis, ut patet in VI Ethic. Ac per hoc, liceret in festis texere seu fabricare, et huiusmodi. - Sequeretur etiam quod licitum esset diebus festis advocatis patrocinari in causis iustis: cum actus iste sit scientiae usus.

Dubitatur quoque de actu scribendi, an ex suo genere sit opus servile. Et est ratio dubii quia invenitur licitus quandoque in festo, puta docendo: et dicitur quandoque in festo illicitus, puta transcribendo libros. Si enim esset ex suo genere opus servile, semper esset servile: et similiter si esset opus liberum, semper esset liberum.

XL. Ad primum horum. dicitur quod spiritualis actus sive a spiritu mentis nostrae, sive a Spiritu gratiae sumatur, non refert in proposito, nisi secundum magis et minus. Quia scilicet spirituales actus penes Spiritum gratiae non solum liciti sunt, sed quasi praecepti sunt in festis: ut orare, praedicare, laudare Deum, docere sacram Scripturam, ministrare sacramenta, visitare ecclesias et clericos more religioso absque strepitu iudiciali, et alia huiusmodi, quae in art. 3 quaestionis centesimae superius habes, ubi de actibus spiritualibus quaestio vertitur. Actus vero spirituales penes spiritum mentis nostrae liciti quidem, sed non mandati sunt in festo.

Sed a quocumque spiritu actus dicantur spirituales, oportet considerare quod in proposito dicuntur spirituales non solum a principio, sed etiam a termino: ita quod illi dicuntur spirituales qui per se terminantur ad spirituale. Ita quod si actio a spirituali principio proveniat per corporale ministerium, oportet, ad hoc quod sit spiritualis, quod per se ordinetur ad spiritualem passionem inferendam: ut actio doctrinae ordinatur ad inferendam disciplinam, quae est spirituale opus; et similiter laus Dei terminatur ad excitationem spiritualem mentis et Dei gloriam; et sic de aliis. Actiones vero quae ad corporalem inferendam passionem per se ordinantur, non computantur inter spirituales, quamvis a spirituali sint principio: ut patet de artibus quae per se ordinantur ad perfectionem corporalium operum, ut fabrilis ad gladium, vasa, domos, etc., constituendum.

Unde patet solutio primae obiectionis.

Ad secundam autem dicitur quod sicut licitum est docere philosophiam et ceteras disciplinas, ita licitum est advocatis praestare patrocinium. Ordinatur enim patrocinium advocati ad notitiam et persuasionem veritatis causae: constat autem nosse et persuaderi esse spiritualia.

Et ex his patet quod in festo licitum est civibus ad consilia convenire. Quoniam consiliari spirituale opus est undique: quoniam ex prudentia oritur, et terminus consilii electio est, quae spiritualis est et omni tempore licita. Nec obstat quod fit electio ad temporalia officia aut negotia: quoniam haec materialiter se habent ad electionem, quae formaliter et per se est terminus consilii.

Adverte tamen in hac regula quod intelligenda est, quantum est ex genere operis. Quod propterea dico, quia ex prohibitione Ecclesiae aliquis actus spiritualis est illicitus in festo, scilicet usus spiritualis potestatis praelatorum ad exercenda iudicia et processus, ut patet ex supra allegatis. Et propterea omnis actus spiritualis qui non specialiter est prohibitus ab Ecclesia in festo, est procul dubio licitus in festo. Et hinc fit quod praelati possunt potestate sua in festis uti, nisi in prohibitis quae dicta sunt et infra discutientur singillatim.

XII. Ad secundum dubium dicitur quod scribere de genere suo non est actus servilis, sed communis liberis et servis. Unde et reges praelatosque omnes non dedecet scribere: quin potius turpem principem putamus nescientem exprimere conceptum aut secretum suum propria manu. Quare autem quandoque sit licitum et quandoque non in diebus festis; ratio est quia scribere quandoque est quasi species quaedam locutionis: et tunc est opus liberum (ita quod locutio quasi dividitur in locutionem successivam, et locutionem permanentem: illa fit labiis et lingua et instrumentis naturalibus tantum; ista fit scriptura). Quandoque autem non egreditur latitudinem corporalis operis, sicut mechanicum quoddam opus existens, ut pingere et statuam facere: et tunc est opus servile.

Propter quae, scribere litteras, scribere per se vel per alium docendo, et huiusmodi, licitum est in festo: quoniam hoc non est aliud quam loqui permanenter. Transcribere autem illicitum est: quoniam mechanicum, quoniam corporalis operis limen non exit.

XIII. In tertio casu, et duobus sequentibus, adverte diligenter et perspicaciter eorum rationem. Ad cuius evidentiam, scito quod operum corporalium quaedam sunt ex suo genere servilia, et haec sunt propria servis: ut opera mechanica. Quaedam ex suo genere libera, et haec sunt propria liberis: ut opera artium liberalium. Quaedam vero ex suo genere communia servis et liberis: ut scribere et itinerare. Cum autem sola servilia prohibita sint in festo, libera autem et communia remanserint licita in festo, intantum littera utitur licentia communium quod non solum communia ex suo genere, sed etiam quae servilia sunt ex suo genere, si in casu induunt rationem communium, li cita sint, utpote exuta tunicam servilitatis et vestita formam communium. Induunt autem rationem communium, ut in littera dicitur, cum sunt necessaria ad salutem corporalem propriam vel proximi, vel ad evitandum imminens damnum exteriorum rerum tam suarum quam proximi. Et propterea tertius, quartus et quintus casus liciti sunt in festo.

Et hinc patet multorum licentia operum in festo: scilicet medicorum tam physicorum quam chirurgicorum, phlebotomantium, tondentium capita, et universaliter servitorum omnium necessariorum ad sanitatem corporis. Hinc longae fugae et bella in festis licent. Hinc etiam ipsum divinum cultum auditionis missae licite omittunt custodes ac servientes infirmis, quando utrumque fieri nequit. Haec enim omnia, et similia, ex hoc ipso quod necessaria sunt ad corporalem salutem, communia sunt servis et dominis: ac per hoc, sine alia dispensatione licita, utpote extra genus prohibitorum existentia. Ue

Hinc quoque, imminente bello, licite laboratur faciendo fossas, aggeres, propugnacula et huiusmodi, in festo: ut scilicet evitetur imminens damnum exteriorum rerum. Et sicut imminente publico bello ac damno haec licent, ita, imminente huic pauperi privato damno ex privato bello iniusto quod dominus suus habet adversus eum dum vult ipsum damnificare in rebus aut persona nisi fodiat in festo, licite, ad vitandum imminens damnum, laborat in festo. Hinc, imminente pluvia, vitatur licite damnum rerum sub divo damnificandarum auferendo inde eas, quaecumque res sint. Sic licite sublevantur bestiae a casu, et huiusmodi. Hinc mater rationabiliter timens damnum stupri in puella, quam non decet secum ducere ad eccle- siam, nec habet cui tute committat, licite in festo omittit missam.

Hinc, ad vitandum commune damnum reipublicae et multorum privatorum, licite in festo exercentur communes artes quae continuationem operis absque discretione dierum requirunt, ita quod si oporteret discernere inter diem et diem, non invenirentur artes istae, utiles ac necessariae reipublicae et privatis multis. Huiusmodi autem sunt ars navigativa maritima; et similiter cursores, pedites sive equites; coquentes lateres, calcem, saponem; et quidquid huiusmodi est. Nam si oporteret quiescere festis diebus, nullus inveniretur marinus nauta: quoniam damnosa esset ars, et impossibilis saepe. Sic similiter nullus inveniretur cursor ad hoc opus deputatus, ut infra tot horas sit in loco distanti, etc.: quoniam, habendo rationem dierum, impossibile frequenter esset hoc efficere, cum tamen hoc saepe oporteat fieri. Nec rationi videtur consonum ut spectet ad cursores discutere sufficientiam necessitatis causae pro qua mittitur: sicut universaliter alii artifices non quaerunt ad quid vis hunc gladium, haec arma, hanc lanam, etc. Similiter non invenirentur qui coquerent lateres, et huiusmodi, multos dies exigentes ad coctionem: vel quia damnosa esset ars; vel impossibilis esset ubi plus quam sex -dies-exiguntur, cum septimus quisque dies festus sit. Hinc quoque in itinere licitum est die festo equo ferrum reparare, et huiusmodi, ad vitandum imminens damnum coepti itineris, aut perdendae societatis in itinere inchoando. In his siquidem omnibus, et similibus, ratio vitandi damnum imminens opera constituit extra prohibita in festo: quia vel transfert illa in ordinem communium dominis et servis; vel ad imitationem dicti ordinis reducit.

XIV. In sexto casu, ubi licita ex consuetudine locantur, discutienda primo sunt non-servilia ex statuto Ecclesiae; et deinde omnia ex consuetudine licita tractanda, Prohibitorum igitur ab Ecclesia in festis primum est mercari. Ubi prohibetur contractus emptionis et venditionis: et universaliter negotiationes, locationes ac conductiones; sunt namque species venditionis, quoniam usus rerum venditur vel emitur. Et quamvis haec opera non sint servilia, fundata tamen est prohibitio ista Ecclesiae super observationem sabbati apud ludaeos, qui non emebant etiam aromata: ut patet ex Luc. xxi, ubi dicitur quod mulieres sabbato, secundum mandatum, siluerunt; et ex Marc. xvi, ubi dicitur: Dum transisset sabbatum, emerunt aromaata. Emere autem et vendere comestibilia pro illo die nullo forte tempore fuit prohibitum.

Secundum autem prohibitorum est litigare. Ubi in dubium vertitur, an liceat informare iudicem in diebus festis, cum advocato et procuratore. Et est ratio dubii quia eadem videtur ratio quod prohibeatur informatio, et quod prohibeatur litigatio: cum ipsa informatio et partes et iudicem valde distrahat a divinis. In oppositum autem est quia informatio non est iudicialis actus: ac per hoc, non prohibitus. - Sed ad hoc dicendum est quod licitum est: quia hoc non nisi ad illuminationem iudicis ordinatur, ac per hoc, ad spirituale; et nullibi invenitur prohibitum. Quin potius continue hoc fit in Dominicis et festis diebus in Romana Curia, quando die sequenti proponenda est causa in Rota. Et licet ista opera distrahant a divinis, quia tamen ex suo genere non sunt servilia, et ex positiva lege non sunt prohibita, restat ut sint licita. Prohibentur ergo homines litigare quoad iudiciales actus, in diebus festis: actu appellandi excepto, qui in omni tempore licitus reputatur.

Tertium autem prohibitorum est iudicare ad mortem vel ad poenam, et universaliter procedere et sententiam ferre. Sub qua inhibitione non intelligo prohibitas sententias excommunicationis quas praelati faciunt inhibendo ne aliquid fiat: quoniam hoc non est procedere aut iudicare, sed quasi legem condere. Et quoniam ius excipit a processu et iudicio causas mecessitatis vel pietatis, rationabiliter videtur quod cum immanitas sceleris notorii exigit captum subito suspendi aut decollari, absque processu et sententia, ut saepe contigit publicis latronibus, licite possint in die festo morte affici: ut consuetudo videtur ser- vare de facto, dum multi in nemoribus suspenduntur, et huiusmodi.

Quartum prohibitorum est iurare, nisi pro pace vel alia necessitate. Quod intelligo solum de iuramento iudiciali. Alioquin sub praecepto caderet non iurare in festo (si canon ille praeceptum continet): et sic quilibet indiscrete, non tamen falso, iurans in festo peccaret mortaliter; quod constat esse falsum.

Sed tunc obiicitur: quia ex quo lites et iudicia sunt prohibita in festo, superflue iuramenta iudicialia prohibentur. - Sed hoc potest tripliciter solvi. Primo, quod tempore quo conditus est ille canon, in Concilio Compendiensi, adhuc non erant ecclesiastica iudicia prohibita; quae postmodum Gregorius IX, in cap. Conquestus, prohibuit. — Secundo dicitur quod, quia adhuc restant iudicia aliquando in festis licita, scilicet causa necessitatis vel pietatis, inhibentur iuramenta praestanda in festis, ut Auctor expohit superius in qu. rxxxix, art. ult., pro rebus temporalibus, nisi forte in magna necessitate, non autem pro spiritualibus negotiis. Et ratio sua est quia festis diebus est spiritualibus rebus vacandum, non temporalibus. — Posset et tertio dici, iuxta istam Auctoris distinctionem, quod lex exprimere voluit in specie iuramenta iudicialia pro temporalibus causis intelligi prohibita. Quia enim actus iurandi de se habet quandam spiritualitatem, cum sit actus religionis, videri siquidem poterat quod consonus esset fini dierum festorum. Et idcirco non superfluum fuit specialiter inhibere iuramenta iudicialia in festo.

XV. His igitur expeditis, ad sextum casum redeundo, ex consuetudine multa opera servilia, et non-servilia quae tamen prohibita sunt, hodie licite exercentur: ut coquere cibos; itinerare longo itinere, quod in veteri lege non fiebat, quia quasi serviliter fit longum iter; emere et vendere in nundinis, quas praelati, scientes consuetas esse, non reprehendunt; carnes vendere in macello, navigare in fluminibus, locare conducereque equos ac operarios pro die sequenti; ius dicere rusticis, ubi est consuetum; vendere auctoritate publica pignora in subhastatione, in locis ubi emptores aliis diebus non comparent et sic fieri consuevit; cum equis aut mulis continuare vecturam, praecipue ad partes remotas; inchoare vero abusionis esset. Non tamen dicitur inchoare qui die festo cum mulis vacuis ad locum accedit, ut sequenti die inveniat se cum mulis ibidem: quoniam hoc non est nisi itinerare. Infra etiam itinerari comprehende opera mulionum agentium mulos cum lecto et huiusmodi necessariis ad iter: quoniam haec per accidens fiunt, propter iter scilicet, et eadem ratione licita sunt qua iter licitum est. Vendere quoque et emere calceos, et similia, alicubi licitum est rusticis, non nisi festis diebus ad oppidum venientibus cum pecunia, ut emere possint talia: sicut Romae licitum est diebus festis emere ac vendere asinos et equos, quia sic est consuetudo, in publico foro in diebus festis, spectante mundo.

Haec enim omnia, ubi antiquata est consuetudo, ac per hoc a praelatis scita, cum sint omnibus notoria, licita sunt ex ipsa consuetudine, fundata super libertate evangelica, qua non tenemur stricto iuri veteris legis de observatione festorum.

Et eadem ratione licitum est barbitonsoribus artem suam exercere usque ad tot noctis horas, iuxta patriae consuetudinem: vacando tamen per vigintiquatuor horas; quia festa, quoad principium et finem, inchoant secundum consuetudinem regionum, ut Extra, de Fer., in cap. Quoniam, dicitur. - Nec obstat si dicatur quod una ars non facit consuetudinem. Tum quia concurrit populus qui tondetur ad hanc consuetudinem. Tum quia scientia praelatorum, absque reprehensione per se vel parochianos vel praedicatores, licita facit opera illius artis quae consueta tolerant: ut patet in exemplo dato de venditione caballorum Romae. — Similiter non obstat quod capitulum illud exprimat extensionem temporis, et non restrictionem, Quoniam capitulum illud non unum tantum, sed multa exprimit disparata inter se: scilicet quod finis et initium festorum sit iuxta regionum consuetudinem; et quod iuxta solemnitatem maiorem prior praeventio et subsequens retardatio abstinentiae ab operibus fiat. Moderationis tamen illius memento in huiusmodi, ut non dilatentur, nec consueta post horam vesperorum extendantur ad totam diem, et huiusmodi.

Eadem quoque ratione excusantur a divino cultu audiendi missam puellae, ubi consuetum est quod non exeant: ita quod nec ipsae nec matres peccant propter hoc. Et similiter quae consueverunt uno mense domum non exire propter viri mortem.

Et omnium prius et nunc dictorum communis ratio est quod omnia haec sunt de iure positivo, quod constat per contrariam consuetudinem abrogari, praelatis scientibus et non reprehendentibus. Nec est opus videre si consuetudo sit rationabiliter introducta: sufficit enim quod ita sit.

Venari autem solatii causa, ut domini faciunt, et ludere cum magna vel parva sphaera, et huiusmodi; et similiter sonare musicis instrumentis, et choreas ducere, et similia: si modico temporis spatio fierent, cum debitis circumstantiis, licitum esset; cum z0n possit homo diem absque delectatione transire, ut dicitur in IX Ethic. Sed quod toto quasi die, vel magna festi parte haec fiant, illicitum est: quia haec contrariantur fini huius praecepti, qui est vacare divinis; impeditur enim homo propter haec a vacatione divinorum. Non tamen est peccatum mortale: quia non est contra id quod praecipitur hoc praecepto; iam enim dictum est quod aliud est de quo datur praeceptum, et aliud quod est finis praecepti.

Et scito quod multa diximus licita ex consuetudine quae ex ratione quasi damni imminentis etiam videntur licita: ut patet de vectoribus rerum ad longa itinera, quibus, nisi pretia rerum mutarentur, damnosa esset eorum ars. Aut ratione pietatis: ut ius dicere rusticis. Aut ratione quasi necessitatis: ut ars laniorum in aestate, quando carnes corrumperentur inter continua festa. Et sic de similibus. Complementum tamen omnium quod liceant, videtur mihi consuetudo populi Christiani.

XVI. In septimo casu, de indulgentia Ecclesiae, unum in iure indultum invenio, scilicet piscationem allecium, ut patet incap. Licet, Extra, de Feriis. Quod ideo in iuris corpore positum puto ut ex eo similes casus dispensati intelligantur, puta piscatio tunnorum et similium: quoniam eadem est ratio, quia scilicet non omni tempore capiuntur. Verum si beneficio huius indulgentiae utuntur aliqui in simili casu, memores sint sufferre adiunctum onus, ut scilicet ecclesiis circumpositis et Christi pauperibus honestam de lucro portionem faciant.

Quoties quoque repentinus aliquis casus occurrit, aut necessitas aliqua, ita quod clarum non sit an liceat laborare in illo festo, ad Episcopi, et, ipso deficiente, ad sacerdotem cuius est maior auctoritas recurrendo, etiam si ille, minus perspicaciter licentiam concedendo, erraret, excusantur a crimine qui in festo laborant. Quoniam, ut in littera dicitur, in nova lege dispensatio circa hoc non est difficilis sicuti erat in antiqua: ac per hoc, non tanta opus est subtilitate.

XVII. Post omnes speciales casus, communis omnibus generibus moralium actuum casus occurrit, ideo tacitus in littera quia communis est: videlicet quod modicum pro. nihilo reputatur, ac propterea facere modicum cuiuscumque servilis operis in festo non est contra praeceptum hoc. Et hinc provenit quod domini aliqui in festis diebus rasuram barbae propriae volunt, propter nuptias, vel quia ex itinere venerunt, aut quia assueti sunt secundo aut tertio quoque die relevationem huiusmodi habere, etc.: aiunt enim perinde esse ac si lavari mundarique faciant sibi. vultum. Tolerari hoc potest: quoniam mortale peccatum non est tondere unam. barbam, quoniam paucissimo tempore hoc fit.

XVIII. Dubium unum non dissimulandum restat, an opera in festo licita reddantur illicita ex hoc quod fiunt mercenarie, seu propter lucrum. Apparent enim rationes contrariae. Nam quod reddantur illicita, probatur ex hoc quod quaecumque opera fiunt mercenarie, fiunt serviliter: quoniam fiunt propter alium, scilicet dantem mercedem. Liber enim in hoc differt a servo quod /liber sui causa est, ut dicitur in prooemio Metaphys., servus autem non. Opera autem servilia sunt illicita die festo. — Et confirmatur ex ratione litterae, Nam ideo opera ex suo genere servilia licita esse in festo conclusum 'est ratione necessitatis aut imminentis damni, quia transeunt tunc in communia dominis et servis. Ergo, e contra, opera communia vel libera illicita esse debent in festo si transeunt in servilia. Et quia quaecumque ratione necessitatis aut imminentis damni fiunt mercenarie, ex hoc ipso quod fiunt mercenarie transeunt in servilia; ideo consequens est ut omnia huiusmodi quae mercenarie in festo fiunt, illicite fiant.

In oppositum autem est quia nemo cogitur gratis operas suas impendere ei qui potest mercedem reddere. Constat autem quod necessariis in festo servitiis pro salute corporis vel propter imminens damnum, cogerentur homines gratis servire, si non possent absque peccato propter mercedem servire. - Et ex hoc ulterius sequeretur quod invenirentur nunquam aut raro servitores pro huiuscemodi: quoniam omnes quaerunt naturaliter quae sua sunt, et rarae est virtutis alieno studere bono.

XIX. Ad hoc dubium a quibusdam dicitur quod si quis serviat seu operetur in festo principaliter propter mercedem seu lucrum, illicite agit: si autem principaliter faciat ut serviat homini patienti necessitatem seu periculum, secundario autem propter lucrum, non peccat. Et simile datur iudicium de operibus liberis quae fiunt mercenarie, ut docere, studere et huiusmodi: secundum enim dictam distinctionem haec omnia et similia licita vel illicita iudicant.

Mihi autem, altius ordiendo, aliter dicendum videtur, praemittendo duo. Primo, quod spes lucri non reddit opus ex non-servili servile. Probatur. Quia cum lucri spes maxime inveniatur, et quasi per se primo, in negotiatione, quoniam negotiatio directe ordinatur ad lucrum; consequens esset quod negotiatio esset opus servile. Quod constat esse falsum: quia negotiari est liberorum, qui soli sunt domini pecuniarum et rerum, et non servorum, qui nihil - habent. Unde negotiatio non est prohibita in festo quia sit opus servile, sed alia ratione, ut dictum est. Et ex hoc patet quod non bene dicunt dicentes quod studere propter spem lucri est opus servile formaliter. Et de similibus idem est iudicium.

Secundo, quod merces non reddit opus ex non-servili servile. Probatur hoc tripliciter. Primo, quia opera servilia inveniuntur sine mercede: ut patet in his qui operantur servilia opera propter seipsos, ut puta suunt, faciunt calceos, vacant texturae, etc., propter proprium usum. Ex eo enim quod hi servilia exercent opera sine mercede, apparet quod servilitas operis non penes mercedem attenditur, sed aliud est opus esse servile, aliud opus esse mercenarium. — Secundo, quia operari serviliter distinguitur contra operari mercenarie. Nam operari serviliter non est operari propter se, quia servus, quidquid operatur, domino operatur: operari autem mercenarie est operari propter se, nam mercenarius operatur principaliter propter mercedem sibi ipsi necessariam aut utilem. Repugnant ergo ad invicem operari serviliter et operari mercenarie: quia servo non redditur merces aliqua, mercenario autem oportet mercedem reddi; ac per hoc, ille non propter se, iste propter se principaliter operatur. Non redditur ergo opus servile ex hoc quod fit propter mercedem: cum servile opus sit quod proprium est servorum, ad quod servos deputatos habemus. - Tertio, quia licet opus mercenarium in hoc assimiletur servili quod ipsum opus quod quis propter mercedem facit operatur propter alium, puta, arat agrum alterius, suit vestem alterius, etc.; veruntamen, si resolvatur totum opus mercenarium in suas partes, apparebit quod non est servile. Ex duobus siquidem constat: scilicet ex vinculo mercedis, et operari ad alium. Sed ex operari ad alium constat quod non est servile: quia contingit operari ad alium non serviliter, puta gratis. Et vinculum mercedis distinguitur contra vinculum servile: quia vinculum servile est propter dominum, vinculum autem mercedis est propter seipsum. Non fit ergo operari ad alium opus servile nisi ex vinculo servili, si ex suo genere non est opus servile.

Minus ergo bene distinxerunt quidam opus servile in formaliter et materialiter servile, penes finem lucri seu mercedis: quoniam haec impertinentia sunt ad servilia opera. Propter quod, divinum Auctoris ingenium nunquam, in III Sentent. aut hic, tractans de servilibus operibus, meminit lucri aut mercedis.

XX. His praemissis, quoniam universale ex singularibus colligendum seu abstrahendum est, intuendum est quid observatio Christiani populi absque scrupulo conscientiae habeat. Musici in primis locant operas suas praecipue pro diebus festis in pulsandis organis in ecclesia. Doctores illustres locant operas suas ad legendum diebus festis lectionem publicam vel astrologiae, vel moralem, vel theologiae, vel aliam huiusmodi: ut patet Romae, Parisii, Paduae; et ita debet esse in aliis studiis. Musici iterum et coqui locant operas suas diebus festis cum nuptiae celebrantur, ut patet. Advocati et procuratores locant operas informando in causis diebus festis: ut patet Romae. Medici, minutores, et huiusmodi, ita pro mercede operantur diebus festis sicut in aliis, Nautae similiter. Et, breviter, manifeste absque tergiversatione aliqua liquet quod operantes in diebus festis opera quae reputantur licita in illis diebus, eadem intentione, ut pacta et conventiones et conditiones servitiorum testantur: eadem, inquam, intentione operantur qua aliis diebus illa operantur, scilicet propter mercedem. Et cum haec, utpote notoria, constent, et absque scrupulo fiant, colligendum est universale: quod scilicet opera quae licite possunt in festo fieri, sive propter consuetudinem, sive propter necessitatem corporalis salutis, sive propter imminens damnum, sive ex suo genere, possunt licite fieri propter mercedem seu mercenarie, sicut aliis diebus fiunt mercenarie, quoad intentionem mercedis.

Ubi scito quod in his operibus quae licite fiunt in festo, duplex invenitur finis: alter operis; alter operantis. Verbi gratia, finis seu ratio operis in minutore est adiuvare naturam hominis egentis minutione, in doctore est illuminare intellectum, in musico delectare vel solemnizare divinum cultum, et sic in aliis: finis autem seu ratio ope- rantis est merces. Ita quod hi qui in festo operantur pro ratione operis habent necessitatem vel imminens periculum, vel genus operis per se licitum, vel consuetudinem, et si quid est eiusmodi: pro ratione autem applicandi se ad illa opera, habent mercedem. Ideo namque loannes paratus est locare operas suas in festo ad coquendum et non ad arandum, quia coquere est de consuetudine licitum, arare autem non: et ideo applicat se ad locandum operas suas ad coquendum, quia indiget pecunia, quae erit eius merces. Et si non indigeret, sine dubio non locaret suas operas, neque in festo neque in aliis diebus, sed viveret ut nobilis dominus. Ista est communis dispositio et intentio operantium, tam in festo quam extra. Et ut ex consuetudine et ratione apparet, nullum hic peccatum intervenit. Ex eo namque quod opus facio concessum in die festo, non pecco. Ex eo vero quod ad opus illud me applico ut subveniam meae indigentiae, nulla deformitas apponitur, nihil contra finem festi facio: quoniam non minus abstrahor a divinis faciendo illudmet opus absque mercede quam propter mercedem. Nihil facio contra id quod vetitum est praecepto festi: quia non propterea opus illud afficitur servilitate, ut probatum est. Cur ergo peccatum hic timetur, ubi nulla culpae ratio invenitur?

XXI. Unde ad dubium motum dicitur quod opera non sunt neque fiunt servilia ex eo quod fiunt mercenarie vel propter lucrum tanquam propter finem principalem applicandi se ad opus: sed dicuntur servilia ex suo genere, ut sunt opera mechanica, ad quae servos deputatos habemus, ut Auctor docuit,

Et propterea secunda obiectio nihil obstat. —- Neque prima aliud concludit quam quod opera mercenaria habent aliquid de servili, quia scilicet operantur propter alterum. Sed hoc non sufficit ad opus servile proprie dictum: quia exigit vel quod sit ex servili vinculo, vel quod sit opus mechanicum. Quod tamen in multis casibus transit in commune, et licitum in festo. Et propterea quando iam exivit a servilitate et transiit in commune aut licitum, non redit in servilitatem ex hoc solo quod fit propter alium aut mercenarie: quoniam neutrum horum, nec utrumque simul, constituit servilitatem, ut probatum prius est,