Quaestio 95

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis nonagesimaequintae, nota li. Primo, quod quia disputatio de causis ad utrumlibet non est moralis, ideo hic pertranseundo,, et caute tamen loquendo, dicitur quod secundum se consideratae sunt neutrae. Quoniam oportet eas ad alteram declinare partem quando causant.

Secundo, quod tam de effectibus causarum ad utrumlibet quam de casualibus caute in littera dicitur quod per considerationem causarum praenosci non possunt. Et intendit de causis ut praedixerat, consideratis scilicet secundum se. Nam sic vel sunt neutrae, ut potentiae rationales; vel sunt ad opposita casualium, ut causae naturales: et sic non habent determinationem aliquam ad huiusmodi effectus. Cum his tamen stat quod per easdem causas praeparatas seu dispositas praecognosci aliquo modo possint causarum harum effectus: ut patet inter homines praecognosci ex dispositione naturae aut consuetudinis aut passionis alicuius, quid faciet in tali eventu, quamvis certitudo desit. Et similiter si quis seminis defectuosi et matricis huius cognosceret dispositionem, coniiceret de monstro. Considerandum est ergo ad qualiter se habentem causam referatur effectus futurus, cum praecognoscendus ex causa dicitur. Et hoc oportet maxime in materia divinationis observare: quia super hoc fundantur omnes excusationes, ut inferius apparebit diffusius.

Tertio, quid divinationis nomine intelligendum est apud theologos et in Ecclesia. Quoniam, ut in littera dicitur, intelligitur indebita usurpatio praenuntiationis futurorum eventuum. Et dicitur indebita ab indebito modo praecognoscendi ea: quia scilicet nec media divina revelatione, nec vigore naturalis luminis, sed daemoniaca vanitate implicite vel explicite, ut patebit, habetur aut iactatur. Et quia in hoc consistit formalis ratio divinationis; et in materialibus divinationis multa est ambiguitas propter incertitudinem nostrae scientiae, et elongationem. ac occultationem causarum respectu nostri: ideo tota praesentis quaestionis doctrina formaliter est intelligenda; et in quolibet articulo secundum materiam meditandum, ac secundum uniuscuiusque naturam suspendendum aut decernendum iudicium est. d

II. In responsione. ad secundum eiusdem articuli, adverte quod Aristoteles, in principio libelli de Memoria et Reminiscentia, incidenter affert respectu futurorum esse scientiam sperativam, quam quidam divinativam vocant. Qualis sit autem, aut ex quibus procedat, non invenio in eo. Unde an hoc retulerit ad dogmata coniiciendi ex causis et signis, ut astra, complexiones, lineae naturales, somnia pro aliqua parte, et huiusmodi, creduntur: an ad artes vanas, quae de facto tunc erant apud idololatras, sicut et post fuerunt apud Christianos, ut patet XXVI, qu. r, Sortilegi, nescio. Auctor, parum de intentione illius hominis curans, ad rem se convertit, respondendo permanens in formali, ut dictum est. Naturalia namque, sive signa sint sive causae, ut in pluribus verificantur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem nonagesimaequintae quaestionis, vide in primis quod ratio superstitionis in divinationibus est quia auxilium daemoniacum assumitur. Et ideo ad hoc oportet semper inspicere: et hinc scire quod divinatio ex genere suo mortale peccatum est, et ab Ecclesia damnata, tanquam diabolici cultus pars ex propria natura operis; ut diffuse habes in Decretis, XXVI, qu. r, 2,3,4, 5 et 7, ubi materiam istius quaestionis tractatam videre. potes.

In eodem articulo, nota quod duplex in littera ponitur inquisitio pro divinatione: scilicet manifeste perniciosa, quae scilicet est. cum expressa daemonum invocatione; et vana, quae scilicet est quando aliquis futurum praecognoscere tentat unde praecognosci non potest, Et haec propter admixtionem occultam daemonum est perniciosa, sed occulte: ut amplius infra patebit. Et hoc oportet servare pro fundamentis in tota materia divinandi: quoniam in his consistit formale, ad quod oportet resolvere. Ex his enim non scimus an talis inquisitio, puta per somnia, per sortes, per astra, per lineas, etc., sit vana: sed tantum in quo formalis ratio daemoniacae inquisitionis respectu futurorum consistat, scilicet aut in expressa invocatione, aut tacita per hoc quod vana fit futuri inquisitio. Si nosse autem vis an talis inquisitio sit vana, oportet formale ad talem materiam applicare, et videre si inde futurum potest vel non potest praecognosci. Et propterea oportebit in singulis articulis sequentibus singula examinare, quantum Deus dederit: ne homines docti nos derideant tanquam rudes auferentes a rebus eas quae in eis occultae sunt conditiones, et daemoni attribuentes; et ne sapientes in oculis suis quasi sine ratione dicta omnia promiscue despiciant, sed habeant rationes, quibus obedire debet humana ratio; et ut viri boni peccatum non timeant ubi peccatum non est.

II. Occurrit tamen ante omnia dubium, quare vana inquisitio futurorum sit perniciosa: an ex propria natura; an quia prohibita et damnata ab Ecclesia, Et est ratio dubi: quoniam vana appellatur in proposito. inquisitio ex defectu a fine, quia scilicet non potest assequi intentum finem, qui est cognitio futurorum seu occultorum: ut patet ex definitione in littera posita, quae iam praenotata est. Inquisitio autefn sic vana non est ex genere suo perniciosa: | quoniam multas constat esse inquisitiones vanas non perniciosas, ut si quis quaerat smaragdum in cerebro gallinae. Nec etiam ex eo quod ad cognitionem tendit, perniciosa est: quandoquidem et vane inquirere speculativam cognitionem, puta geometriam, a iureconsulto, aut practicam etiam in agibilibus, puta consilium de aliquid agendo, a puero, stultum, non perniciosum est. Nec etiam ex eo quod ad futura vel occulta terminatur, perniciosa est: quoniam si quis illamet futura aut occulta ab. homine inquireret, vane inquireret, quoniam ille non potest ei dare de his notitiam, non tamen perniciose inquireret. Et, breviter, in huiusmodi inquisitionibus magis relucet hominem stultum quam perniciosum esse. — Et confirmatur. Quia sicut non est perniciosum ex suo genere committere vanitati fortunae futurum dominium exterioris rei, etiam cum periculo perdendi, ut fit in omnibus ludis fortunae; ita non est perniciosum committere fortunae vanitati cognitionem singularium, quae non sunt de perfectione intellectus, sine cuiusque damno. Hoc autem importat vana inquisitio futurorum. — Non est ergo ex propria natura perniciosa vana inquisitio futurorum, sed ex Ecclesiae prohibitione, iuxta dictum Gratiani, XXVI, qu. m, cap. Sors.

In oppositum autem est quia haec inveniuntur in utroque Testamento damnata, scilicet a Moyse et Paulo Apostolo. Huiusmodi autem non sunt mala quia prohibita, sed ideo prohibita quia mala.

III. Ad evidentiam huius, sciendum est vanas occultorum inquisitiones dupliciter fieri posse: primo, ut vana; secundo, ut utilia ad cognitionem occultorum. Si fiant ut vana, sic constat quod fiunt ut in veritate sunt: quia vana in veritate sunt. Et sic, cum vacare vanis, inquantum huiusmodi, nullam maiorem culpam quam vanitas sit, ponat; consequens est quod exercere inquisitiones vanas ut vanas, licet sit secundum se malum, non tamen perniciosum est. Unde veniale tantum peccatum est si quis utatur huiusmodi inquisitionibus vanis ut vanis, hoc est non expectans notitiam ex ipsis nisi a casu.

Si vero fiant ut utilia, cum non sint secundum veritatem utilia ratione sui, sed ratione secretae virtutis daemoniacae, inquisitiones istae ex genere suo sunt perniciosae: quoniam uti vanis ut utilibus secundum secretam vim daemoniacam, manifeste perniciosum est.

Nec obstat si dicatur quod inquisitiones istae, ut "deles non fiunt secundum secretam vim daemoniacam, sed secundum secretam quandam vim nobis incognitam. Dicunt enim inquisitores isti quod non invocant, nec invocare intendunt daemonem: sed uti talibus quia experiuntur illa esse utilia ad huiusmodi cognitionem occultorum. Hoc, inquam, non obstat. Quoniam ex quo secreta illa virtus in veritate est virtus daemoniaca, nisi homo utens.illa excusetur propter ignorantiam, diabolicae se societati immiscet tacite ex hoc ipso quod utitur vanis ut utilibus secundum secretam vim ignotam: debet enim curam habere operum suorum, ut sciat quid facit.

Quando vero ignorantia in istis excuset a diortali, et quando non, ex communibus ignorantiae regulis iudicandum est. Rationi autem consonum est ut credentes absque haesitatione aliqua inquisitiones aliquas, quae in veritate sunt vanae secundum se, utiles autem ex daemone, esse utiles ex divina aut naturali, secreta tamen, virtute, et pro tanto eis utentes ac eis inhaerentes, sic tamen quod parati sunt nullo modo facere si ambiguum esset quod ex daemone essent, excusentur a mortali: nisi forte laborarent ignorantia affectata, aut crassa et supina; hos enim non audeo excusare. Talis enim videtur ignorantia [eorum] qui utuntur quodam versiculo Psalmistae ad hoc ut anulus super protenso filo moveatur: constat enim ex Deo non esse inditam virtutem sacris verbis ad huiusmodi levitates, nec ex hatura inesse verbis illis hanc virtutem; ex daemone igitur. Et hoc unum dixerim ut ex hoc alia scias iudicare: diligenter notans quod Extra, de Sortileg., cap. Ex tuarum, presbyter in secreto loco cum infami ad inspectionem astrolabii propter furtum inveniendum ex zelo et simplicitate accedens, nom modicam peccati maculam contraxisse dicitur. Iste siquidem animum invocandi daemonem non habuit: invocavit tamen tacite de facto non ex ignorantia excusante, quia cum infami, et in loco privato, et presbyter. Ratio autem excusans primos est quia non per se, sed per accidens et materialiter tantum tales immiscent se tacite cum daemonibus. A toto autem omnino excusantur qui credulitatem hanc falsam ex consilio sapientis acceperunt, et propterea his vanitatibus se immiscuerunt.

Sunt igitur huiusmodi vana, quatenus pro utilibus habentur, secundum genus suum superstitiosa. Ac per hoc, inquantum vana, et inquantum superstitiosa, ideo sunt prohibita quia mala, et non e converso.

IV. Et ex hoc habes quod licet Ecclesia moneat abstinere etiam a licito usu astrologiae, somniorum, linearum, et huiusmodi, in praenuntiationibus, propter periculum declinandi in usum illicitum, sicut accidit in usu iuramenti; non tamen absolute prohibet, in communi loquendo, nisi quatenus sunt vana aut superstitiosa. — Dixi autem, in communi loquendo: quia in tali materia, puta in electionibus, quia debet eligi melior et non debet committi fortunae electio, ideo in speciali sunt prohibitae sortes, Extra, de Sortileg., cap. ult. Et hic etiam sunt prohibitae quia malae secundum se in tali materia. Et simile est in prohibitione sortium ex paginis Evangelicis quoad saecularia negotia, propter scilicet divinam irreverentiam: ut Augustinus dicit, XXVI, qu. n, Hi qui.

Quod autem prohibitiones omnes de his sic sint intelligendae, scilicet inquantum vana aut superstitiosa aut alias mala, manifestatur ex quatuor. Primo, ex studio doctorum ad discernendum ad quid astra, somnia, avium motus, etc., sunt utilia secundum naturam, et ad quid non; concludendo quod uti eis secundum quod sunt ex natura utilia, non est peccatum. Si enim essent mala aliqua quia prohibita, non oporteret hanc discretionem facere.

Secundo, ex hoc quod tot textus qui habentur in Decretis, causa XXVI, per tot quaestiones, divinationem, incantationem. vel superstitionem afferendo, haec spectare ad ritum paganorum, culturam vel societatem daemonum, insinuant.;

Tertio, ex hoc quod ius divinum in hac materia, Deut. xvur, Non inveniatur in te qui observet somnia et auguria, exponitur secundum dictam glossam, scilicet, vana aut superstitiosa. Multo ergo magis ius humanum, ubi aliter non exprimitur, interpretabimur sic.

Quarto, ex hoc quod Apostolus, Gal. iv, non dixit observatoribus temporum quod in vanum in eis laboraverit: sed dixit: 77meo ne in vanum in vobis laboraverim, significans se timere ne tempora superstitiose observaverint, et sic in vanum in eis laborasset; ut etiam Augustinus exponit, ut habetur XXVI, qu. vi, cap. Quis existimaret. Hoc enim modo timens Ecclesia ne ad superstitiosa filii sui declinent, horret, damnat punitque haec, non iniiciendo laqueum animabus, sed prohibendo quae mala sunt, et monendo ne etiam licitis in huiusmodi se implicent, ne paulatim. declinent in perniciosa. Et si Christiani intelligerent celsitudinem gradus sui, qua, divinae facti consortes naturae, adsciti sunt in membra Christi, et datum est eis omnibus praeesse. naturalibus et daemonibus, iuxta Domini promissionem, Marci ult., ubi dicitur, Signa autem eos qui crediderint haec sequentur etc.; neque a signis caeli, neque ab aliis quae gentes, quae homines non Christiani timent, metuerent sibi; sed, Christianitatis virtute, super omnia seipsos agerent, felicissime omnia cal- - cantes

V. Ad obiectiones autem in oppositum allatas in principio dubii, iam patet responsio. Quia loquuntur de inquisitionibus istis quatenus vanae sunt et infra vanitatem sistunt, excepta. ultima confirmatione. Ad quam dicitur quod non est eadem ratio de dominio rei temporalis, et de cognitione. Quoniam casus fortuitus, ex convention hominum, potest esse utilis ad translationem domisiijoal patet in ludis fortunae et in sortibus divisoriis: non subest autem humanae voluntati quod casus fortuitus sit utilis ad cognitionem .occultorum. Et ideo argumentum non. valet.

Gratianus autem, in oppositum allatus, verificatur quoad monitionem Ecclesiae, ut diximus.-Et quoad cessationem. inquisitionis per sortes, non vanas, sed a Deo olim batas, propter rationem in hoc articulo, ad tertium, ab Auctore assignatam ex differentia inter legem novam et veterem. Quamvis fuerit etiam alia ratio: scilicet pronitas. illius populi ad idololatriam, in qua videbant responsa dari gentilibus. Unde Saul, cum. non haberet a Deo responsum, ad pythonis se convertit divinationem, I Reg. xxvm.

VI. In responsione. ad. primum et secundum eiusdem secundi articuli, nota quod divinatio, licet subiective sit in. intellectu, in quo est tam inquisitio quam cognitio, sive debite sive indebite habeatur; quia tamen includit ordinem. ad voluntatem, cuius est uti pacto. cum. daemoniis, ideo: Auctor ex hac parte ponit ipsam speciem esse superstitionis, quae vitium in voluntate est, sicut religio est virtus in voluntate. Et licet uti pacto daemonis, absolute loquendo, videatur ad societatem, et non ad cultum spectare; ac per hoc, divinationem non esse specieni superstitionis, cuius est exhibere cultum creaturae, etc.: si tamen diligentius attendamus quod ratione divinae excellentiae subiectionem profiteri Deo religionis est, videbimus quod ratione affectatae excellentiae divinae a daemone profiteri se subiectum daemoni, implorando illius consilium vel auxilium, superstitionis est. Constat autem quod uti pacto cum daemone est profiteri se indigentem daemone, ac per hoc illi subditum: omnis enim indigens, quatenus indigens est, subiicitur illi cuius opera indiget; propter quod Propheta deitatem ex nullius indigentia probat, dicens: Dixi Domino: Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem quaestionis nonagesimaequintae, lis penes quid distinguitur expressa a tacita invocatione daemonis, scilicet penes intentionem hominis. Quam inteliige dupliciter haberi pro expressa: primo, cum invocat daemonem; secundo, cum aliquid facit quod scit ex diaboli virtute operari, ut faciunt incantatores. Utrique namque expresse daemonem invocant ex intentione, verbo vel facto. Et tunc intervenit pactum factum, etsi non cum illo homine, factum tamen cum aliquo alio qui assistet illis operibus, ostendendo vel operando. — Tacita autem invocatio daemonum tunc solummodo est quando aliquis talibus se implicat ut dignum sit daemonem illis se immiscere, quamvis hoc sit praeter intentionem talis hominis: ut in multis enumeratis in littera habes.

II. In eodem articulo, circa apparitiones daemonum, nota quod quinque modis contingunt huiusmodi visiones: tribus secundum sensus exteriores, et duobus secundum interiores. Contingit siquidem exterius a daemone induci, primo, verum corpus: aliunde acceptum, ut cum verum semen, vestem, et huiusmodi, offert; aut tunc formatum commiscendo naturalia activa et passiva, ut serpentes factos per magos Pharaonis, Exod. vi, et volucres factos loco sociorum Diomedis submersorum, ut Augustinus dicit, XVIII de Civ. Dei

Contingit secundo, non verum corpus, sed similitudinem aliquam corpoream offerre exterius, ex naturalium tamen operatione consurgentem: ut Augustinus dicit, ibidem, de Arcadibus et sociis Ulyssis. Et in phialis aquae, vel polito corpore, apparent quandoque similitudines quaedam a daemone procuratae, cum ad huiusmodi invocatur. Et frequenter accidit cum daemones in assumptis corporibus humanis apparent vigilantibus, conversantur cum eis, familiariter colloquentes et concumbentes, quandoque etiam munera vera afferentes eisdem. Non enim habent veras carnes et vera ossa nec membra, sed carnis et membrorum similitudinem, non solum visibilem, sed palpabilem et solidam, ita ut sentiantur tanquam humanae personae: ut a multis fide dignis ex propria experientia narrantibus audivi. - In duobus tamen deficere ab humanis percepi cor- poribus, Primo, in temperamento carnis. Nam confessus est ipse mendacii pater, cum eius caro, quasi glacialis, molesta esset tactui humanae carnis, se non posse melius facere. Non potest enim sic commiscere naturalia, absque vera generatione hominis, ut carnem humianam efficiat; et simili ratione, non potest semen humanum efficere: pro ter perfectionem horum et similium effectuum requirentium propria naturalia activa perfecta. Et ex hoc patet quod verissimum est quod Christus post resurrectionem dixit: Palpate, et videte: quia spiritus (seu daemonium) carnem et ossa non habet, loan. xx, et Luc. ult. — Secundo, in delectatione tactus et concubitus. Est enim tanto personarum humanarum commixtio naturalis delectabilior quanto verum superexcedit verisimili.

Et haec sunt dicta et pro declaratione veritatis, et pro confutatione sapientum in oculis suis negantium. daemones. Qui, si Ecclesiae non credunt, accipiant fidei Christianae testimonium vel ab hoste. Ex eisdem namque cognovi quod volunt daemones personas has fidem Christi relinquere. Quorsum hoc, si fides Christi daemoni non displiceret? Neque somnia aut extases, aut subita momentaneave aliqua; sed diuturnas familiaritates, sicut inter homines, sensibiliter, cum effectibus sensibilibus, non vetularum, non insensatarum aut malenconicarum, ut aiunt, personarum, narro, Sed quia habent Moysen et Prophetas; et scriptum est quod fides donum Dei est, non hominum voluntatis; et non est volentis neque currentis, sed miserentis Dei: ideo, etc.

Contingit tertio, secundum exteriorem sensum apparere aliqua quae nec in veritate nec in similitudine extra sunt, sed ex parte videntis causa est. Et talia videntur praestigia daemone commovente humores aut spiritus hominum: sicut accidit febricitantibus videre similitudines in parietibus, et huiusmodi; ut Philosophus dicit, in libro de. Somno et Vigilia.

III. Contingit et secundum interiorem sensum apparitiones daemonem causare, Vel in alienatione a sensibus. Sive per nimiam attentionem: ut accidit superbis contemplativis, qui a daemone illuduntur in variis imaginibus. — Sive per unctionem corpoream: ut accidit his qui ire se credunt vespere quintae feriae ad ludos Dianae, vel similia diabolica. Sunt enim haec in imaginatione: ut, experientia teste, visum est a fide digna persona, quae mihi narravit se vetulam illam quae promiserat se ituram in suam cameram nocte illa, invenisse nudam in propria camera insensibiliter constitutam; .unde. et postea convertit eam ex tali confusione. Ego quoque ab una muliere amante quendam scio quod diabolus unxit eam nudam, suadens ilii quod sic duceret eam ad domum sui dilecti: et postmodum postquam fuit extra se multo tempore, et crederet se cum suo dilecto fuisse, etc., invenit se in suo loco ita lassatam quod refocillatione indiguit, etc.; et nisi ego declarassem ei quod imaginatio fuit, et ex tali nuditate ita laesa esset, nesciret forte usque hodie quod illud non fuerit in veritate. Per haec tamen non negamus quin diabolus, Deo permittente, quandoque personam aliquam voluntariam etiam corporaliter ducat de loco ad locum. Sed hoc rarissime videtur accidere. — Sive quacumque alia causa alienatio a sensibus contingat.

Vel sine alienatione a sensibus operatur daemon in homine: quemadmodum ex infirmitate accidit phreneticis, qui vident et audiunt quae non sunt.

Facit autem daemon haec omnia intus in sensibus comhumores, spiritus, componendoque diversimode: ut diffuse habes ab Auctore in Qg. Dispp. de Malo, qu. xvi, quae est de daemonibus.

IV. In eodem articulo tertio quaestionis nonagesimaequintae, circa duo reliqua genera divinationis, ubi non ex- presse invocatur daemon, adverte quod quia hinc non habes nisi divinationem sumptam ex istis enumeratis in littera esse illicitam et superstitionis speciem; et divinatio sonat indebitam usurpationem divinae cognitionis: non potes hinc damnare ista nisi quatenus divinationis sunt Opera. Ac per hoc, si aliqua horum sunt quae possunt aliter fieri quam divinative, cohibe sententiam et linguam, et discute prius singula quot modis fieri possunt, antequam damnes opera absolute et tolerabili intentione facta. Et licet hoc difficile sit, conabor pro viribus illud efficere, non exeundo terminos morales, in singulis articulis sequentibus cuncta tangendo.

V. In responsionibus argumentorum, adverte quod Auctor species divinationis tot distinxit ex parte intellectus: quia scilicet ex diversis principiis formalibus, ad invicem non resolubilibus nec ad alia unius speciei constitutiva principia, procedunt; puta ex lineis, ex vocibus, ex sortibus, etc. Haec enim nec ad invicem reducuntur, nec resolvuntur in aliqua principia specifica: sed generica aut analoga, iuxta eorum convenientiam. Et quoniam formalium principiorum diversitas infert formalem diversitatem obiectorum, ideo Auctor, in responsione ad secundum diversitatem formalem obiectorum cum dixisset, probavit eam in responsione ad tertium ex diversitate principiorum. Non ergo intelligas in responsione ad secundum per diversas materias rerum in quibus cognitio quaeritur, diversitatem rerum conquisitarum, puta auri, argenti, vel vestis, etc.: sed diversitatem declaratam in corpore articuli, puta in. terra, in lineis, in vocibus, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem nonagesimaequintae quaestionis, primo declarandi sunt termini; deinde discutiendae sunt rationes conclusionis. In primis scito, primo, quod ly illicita, tam in titulo huius articuli quam in titulo quatuor sequentium articulorum, licet absolute comprehendat illicitum quovis modo, scilicet venialiter vel mortaliter, et non valeat argumentum, Z7oc est illicitum, Ergo mortale: ubi tamen quaeritur de licito vel illicito ex suo genere, et est sermo de genere contrario virtuti necessariae ad salutem, dubium non est quod peccatum mortale principaliter quaeritur; quoniam omne sic illicitum peccatum mortale est, nisi propter imperfectionem actus sit veniale. Et quia sic est in proposito, quoniam de divinatione et universaliter de speciebus superstitionis est quaestio, et superstitio vitium est genericum contrarium religioni, necessariae ad salutem aeternam; ideo et cum inquiritur, et cum in conclusione principali responsiva dicitur quod est illicita, intelligitur de illicito ex suo genere, ac per hoc de mortali peccato. Est ergo litterae sensus. quod invocatio daemonum est mortale peccatum ex suo genere.

II. Scito secundo, quod ly pactum cum daemone initum potest dupliciter accipi. Uno modo, pro conventione aliqua cum daenione facta: puta, 75 facias aut dicas hoc, et ego hoc. Alio. modo, pro sociali actu cum daemone. Et licet haec: vocabula: pactum: et foedus sonent conventionem, ac per hoc, cum. toties replicantur haec verba, videntur sic accipienda: si quis tamen diligenter consideret intentionem et verba Auctoris, hanc primam interpretationem non exiget, sed in secunda permanebit, scilicet de actu sociali.

Et intentio quidem Auctoris manifesta est. Quoniam intendit. quod invocatio daemonum sit illicita: ut per totum, et specialiter in responsione ad primum, patet, ubi distinguit inquisitionem invocativam daemonis contra inquisitionem per occursum daemonis.

Verba autem Auctoris ad hoc in hac littera clara sunt in prima ratione, cum dicit: quod scilicet est pactum expresse.cum daemone initum per ipsam daemonis invocationem. Ex his namque subiunctis verbis, scilicet, per ipsam daemonis invocationem, explanavit in quo consisteret pactum, scilicet in ipsa invocatione: ita quod invocatio expressa est pactum expressum, et invocatio tacita est pactum tacitum. Constat autem quod invocatio est actus socialis. Ergo. - Amplius, in quaestione sequenti, in art. 1, ad 3, Auctoris verba sunt ista: Exquirere cognitionem futurorum a daemonibus non solum est peccatum propter hoc quod ipsi futura non cognoscunt: sed propter societatem cum eis initam, quae etiam in proposito habet locum.

Ubi clare manifestat quod appellatione pacti intelligit societatem, Ita. quod, quando legeris pactum vel foedus initum, intellige societatem initam, expresse per invocationem, tacite per opus cui merito daemon se immiscet.

Et bene haec notato, quod actus invocationis, seu cuiuscumque recursus ad daemonem, est saltem societas inita: quia est initium societatis cum daemone. Et vocatur pactum initum, sicut etiam societas inita: quoniam societas claudit in se pactum, foedus seu conventionem, etsi non verbo, saltem facto ipsius societatis, de ipsa societate, Ut sic etiam primae interpretationi locus sit sane intellectae.

Unde ad rationis primae discussionem descendere amplius non oportet. Quoniam ex eo quod societatem initam cum daemone, ex hoc ipso quod invocatur daemon, manifeste mortale peccatum esse monstratuimi est, Tatio pritha clare concludit.

III. Sed secunda ratio, quae ex parte eventus se tenet, non caret ambiguitate: quoniam videtur minus efficax. Quoniam eventus, licet addat ad gravitatem peccati, non tamen constituit peccatum. Et propterea ex eventu non potest probari invocationem esse illicitam. Praesertim quia eventus iste, scilicet deceptionis, non est intentus ab invocante, sed praevisus; et in potestate sua remanet quod se praeservet a tali eventu in his quae sunt necessaria ad salutem.

Ad hoc dicitur quod licet eventus ut est in executione, non constituat actum malum aut bonum, sed p 5 meliorem; ut tamen est in sua causa, constituere ' actum malum, quia sic redundat in obiectum' seu finen ut patet de bove cornupeta non incluso a domino pos: cognitionem eius; certufn est enim quod ex hoc. psc quod bos est nocivus hominibus, ipsa non- inclusio eit maala est, sive eventus laesionis sequatur sive non. Utide in proposito, quia invocatio daemonis est ex natura sua nociva humanae saluti, sive sequatur laesio. in herhiad di vocante sive non, actus ipse est illicitus.

Manifestatur autem actum istum quo invocatur dendo ad divinandum, esse ex natura sua nocivum homini, ex parte tam daemonis quam hominis. Nam daemon intendit, utpote hostis, perditionem. nostram per omnia opera sua. Homo quoque, ex hoc ipso quod. cognitionem mendicat a daemone, se offert ad initium saltem credendi illi, et cavendi vel operandi secundum verba illius, vel saltem secundum proprium iudicium collatis auditis d daemone cum occurrentibus. Haec autem cum. per se 'ex natura talis invocationis consequantur, et importent assuuefactionem hominis ad credendum daemoni astutissimo et per multa vera scienti deducere hominem in perditionem, consequens est ut actum illicitum reddant. Et hoc est malum quod in littera ponitur, scilicet assuefactio ad credendum daemoni. Nec est in potestate hominis assueti praeservare se a fallacia. Si enim homines a daemonum conversatione alienos oportet tam armatos esse, quoniam non est mobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates tenebrarum harum, ut APO dicit, Ephes. vi; quomodo inermes, immo subditi "Wie: moni ex hoc ipso quod ad eum confugiunt, poterunt se praeservare? Divina namque iustitia deserendi sunt in manu hostili, ad quam recurrunt.

IV. Circa divinationem, et universaliter invocationem daemonum, dubium idhu? unum occurrit, an possit fieri absque cultu daemonis. Et est ratio dubii quia ex eo quod est species superstitionis, sequitur quod spectet ad cultum. Ex eo vero quod aliquis potest invocare daemonem ut socium aut amicum absque omni oblatione, reverentia et caeremonia, apparet quod inquisitiones huiusmodi fieri possint absque superstitione et cultu: quidquid sit de alio genere peccati. — Et confirmatur. Quia si divinatio et huiusmodi invocationes essent necessario. cum cultu daemonis, sequeretur quod essent manifeste actus infidelitatis protestativi: ac per hoc, facientes haec incurrerent poenas apostatarum seu haereticorum. Haec autem constat esse falsa: ut patet de Haeret., cap. Accusatus, in Sexto, ubi, ne ne-. gotium fidei impediatur, dicitur quod inquisitores haeresum non se impediant de divinationibus et sortilegiis, nisi haeresim sapiant manifeste. Et aliae sunt in iure poenae haereticorum, et aliae sortilegorum, ut patet. Non ergo huiusmodi divinationes et invocationes sunt necessario cum cultu daemonum.

Ad hoc dicitur quod opera divinationum et obserationum (quae in quaestione sequenti tractantur), et universaliter invocationes daemonum, dupliciter exerceri possunt, scilicet formaliter et materialiter: et quod si formaliter fiant, ad superstitionem et cultum daemonum spectant; si autem materialiter, extra daemonum cultum formaliter sunt, materialiter tamen ad cultum eorum spectant. Declarantur singula. Sicut detractio dupliciter fieri potest, scilicet animo detrahendi et sine animo detrahendi, et primum pom ad detrahere formaliter, secundum ad detrahere maaliter; ita invocatio daemonum dupliciter fieri potest. qom animo efficiendi id ad quod daemonum invocatio ordinatur. Et sic fit formaliter. Et spectat ad cultum daemonum et superstitionem: ut patet ex auctoritate Augustini, in xx, xxu. II de Doct. Christ., diffuse; et ex Auctore in hoc tractatu; ex ratione, Quia. haec ordinantur, et ex sua natura et da aemone, qui haec instituit, ad subiectionem hominis respectu daemonum. Huiusmodi autem subiectio, ratione excellentiae divinae affectatae et intentae a daemonibus, ad superstitionem spectat, sicut subiectio hominis ad Deum ad religionem, ut praedictum est.

Alio modo potest fieri materialiter: ut scilicet homo separet ab opere animum faciendi id ad quod opus ordinatur; hoc est, quod nolit subiicere se daemoni, sed solum | tanquam a sciente vel potente aliquid adiuvari, sicut ab | altero homine requireret, absque ulla reverentia, etc. Et sic | ad. superstitionem et' cultum materialiter spectant: quia era ista materia sunt superstitionis et cultus, quamvis kn fiant tali animo. Nec tamen propterea evaditur peccatum mortale: quia opera ista, etiam materialiter, spectant ad societatem daemonum, et constituunt initam societatem formaliter cum daemonibus, ac per hoc cum hostibus Dei et propriis. Constat namque quod societas cum hoste, sive consummata sive inita solum sit, perniciosa est, et laesae maiestatis rea: et cum tali hoste, scilicet daemone, contra fidelitatem quam Deo debemus est, et contra nos ipsos, quia dolosi sunt semper, ubique et in omnibus. Propterea Augustinus, ubi supra, dicit hanc amicitiam infidelem et Cap. xxu. dolosam. Et procul dubio ad apostasiam a Deo pertinet haec societas. Et si vis perpendere gravitatem huius. peccati, respice quod sicut ad initium caelestis felicitatis et patriae spectat conversatio in hac vita cum angelis aut sanctis apparentibus quandoque nobis, ita ad initium aeternae damnationis et infernalis habitaculi spectat societas cum daemonibus. Et propterea in ea est iniquitas consummata.

Unde patet, quod utraque pars quaestionis vera aliquo modo est: absolute tamen et simpliciter verum est quod sunt superstitiones et cultus daemonum.

VI. Propter quod, prima ratio dubii concedatur quod Nam. v. concludit verum simpliciter: quia oportet quod ista implicent cultum daemonum formaliter vel materialiter.

Rationi autem in oppositum duo dicenda sunt. Primo, quod ex distinctione posita in illa decretali in favorem fidei, non plus habetur quam quod quaedam divinationes non habent cultum daemonum manifestum. Hoc enim consonat dictis propter illos qui haec exercent materialiter tantum. — Secundo quod, referendo etiam decretalem illam ad divinationes et sortilegia formaliter, distinguendum est de cultu daemonum. Scilicet directe, ut sunt ea quae in reverentiam daemonum ordinantur: qualis est in adorationibus, oblationibus, et huiusmodi, quae ad idololatriae speciem spectant, Et haec sapiunt haeresim manifeste, ut patet ex praedictis: et inducunt omnes poenas apostata- "lbid. rum et haereticorum. Vel indirecte: ut sunt ea quae ordinantur ad nostrum scire vel operari per daemones, quae ad duas ultimas species superstitionis dictum est in art. 2 qu. xcu spectare, et in hac et sequenti quaestione tractantur, Haec enim non sapiunt haeresim manifeste, Quoniam cultum exhibent daemoni eo modo quo in religione cultum exhibent Deo iurantes per ipsum, pro quanto invocant daemonem ad sua commoda; non tamen tantum honorant daemonem, pro quanto non protestantur per haec eum esse Deum aut infallibilem veritatem, et huiusmodi: nisi consulant ipsum tanquam scientem aut potentem omnia; hoc enim manifeste saperet haeresim. — Et per haec patet responsio ad confirmationem.

Haec autem accipe dicta theologice. Quoniam non me impedio, an iuris intentio sit quod contra sortilegos cum iniuria sacramentorum, etc., inquisitores procedant. Gaudeat. unaquaeque scientia suis terminis.

VII. In responsione ad secundum, adverte quod istorum duorum modorum dicendi quos ex Augustino Auctor affert, neuter videtur certus, et uterque habet pro se favorem. Quod enim vere fuerit anima Samuelis, Eccli. xuvr dicitur, ubi habentur haec verba de Samuele: Post haec dormivit, et notum fecit regi, et ostendit illi finem vitae suae. Quod vero fuerit daemon in forma Samuelis, in Decretis, XXVI, qu. v, cap. Nec mirum, habetur, ex Augustino, de Civ. Dei. Sub iudice igitur lis est.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo articuli quinti nota, tam pro ipso quam pro tribus sequentibus articulis, quod titulus minus dicit quam significat. Dicit namque: 4n divinatio talis sit illicita, et significat: An inquisitio futurorum talis sit illicita. De divinatione namque omni definitum est quod est illicita: sed an in tali materia, seu via aut modo inquirendi notitiam futurorum, sit divinatio proprie, discutiendum restat.

In articulo eodem, repete primo, in quo formaliter consistit illicita per caelestia inquisitio occultorum, scilicet in hoc quod est vana aut falsa: ita quod sola illa inquisitio occultorum per astra est illicita quae est vana aut falsa. Et ne sit quaestio de vanitatis vocabulo, in littera declaratur quod tunc est vana aut falsa quando per ea velit quis praecognoscere quae per ipsa caelestia praecognosci non possunt. Formale ergo, ad quod oportet resolvi inquisitionem et consultationes astrorum, est si id quod quaeritur potest per caelestia praecognosci. Si enim potest praecognosci, non est inquisitio vana aut falsa, non est illicita, non est superstitiosa, non est digna ut daemon se immisceat, non est prohibita. Et ratio in promptu est: quia naturales scientiae, opiniones et coniecturae non sunt prohibitae, sed a Deo nobis in perfectionem intellectus adminiculumque datae. Si autem per caelestia corpora cognosci nequeunt, inquisitio ipsa ex sua temeritate meretur ut daemon se immisceat, et quandoque vera, quandoque falsa, prout permittitur iuste a Deo, dicat. Et tunc vae homini illi qui ad haec tendit: quoniam divinatio est, superstitio est, pernicies est animae, ut ex antedictis patet; et huiusmodi inquisitio damnata est ab Ecclesia et prohibita.

Oportet autem et in hoc formali diligenter distinguere modum cognoscendi seu inhaerendi. Nam multum refert an aliquis ex caelestibus velit scire per certitudinem quid futurum sit: aut scire per coniecturam, quantum scilicet est ex tali inclinatione. Primo namque modo, scilicet per certitudinem inquirere cognitionem futurorum contingentium ex caelestibus, est vanum et superstitiosum, diabolicum ac damnatum ab Ecclesia: et ratio est quia futura contingentia non de necessitate causantur a caelo. Secundo autem modo inquirere cognitionem inclinationum, sive hominum sive aliarum rerum corporearum, ad electiones nostras quae naturae facultatem non excedunt, et alia casualia sive fortuita; non est malum nec damnatum. Et ratio est quia huiusmodi inclinationes sunt effectus corporum caelestium, ut nunc nunc manifestabitur: conari autem ad cognoscendum effectus causarum naturalium per eas non est malum. Propterea Auctor in littera concludendo dicit: Si quis utatur ad, cognoscendum per certitudinem futura opera hominum, etc. Non dixit, ad cognoscendum, sed dixit, ad cognoscendum per certitudinem: ut differentiam istam quam declaravimus intelligeres.

II. In eodem articulo quinto, nota regulam universalem de signis corporeis naturalibus, scilicet quod tribus modis contingunt. Primo, ut sint non solum signa, sed causae significantes, Secundo, ut sint effectus significantes causam. Et tertio, ut sint effectus multi. unius et eiusdem causae: et tunc unus effectus est signum alterius effectus, propter connexionem saltem in causa, quia scilicet. repraesentat causam etiam alterius effectus. Exemplum primi: astra sunt in signa, ut Scriptura dicit, in principio Gem. Exemplum secundi in littera ponitur fumus signum ignis. Exemplum tertii: iris, seu arcus, signum serenitatis, quia est effectus causae communis sibi et serenitati. Ad aliquid horum memento recurrere quando signa corporalia in natura dicuntur, si resolute appetis intelligere et loqui. Et haec bene nota, propter imagines, auguria, somnia, etc.

III. In eodem quinto articulo, circa exemptionem eorum quae fiunt et sunt per accidens a causalitate corporum caelestium, qualia sunt casualia et fortuita, nota duo simul: et quomodo se habet rei veritas, iuxta communem philosophiae doctrinam; et quantum, et ad quid valeat ratio litterae ad haec allata.

Scito igitur quod ea quae iunguntur per accidens, - sive secundum locum, ut locus sepulcri et locus thesauri cum quis fodiendo sepulcrum invenit ibi thesaurum; sive secundum tempus, ut tempus tonitrui et tempus deambulationis. animalis, puta bovis, cum, bove deambulante, tonat; sive quomodocumque aliter iungantur per accidens; - possunt dupliciter considerari. Primo, ut sic: hoc est inquantum sunt entia per accidens; hoc est, quod consideretur hoc totum, locus sepulcri et locus thesauri, et sic de aliis. Secundo, secundum ambas partes seorsum: puta locus sepulcri secundum se, et locus thesauri secundum se.

Nec solum possunt dupliciter considerari, sed etiam possunt referri, secundum rei veritatem, ad diversas causas: scilicet naturales, vel rationales. Et est tanta inter has relationes distantia quod, quomodocumque considerata, entia per accidens, si ad rationales causas referantur, possunt habere causam per se. Immo omnia habent divinam providentiam pro per se causa: quoniam nihil, ei comparatum, est praeter illius intentionem. — Si autem referantur ad causas naturales, quales sunt omnia corpora, sic secundum suas partes possunt habere suas per se causas. [ta, quod hic sit locus thesauri, ab aliqua est causa: et similiter quod hic sit locus sepulcri, ab aliqua causa est. Seu, in naturalibus, quod bos deambulet hora tertia, aliquam habet causam: et similiter quod eadem hora tonitruum fiat, aliquam habet causam. Sed hoc totum, quod tempus ambulationis et tempus tonitrui sit unum et idem, nullam habet unam naturalem causam: quia hoc totum non est unum, sed multa simpliciter; omnis autem causa naturalis determinata est ad unum. Et ad hoc affertur ratio litterae..

Notanter autem dixi, unam causam naturalem. Quoniam illud totum habere multas causas naturales concurrentes simul per se, quandoque non inconvenit: puta Martem et Saturnum concurrentes in tali signo, aspectu, etc. Nec contra hoc affertur ista ratio. In causis namque naturalibus inveniuntur duo: scilicet virtus causativa; et conditio causarum, ut appropinquatio situs, etc. Ratio litterae inducta est ad ostendendum quod causae naturales ex virtute causativa non possunt in ens per accidens secundum se totum. An autem possint ex concursu causarum quandoque, nihil in littera dicitur: sed haec altioris sunt speculationis, et tractata in cxv quaestione primi Libri. Nec tamen propter haec quae dicta sunt (ne profitentes philosophiam derideant rationem quasi insufficientem), supponenda sunt casualia seu fortuita corporibus caelestibus omnibus simul sumptis. Quoniam secundum veritatem, a toto caelo non necessario eveniunt haec, propter naturam possibilis, seu potentiae contradictionis, inventam in istis inferioribus, quae sunt materia actionum caelestium: ut ibidem declaratum est.

IV. Excipiuntur ergo a caelestium corporum omnium simul actionibus necessario inferentibus effectus, duo genera rerum; scilicet entia per accidens, casualia vel fortuita; et omnia voluntaria ut sic. Utraque tamen caelestibus causis subesse aliquo modo. non est negandum. Quoniam, casualia ac fortuita secundum partes constat ad inclinationes aliquas ex caelo derivatas sequi: ut Auctor expresse dicit in libro III Contra Gent., cap. xcu, dicens: Potest esse quod ex inclinatione caelesti inclinatur aliquis ad eligendum aliquid cui coniungatur per accidens aliquod commodum, et ex alia inclinatione aliud, et ex tertia tertium: non autem ita quod ex una inclinatione inclinetur ad omnia. Haec ille. Unde habes quod non minus, sed maius est iudicium de concursu causarum caelestium causantium inclinationes: et quod potest simul concurrere inclinatio ad inveniendum thesaurum cum inclinatione ad fodiendum puteum, cum non sit maior ratio de concursu harum quam aliarum. Veruntamen scito quod communiter, istae inclinationes non exeunt simul in opera, sed concurrit communiter inclinatio caeli cum aliqua actione ordinata ad cognitum finem. Ita quod Socrates, verbi gratia, inclinatus ad submersionem in aquis, stimulatur per modum passionis ad eundum iuxta aquas vel in aquas, nesciens propter quid ita incitatur: et propter aliquod negotium occurrens navigat, vel ad aquas vadit ex alio proposito, et sic submergitur. Et simile est in aliis. Ubi vides quod submersio euntis ad tale negotium ibi est effectus casualis seu fortuitus et per accidens, et totum hoc non habet unam sed duas causas, scilicet caelum et propositum hominis ad eundum; et quod ille homo non necessitatur a caelo, sed incitatur per modum passionis, hoc est per modum quo ira, tristitia, amor, odium, etc., incitat voluntatem nostram; et quod si in illo homine esset tunc una alia inclinatio caelestis ad tale negotium ibi tractandum quale ille elegit, tunc tale per accidens esset secundum utramque sui partem a caelo, non necessario, sed inclinative; ac per hoc, totum hoc, scilicet submersio euntis ad tale negotium, esset, inclinative tamen, a caelo, propter concursum inclinationum simul.

Simili quoque modo sortimur a caelo inclinationes ad eligendum multa: quibus inclinationibus fit quandoque ut ille inclinetur ad eligendum casta, alter venerea, alter naturalia, alter contra naturam, alter religiosa, alter ambitiosa, Habent enim electiones et opera nostra pro causis quamdoque non solam aut puram voluntatem, sed voluntatem motam a corporibus, in quibus sunt istae inclinationes a natura provenientes. Et propterea, quamvis opera nostra ut sunt a voluntate non subsint caelo, ut tamen sunt.a corporalibus subsunt caelo, sicut subsunt passionibus nostris. Et quemadmodum sapiens dominatur passionibus suis, ita dominabitur astris. Videat ergo vir sapiens ut, cum instigatur ad mala aut periculosa, non sectetur stimulos hos: sicut nec passiones sequi debet. Cum autem ad bona, si ratio non obstet, sectetur illa, etiam si nesciat propter quid: quoniam ad bona agitur quodammodo a superioribus causis.

V. Cavendus ergo triplex est error in huiusmodi. Pri- mo, ut non quaeramus ex caelestibus supernaturalia: qualia sunt mysteria fidei.

Secundo, ut nullum contingentium quaeramus ex caelestibus cognoscere per certitudinem.

Tertio, ut cognitioni per coniecturam quam ex caelestibus habere quaerimus, non inhaereamus, secundum affectum et executionem, tanquam legi: ut faciunt forte mult principes, qui non exirent domo aut equitarent sine calculo caelesti, habentes quinternos diarios vel hebdomadarios tanquam leges suorum operum, astrologorum computo conditos. Iste namque error parum aut nihil distat a secundo. Secundus namque est error in intellectu contra naturam et gratiam: iste autem in voluntate contra naturae et gratiae libertatem. Et errantes in secundo digni sunt venia, quia ignoranter peccant: errantes autem in tertio digni sunt duplici poena, quia scientes corpora caelestia non plus quam passiones nostras posse, subiiciunt seipsos corporalibus, et im captivitatem. seipsos redigunt, non in obsequium Christi, sed diaboli. Et verificatur de eis illud propheticum: 7Zomo, cum in honore esset, non intellexit: comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus. est illis. Homo namque, secundum rationis dominium super corporalia omnia, in honore est. Et qui hoc non intelligit facto, sed tanquam subditus corporalibus operatur. ex proposito, comparatur iumentis: immo vilior iumentis, quae natura, non vilitate animi subsunt corporalibus. Et propterea iuste a Deo similis factus est illis: quia sci-- licet curam de eo habet Deus sicut de iumentis, scilicet. propter bonum aliorum, non propter bonum. sui; et propterea traduntur daemonibus gubernandi qui tales sunt. Quilibet enim horum trium errorum peccatum mortale est. ex suo genere: quia inhaesionem importat animi huresei caelestia corpora supra eorum facultates. Hoc enim patet ex dictis superstitiosum et daemoniacum esse. — Sapientes autem, si caelestes influxus nosse volunt, non utuntur eis. ut legibus, sed dominantur eis, utentes rationis iudicio, atque gratiae divinae lumine et adiutorio si Christiani sunt.

VI. Et ex his patet quomodo intelligendum est quod: corpora caelestia non sunt supra electiones et opera nostra - voluntaria. Et quomodo damnata vel non damnata est con-. sultatio astrologorum circa nativitates hominum et sequenti et huiusmodi. Haec enim si ad certitudinem cognitionis: contingentium. ordinentur; vel, quod idem est, si ut lege. utendum est tali figura nativitatis, etc.: diabolica sunt, da-- mnata sunt. Et hoc intendit Augustinus in IV Confess., etc. Si autem fiant ad coniecturam habendum naturalium in-- clinationum, et dominandum corporalibus sapientis, mala non sunt, prohibita non sunt: ut patet ex antedictis, Et scito quod, licet quandoque veritas aliqua ex istis. habeatur, tam debilis tamen est ratio coniecturae ut vix. coniectura sit. Et hoc propter humanam ignorantiam. ma-- ximae partis causarum caelestium et proximarum. Totum: enim id quod cognoscimus in huiusmodi non meretur dici: pars quantumcumque minima eorum quae ignoramus. de. eodem effectu. Quoniam astra sunt nobis ignota quomodo: se habent ad invicem et ad nos. Et quotidie, usquequo: completus sit semel totus cursus caelestium, qui ante triginta sex millia annorum non completur: quotidie ,- in-- quam, est novus stellati caeli situs, qui nunquam fuit con-: sideratus; ad quem relati planetae et astra, quis scit quam. causalitatem induant, mutent, perdant, etc.? Taceo de calculo motuum. Quoniam impossibile forte est habere .in-. strumenta quibus ad amussim sciant ortum et occasum: utab ipsis audio astrologis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo sexto eiusdem quaestionis nonagesimaequintae, circa causas et significationes. somniorum, advertenda sunt multa. Primo, quoad causas naturales intrinsecas, quot modis fiant et quid significent, ad medicos et physicos spectat. Significant siquidem semper suas causas naturales: ut humores aliquos.causantes motus illos in phantasia, ut in littera. dicitur; vel superfluitatem potus vini causantis distorsionem somniorum, ut Aristoteles inquit, in de Somn. et Vig.; et alia huiusmodi.

II. Secundo, quoad causas extrinsecas naturales, et praecipue corpora caelestia, quod quandoque caelestia corpora unum et eundem effectum producunt in duplici esse: sci- licet in esse materiali naturali; et in esse proportionali seu conformi. Verbi gratia, pluvia futura primo producitur in quodam effectu conformi ipsi pluviae in animali crocitante; et deinde producitur in esse materiali, quando actualiter pluit. Et tunc crocitatio avis est signum pluviae, tanquam co-effectus unius communis causae utriusque. Et hoc modo somnia quae a corporibus caelestibus habemus, sunt signa futurorum eventuum. Praecausant namque in hominibus motus phantasiae conformes ipsi communi causae et effectui futuro, ita quod somnium et futurus effectus sunt effectus unius communis causae caelestis: et propterea somnium significat illum effectum futurum. Et propterea Auctor dicit in littera quod secundum hoc praecognitiones futurorum plurimum fiunt ex somniis.

Qualis autem huiusmodi conformitas sit, non videtur ratione comprehendi. Quoniam in ordine ad causam, videtur esse analoga quaedam similitudo: quoniam phantasia nostra non nisi analogice caelestibus causis similis efficitur. Non enim est in phantasia similitudo sideris talis, quando a tali sidere movetur: sed motus conformis et analogice correspondens, ut effectus proportionatus tali sideri in tali patiente. — In ordine vero ad futurum effectum, quandoque videtur habere rationem idoli seu similitudinis: quemadmodum apparent in speculo imagines rerum, et experimur in nobis intus habere multorum simulacra. Et hoc Aristoteles, in libro de Somn. et Vigil., expressit: et dixit artificiosissimum esse somniorum iudicem qui potest similitudines inspicere; quoniam pluries impediuntur huiusmodi similitudines propter motus nostros proprios, sicut contingit in aquis motis idola dissipari. Et talia fuisse somnia Ioseph de manipulis, et sole et luna et stellis, patet (non curando aquo fuerint. - Quandoque autem habet rationem, non similitudinis, sed proportionis: sicut si motus crocitantis repraesentat pluviam, non quod fiat in imaginatione animalis imago pluviae, sed quia fit motus quidam correspondens pluviae. Et hoc videtur frequenter accidere. Talia autem videntur fuisse pincernae et pistoris in carcere cum Ioseph somnia.

Sed quia latent nos proportiones et correspondentiae motuum phantasiae in nobis ad futuros vel existentes effectus, quis motus cui respondeat effectui; ideo artificiosissimus iudex et interpres somniorum esset si quis sciret aut cuius causae caelestis sit effectus talis motus phantasiae, aut cui effectui correspondeat; sed hoc scire per certitudinem impossibile est, Quoniam id quod habet multas causas, neutram determinate monstrat, ut in II Poster. patet: constat autem nullum esse somnium a caelo quod non possit ex alia causa provenire, et consequenter non significare illum effectum quem significaret si a caelo esset. Et hoc bene nota, tu qui philosopharis. Et propter hoc ego, qui tot habui in vita mea somnia vera, de remotis praecipue, hoc modo, scilicet per huiusmodi correspondentiam et aliquam similitudinem, - ut si ea scripsissem cum suis eventibus (quorum forte aliqui adhuc pendent), non mirarentur philosophi et theologi, sed stuperent, — incertus de causa eorundem, sto suspensus, nec unquam me aut mea illis credidi, ne forte illusio daemoniaca se immisceat. Fateor tamen quod paucorum aut nullorum interpretationem determinatam novi ante eventum.

III. Tertio, quoad cautelam in significationibus somniorum. Quoniam oportet omnes cautelas quae circa cognitionem futurorum ex corporibus caelestibus dictae sunt, adhibere. Et tanto plus oportet hic esse cautiorem, et minus coniicere ex somnio, quanto somnium incertissimus effectus est caeli. Si enim, cognita caelesti causa, in aliis coniecturarum generibus trepida restat coniectura futurorum; quid dicendum est quando etiam ignoratur quod hoc indicium, scilicet somnium, a caelesti est causa? Ex somniis igitur soli suspicioni locus relinquitur circa futura contingentia.

IV. Quarto, quoad peccatum, Quia invenitur in adhaesione ad somnia peccatum omnibus supradictis tribus modis quibus invenitur in sequendo caelestia. Et ultra haec, invenitur error in attribuendo somnium uni determinatae causae, puta caelo. Est enim iste error contra omnem rationem, ut Aristoteles docet, in II Poster.: quoniam, ut dictum est, effectus potens provenire a pluribus causis nullam earum determinate infert.

Incerta est ergo omnis ex somnio coniectura pendens ex causa extrinseca, Et si quis incerta causa ut certa uuteretur, procul dubio vane inquireret quoad modum, pro quanto supponeret certum quod est dubium, et consequenter acciperet coniecturam certam quae est dubia, Et periculose iste erraret: non tamen perniciose, si infra latiti dinem coniecturae maneret. Quod enim periculose eme patet, quia facile posset decipi a daemone, ex quo in quae incertum est esse a caelo, accipit ut certa a caelo. Non. perniciose autem, pro quanto infra latitudinem. coniecturae ex caelo haberi possibilis versatur. Unde Auctor in littera duobus modis superstitionem esse in somniis concludit: quando scilicet est expressa invocatio daemonum; vel quando somnia extenduntur ad ea ad quae non se possunt extendere, ut sunt habere certitudinem de contingentibus et aliis quae subterfugiunt etiam caelestia copora etc; tunc enim est tacita cum daemones societas. Nihil autem horem accidit in proposito casu: sed aut mentis compos non est, aut ignorans valde, aut pertinax, qui sic erraret (nisi tot signa caelestia influxux haberet ut minus graviter peccaret): mortale tamen non video, nisi ratione contemptus.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo septimo eiusdem quaestionis nonagesimaequintae, duo tantum scribenda sunt: quoniam ex dictis in praecedentibus patet quomodo signa ex avibus et animalibus sumuntur, et quae subsunt caelestibus corporibus, Primum est quod cum in littera dicitur quod non extendantur signa animalium 7is? ad ea quae aliqualiter possunt ad huiusmodi animalia pertinere, et redditur ratio, quia consequuntur cognitionem et instinctum ad necessaria suae vitae, non intelligas per hoc exclusa humana a signis animalium, tanquam nihil pertinentia ad illa animalia. Oportet namque recolere quod una eademque caelestis causa movet animalia et humana (dispositive tamen quoad voluntaria): ac per hoc, effectum quandoque causat in animali conformem effectui causando in humanis. Verbi gratia, caelum inclinans humana ad bella, causat in animalibus dispositiones cholericas, ex quibus prodeunt tales motus aut voces, mugitus, garritus, etc., animalium. Unde cognitor huiusmodi conformitatum coniecturam sumet futuri belli inter homines. Et sic verificatur quod. motus animalium sunt ratione pertinentium ad se; et cum hoc, significant quandoque communis causae caelestis co-effectum in humanis. Quod autem directe ea quae in avibus sunt ad nostra referantur, et stultum et superstitiosum est.

Secundum est quod accipere quandoque omen oratione praemissa, vel tanquam ex divina datum providentia, non est peccatum: ut in responsione ad tertium habes. Si tamen ex hoc persona non se imprudenter periculo exponat mali: quoniam non propterea excusaretur; sua enim credulitas aut oratio non debet facere hominem praecipitem. Oportet enim divinum percipere lumen aut praeceptum ad haec: et non ex sola hac facili credulitate aut fiducia moveri ad opus. Omen namque ad cognitionem, non ad operationem licitum, ex nostra erga Deum fiducia, intelligitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo octavo eiusdem quaestionis nonagesimaequinns adverte unde sortes primo iudicandae sunt: scilicet ex causa, an expectetur sortium eventus a Deo, an a caelo, an a fortuna, an a daemone. Hic enim oportet primum iacere lapidem: quoniam hoc spectat ad rationem sortis in communi. Multa autem alia consideranda sunt quae speen ad rationem sortis talis, puta divisoriae, vel consulriae, wel divinatoriae. Et propterea primo circa examen rum versabimur, et deinde ad specialia descendet sermo.

Si 1gitur sortes ea ratione exerceantur ut a Deo fiat divisio, consilium vel cognitio, necessitas requiritur inducens ad sortes, ut in littera dicitur, ut Dei tentatio evitetur, cum aliis conditionibus in littera explanatis: scilicet ut sit reverentia ex parte hominis recurrentis ad sortes; proportio ex. parte actus, ut scilicet divina oracula, puta Evangelia et huiusmodi, non convertantur ad sortes pro temporalibus; et dispositio ex parte materiae, ut scilicet non sit materia prohibita fieri per sortes, ut sunt electiones spiritualium praelatorum, ut patet Extra, de Sortilegiis, cap. ult.

II. Si vero sortes exerceantur ut effectus expectetur a caelo, distinguendum est. Quia aut expectatur a caelo ratione subiectionis actuum nostrorum concurrentium ad sortes: quales sunt extrahere paleam aut cedulam, iacere plura puncta, et huiusmodi. Et hoc in littera damnatur: quia actus nostri non subsunt caelo. Ego autem intelligo hanc damnationem quando quis utitur nostris actibus tanquam absolute atque simpliciter subiectis caelo: et non quando quis utitur eisdem vel ut non deliberatis et tanquam non humanis, vel ut aliqualiter caelo subditis quoad inclinationem (ad illa tamen quae caelo subsunt). Quoniam primo modo est ibi falsitas: secundo autem, non est certa falsitas. Et propterea non est damnanda, sed vitanda ac timenda. Et iuxta hunc sensum intellige Auctoris verba in III Cont. Gent., cap. curv, cum dicit de somniis et signis, etc., quod reducere ea in corpora caelestia habet modicam ralionem, etideo existimandum est quod ab aliquo cognoscente fiant. Accipe haec ut dicta pro tutiore parte, ad consulendum quae sanioris doctrinae sunt: non ad damnationem defendentium haec fieri quandoque a caelo. Et haec dixerim ut qui legunt aut docent non sint praecipites: sed caveant sibi et aliis; non damnent tamen eos qui, servatis superius dictis, tantum sibi de caelo promittunt.

Aut expectatur eventus sortium: a caelo ratione talis temporis: puta quia occurrit tunc tempus suae exaltationis secundum astrologiam, et propterea sperat quod omnia in quibus agitur de ipso caelum inclinabit, secundum suas vires, in exaltationem ipsius, et sic forte cadet sors super illum illa hora. Consolatio quippe ista, licet levis sit, damnanda tamen non est.

Et haec omnia toleranda praecipue sunt quando sortes non fiunt praecise propter caelestem actionem, sed partim a fortuna, partim a caelo, partim a divina providentia speratur.

III. Si autem fortunae committitur eventus per sortes, tunc ex genere suo nullum peccatum apparet: sed ratione causae, puta si ex levitate fiant; vel ratione materiae, puta quia in his quae per electionem fieri debent, aut aliunde quam ex fortuna cognosci aut haberi debent, peccatum est. Et quoniam tam consilia, quam futurorum et occultorum cognitiones, et magistratus atque officia, ex divina aut humana providentia agenda, secundum rectam rationem, sunt; ideo nec sors consultoria, nec divinatoria, nec divisoria praelationum et magistratuum, debet esse fortuita.

Est tamen hic dubitandi locus: quoniam in littera dicitur non esse peccatum uti sortibus divisoriis im tempo- ralibus dignitatibus, quae ad terrenam dispositionem ordinantur. Constat namque quod huiusmodi sortes fortunae committuntur (sub divina tamen providentia), sicut in rerum divisione. Et ratio dubii est quia in dignitatibus distribuendis agitur de malo communi reipublicae: quoniam potest facile respublica incidere in malos rectores, et consequenter contingit exaltari pravos et opprimi bonos, etc. In divisione autem rerum nulli fit iniuria, ex quo domini rerum committunt voluntarie fortunae dominium earum.

Sed haec ambiguitas facile solvitur si perceperimus quomodo intelligitur quod sors est licita in dignitatibus temporalibus. Intelligitur namque quantum est ex suo genere, concurrentibus ceteris quae ad actum licitum exiguntur: scilicet quod non stulte fiat, quod sine iniuria alicuius, etc. Unde dupliciter contingit uti sortibus in dignitatibus temporalibus. Primo, promiscue, ut unusquisque de populo; bonus et malus, aptus et ineptus, sorti subsit principatus vel huiusmodi regiminis habendi. Et hoc, quia est contra naturalem dignitatem rationalis creaturae, cui datum est ut ratione provideat sibi et aliis; et contra commune reipublicae bonum, quod quilibet tenetur tutari et non in discrimen ponere, ut hic accideret: ideo peccatum est, non superstitionis, sed fatuitatis, et iniquitatis contra commune bonum. — Alio modo contingit uti sortibus in dictis dignitatibus post nominatos multos qui pro idoneis ad huiusmodi officia communiter habentur, sic quod super illos tantum nominatos seu conscriptos sortes cadere possunt. Et sic sortes in littera licitae dicuntur in dignitatibus temporalibus: tanquam terrenae hae administrationes parvipendendae sint, utpote ad terrena ordinatae; et propterea non, sicut in spiritualibus, oporteat in electione et Spiritu Sancto omnino permanere. Agitur quoque in temporalibus dignitatibus de re humana temporali, in spiritualibus autem de re divina et aeterna haereditate: et propterea in illis pax civium praecipuum bonum est, ad quod ordinantur sortes; in istis pax Dei, quae exsuperat omnem sensum, bonum est, quod a solo Spiritu Sancto effici potest. Et propterea sortes repelluntur in dignitatibus spiritualibus, et non in temporalibus.

IV. Si denique a daemone eventus sortium expectatur, clarissime sortilegii crimen incurritur. — Et scito quod licet circa expressam daemonum expectationem idem sit iudicium in sortibus et aliis, circa tacitam tamen varium est iudicium, propter fortunae admixtionem. In aliis namque supradictis, scilicet astris, somniis et signis, statim cum vires naturae exceduntur, ad Deum aut daemonem oportet se resolvere dantem operam his: et sic, neglecto Deo, tacita daemonum incurritur societas. In sortibus autem, quia fortunae se saepe committunt utentes non solum iocose, sed serio sortibus (sive prudenter sive stolide hoc faciant), ideo a tacita daemonum invocatione remotior est sortium usus.

V. Circa duella, quae in responsione ad tertium tractantur, dubium occurrit, an sint licita in aliquo casu, saltem ex parte requisiti: et an principes licite possint in casu duella concedere. Et est ratio dubii quia Extra, de Purgat. Vulgari, cap. Cura suscepti, in nullo casu tolerandum dicitur duellum; et II, qu. v, cap. Monomachiam, duella damnantur.

Quidam tamen dicunt licita esse in casu. Et quantum hactenus reperi, unus casus ponitur in quo innocens convictus morti adiudicatur aut duello. Inquiunt quod in hoc casu licite potest acceptare duellum: quia licitum est mihi pugnare quando alio modo non possum evadere. — Alter casus (si tamen alter dici debet) universalior ponitur a Nicolao de Lyra, super I Reg. cap. xvi: quando scilicet lis aliqua criminalis vel civilis non potest aliter terminari quam duello. Tunc enim ille qui non potest aliter se aut sua salvare nisi acceptando duellum, potest, inquiunt, illud acceptare. Et ratio assignatur quia licitum est pro defensione et sui et rerum suarum pugnare.

De principibus quoque refert idem, ibidem, aliquos tenere quod in omni casu peccant mortaliter concedendo duella. Sibi tamen videtur hoc durum. Quia sanctus Ludovicus, Rex Francorum, et Carolus Magnus, et multi prae- lati haec sustinuerunt. - Et quia licitum est tolerare minus mala ut evitentur maiora quae, nisi duella fierent, evenirent: ut vastationes et incendia pauperum, et homicidia. — Et quia Auctor hic dicit quod duella accedunt ad communem sortium rationem. Sortibus enim in multis casibus uti licet.

VI. Ad evidentiam huius materiae, inchoare oportet a perscrutatione an duellum sit malum ex genere. Si enim est malum ex suo genere, ut mendacium vel adulterium, nulla ratione est licitum. Et si non est malum ex suo genere, potest quandoque esse licitum. Duellum igitur, cum bellum sit duorum, ex belli ratione considerandum est. Et quoniam bellum non est malum ex suo genere, multa namque sunt bella iusta; et unum et multa non variant speciem, eiusdem enim speciei est homicidium factum ab uno, et a multis: contingit procul dubio esse bellum iustum inter me et alterum, sicut inter regnum 'et regnum. Nam quemadmodum iustum suscipitur defensivum bellum a regno impetito, etc., ita etiam iustum ego habeo bellum adversus invasorem, et licite, me defendendo, occido illum. Et rursus ego, publicus minister iustitiae, iustum habeo bellum adversus reum invasorem, ita quod ex intentione licite occido illum. Non est ergo duellum, hoc est duorum bellum, iniustum ex genere, sed potest esse iustum ex una parte.

VII. Oportet ergo ad causam inspicere suscipiendi belli talis. Notanter autem dixi ly suscipiendi, et ly talis. Dixi, suscipiendi: quia indicere duellum nunquam licet, ut tebit. Dixi, falis: quia aliqua causa potest esse-iusta cau: suscipiendi belli quae non est iusta causa belli talis, scilicet singularis, ut patebit. Sex autem causae finales videntur potissimae ad quas singularis pugna ordinatur. —.

Prima est manifestatio veritatis: dum scilicet aliqui confidunt quod victoria sua erit testis veritatis, quod scilicet ipse est innocens, aut habet ius, et huiusmodi. Et tale certamen proprie vocatur duellum; et inter purgationes vulgares computatur; et damnatur ab Ecclesia, Extra, de Purgat. Vulgari, et in cap. Monomachiam, |l, qu. v. Et. huiusmodi duellum, licet, ut in littera dicitur, magis accedat ad rationem sortium, malum tamen est ex suo genere sortilegium: quia in propria ratione claudit repugnantiam ad rectam rationem, scilicet inducere in testimonium - quod non est testimonium; quoniam constat habentes ius succumbere quandoque in duello, ut patet in cap. Significantibus, Extra, de Purgat. Vulgari. Nec solum huiusmodi duellum est malum ex suo genere, ut mendacii m t sed etiam est perniciosum ex suo genere. Quia contra rectam rationem eligit uterque percutere proximum. Et col —- tra rectam rationem vita utriusque ex proposito exponitur. mortis et vulnerum periculo, cum Dei tentatione, Et divini fit usurpatio iudicii, ut in littera dicitur. Et diabolica inventio adimpletur: ut in Decretis, loco allegato, dicitur, et in littera tangitur ex cap. Consuluisti ibidem.

VIII. Secunda causa est ostentatio virium: ut Goliath Philisthaeus indicebat duellum, I Reg. xvii. Et tale duellum. committere est perniciosum ex suo genere, propter eandem. causam, quia scilicet contra rectam rationem eligit uterque alterum velle percutere: constat namque a ratione alienum esse ut pro ostentatione virium quis pugnet. Et propterea David excusatur, quod Spiritu Sancto motus pugnaverit cum Philisthaeo.

Errant autem in hac, sicut et prima causa, principi; concedentes, quasi spectaculi causa, cum in bellis sunt, certamina quasi singularia, puta decem hinc et decem inde, ad ostentationem virorum fortium. Diabolica sunt haec, et sicut duella iudicanda, eadem ratione. Nec excusat eos tempus belli, et conflictus partialis hostium cum hostibus: quoniam iusti causa belli in hoc partiali conflictu locum non habet; quia habens iustum bellum, ut sic, non ad ostentationem pugnat.

IX. Tertia causa est evitatio ignominiae: quia scilicet reputatur vilis et degeneris animi si non acceptat duellum. Et haec causa, licet apud idiotas plurimum valere videatur, apud tamen sapientes nulla est. Et quia rebus utendum "€ est ut sapientes, non ut plures; ideo, secundum rectam rationem, non est rationi consona causa haec. Et propterea | duellum tale committere malum perniciosum est ex suo genere, propter eandem rationem: quia contra rectam rationem uterque alterum eligit percutere, etc.

X. Quarta causa est terminatio litis criminalis aut civilis: quando scilicet non potest aliter terminari lis nisi duello acceptato; alioquin aut non acceptans duellum iustitiam non potest consequi, aut liti succumbit, cum suo et multorum quandoque damno magno. Et hic oportet considerare quod ad hoc quod actus moralis sit licitus, oportet medium non esse disproportionatum fini. Huic autem fini qui est terminatio litis, proportionatum est medium aut convenientia partium, aut sententia iudicis, aut pugna bellica ex parte habentis iustitiam cum conditioni- ' bus requisitis ad iustum bellum. Et propterea tunc tantum duellum est licitum ad talem finem, scilicet ad terminandas lites et.contentiones, quando habet rationem iusti belli. Quod an sit possibile, hinc apparere potest. Bellum iustum aut est vindicativum, aut defensivum. Si est vindicativum, hoc est quod indicitur bellum ad vindicandam iniuriam illatam patriae, etc., indicens bellum gerit personam iudicis, utpote utens publico gladio contra extraneos impugnatores reipublicae, eademr ratione qua utitur contra internos perturbatores: ut patet ex supra dictis, cum de bello tractaretur. Huiusmodi autem iudex et vindex fungitur persona et officio agentis. Agens autem debet superexcedere patiens, ut possit illud sibi subiicere. Et propterea huiusmodi bellum non debet nisi a potentiori indici, et sic potentiori ut, licet varius sit eventus belli, humana tamen ratione quasi certa sit victoria, aut saltem non succumbere: quemadmodum iudex contra internos perturbatores pacis non procedit nisi habens tot satellites ut sit quasi certus quod capiet malefactores, etc. Hoc autem in quello servari non potest: quia in singulari certamine aut par est utriusque conditio; aut uni facile possunt accidere in illo actu aliqua quae fortiorem facient succumbere. Et propter hanc rationem, quamvis indicere bellum quandoque sit licitum, indicere tamen duellum nunquam est licitum: quia est contra rectam rationem ex suo genere.

Si vero bellum iustum est defensivum, prout patria aliqua indictum sibi bellum oportet aut sustinere aut succumbere, tunc suscipiens bellum gerit personam ac officium et resistentis et propulsantis a se iniuriam, Et ideo oportet imitari tunc res naturales, quae quantum possunt resistunt contrariis suis. Et debet in huiusmodi bello fortificari quantum fieri potest, virtus resistitiva et propulsativa iniuriae. Contrarium autem huius fit in duello: quia dum unus solus ponitur ad resistendum uni et ad propulsandum iniuriam ab eodem, debiliter ac nimis periculose consulitur huic defensioni. Et propterea, nisi actualiter unica persona invadatur, debet defendi iustitia cum multitudine forti, et non committi unius periculo, secundum rectam rationem, a communitate seu principe, cuius est bellum etiam defensivum assumere.

Aliena est ergo natura duelli a natura iusti belli tam defensivi quam vindicativi. Et propterea nulla ex parte invenitur duellum esse proportionatum medium ad terminationem litis, tam civilis quam criminalis. Et quia mon sunt facienda mala ut veniant bona, patiatur potius qui non potest iura sua aliter tueri,

In uno tamen casu licitum mihi videtur acceptare duellum: quando scilicet accusator evidenter calumniatur, et praevalet contra me innocentem ad mortem vel mutilationem. Tunc enim, ex quo accusator impetit me iudicis gladio iniustissime, et sine dubio occidet vel mutilabit me, ego, non habens aliud refugium, habeo iustum bellum defensivum contra eum. Et propterea si ipse offert mihi duel- lum, ego possum acceptare, de consensu principis, et tueri me meliori modo quo possum. Hoc enim, licet secundum apparentiam sit duellum, secundum veritatem non est nisi defensio contra invadentem se personaliter ad mortem vel mutilationem. Differt enim secundum rem nihil occidere me gladio proprio, et alieno: unde et Nathan dixit ad David: Uriam interfecisti gladio filiorum Ammon. Secus autem est in aliis causis: quoniam defensio armata non est mihi licita nisi contra invadentem me armis; in alis autem causis sola sententia iniusta fit invasio. Nec opus est violentia in executione ex parte iudicis: quoniam, reo non resistente, absque armis omnia fiunt.

XI. Quinta causa est indulgentia multitudinis: quando scilicet inter duas patrias est bellum, et, parcendo multitudini, resolvitur de consensu partium totum bellum in duellum; ut legitur de Chosroae filio et Heraclio in legenda Exaltationis Sanctae Crucis. Ob hanc siquidem causam non est licitum subire duellum. Et ratio est quia declinatur a natura belli ex una parte iusti, ad naturam duelli, quod rationi rectae adversari patet ex antedictis.

Nec verba Auctoris in hac littera favent duello, tanquam cuidam sorti: sed damnant duella ut ferrum candens et aquam ferventem, minus tamen quam illa, quia non expectatur miraculum. Et propter hoc dixit quod magis appropinquat ad sortis rationem. Nam ly magis comparationem ad praedicta dicit. Cum enim omnia posuerit in genere sortis, dixit duella magis participare de sortis ratione quam ignem et aquam: et non dixit esse puras sortes.

Fateor tamen quod in casu quo pars habens iustum bellum cognoscit vires suas, et quod oportet aut confligere et succumbere, aut acceptare duellum, quod licite acceptat duellum: transfert enim quasi certum casum in dubium et in spem victoriae, utendo omnibus suis viribus. — Nec solum licitum est tali parti in praedicto necessitatis articulo constitutae acceptare, sed etiam provocare tale duellum, resolvendo bellum in duellum. Quoniam ex parte sui utitur omnibus viribus suis melius in duello quam in bello: et propterea non peccat. Ex parte vero alterius partis, supponitur quod habeat bellum iniustum; et non solum ille qui in duello comparebit, sed omnes parati sunt ad invadendum iniuste patriam, vel exercitum, personas, etc. Ac per hoc, offerendo duellum, abducuntur a maiori malo, auferendo materiam maioris mali, non ut faciant totum hoc, scilicet minus malum, sed ut, facturi malum, peccent minus (quod est officium angelorum): ut patet de decem viris qui occisuro eos obtulerunt ut acciperet suos thesauros,

XII. Sexta causa est defensio. Et si quidem aliquis actualiter impetatur, non est dubium quod vim »i repellere licet cum moderamine inculpatae tutelae. Sed hoc non proprie est duellum: quoniam duellum sonat duorum bellum ex condicto. Et propterea, cum ex ratione monstratum sit quod duorum bellum ex condicto non est conveniens medium ad defensionem litis aut discordiae civilis aut criminalis, quia non potest habere rationem iusti belli ex quacumque parte, nisi in duobus casibus supradictis; ideo non est licitum duellum pro defensione.

Videntur autem in hoc quidam falli quod non discernunt inter haec duo, scilicet bellum et duellum. Et putant quod quia licet pugnare pro se et suis, ideo licet duellum committere. Quod tamen monstratum est non sequi: quia alia est ratio de bello, et alia de duello, ut patet ex dictis.

XIII. Et ex his patet quid de principibus concedentibus duella dicendum sit. Constat enim quod peccant concedendo. Non peccant autem permittendo, ex urgenti causa: sicut nec peccant permittendo usuras et meretrices.