Quaestio 28

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly reales quid significet, patet. Quare autem addatur, in corpore littera dicet: quia scilicet non omnes relationes sunt reales. Ly sint in Deo significat modum essendi in Deo formaliter. Et quoniam in numero plurali quaeritur, insinuatur et quod intendit an in Deo sint plures relationes reales, et quod de relationibus ad intra est quaestio: relationes enim ad extra et superius tractatae sunt, et magis essent Dei ad alia, quam in ipso Deo sectidiu seipsum, quo modo de eo loquimur.

II. In corpore tria facit: primo, proponit conclusionem responsivam; secundo, tractat illum terminum reales; tertio, probat conclusionem.

Quoad primum, conclusio responsiva quaesito affirmative est: Relationes quaedam sunt in divinis realiter.

III. Quoad secundum, et redditur ratio quare apponatur supra relationem realitas; et quis sit respectus realis, et quis rationis. Ratio primi est differentia inter ad aliquid et alia genera: quoniam ceterorum generum omnia sunt secundum rem;.ad aliquid vero aliqua sunt secundum rationem tantum, et aliqua secundum rem. — Et nascitur haec differentia ex una alia, scilicet quod cetera secundum propriam rationem significant aliquid alicui inhaerere; ad aliquid vero secundum propriam rationem significat tantum respectum ad aliud.

IV. Circa haec dicta, multa sunt dubia. Primo circa primam differentiam, ex parte utriusque extremi. Ex parte quidem. ad. aliquid, sic. Ad aliquid, ut est unum genus distinctum contra alia genera, secundum propriam rationem suam formalem, est ens reale: quoniam est pars, membrum, seu modus entis realis divisi in decem genera. Ergo falsum est quod hoc sit singulare in genere ad aliquid, quod aliqua inveniantur secundum rationem. - Et si diceretur quod hic non est sermo de ad aliquid ut est unum genus, sed ut est analogum quoddam ad omnia relativa: repellitur haec responsio ex littera, distinguente ad aliquid contra alia genera. Constat enim distinctum contra genera, unum ex generibus esse.

Ex parte autem reliquorum generum, dubitatur: quoniam in omnibus videtur inveniri aliquid secundum rem, et aliquid secundum rationem. Rosa enim intellecta, substantia est secundum rationem; et similiter triangulus abstractus; et sic de aliis. Ergo non est proprium relationi habere aliquid secundum rem, et aliquid secundum rationem. - In genere quoque quantitatis inveniuntur utroque modo species: reales quidem, ut corpus; rationis autem formaliter, ut tempus, saltem apud s. Thomam. Ergo.

V. Circa secundam differentiam dubium quoque utrinque occurrit. Ex parte quidem ad aliquid, simile praemisso: quoniam genus ad aliquid non significat ex propria ratione solum ad, sed ad reale; alioquin pars entis realis non esset formaliter.

Ex parte vero aliorum generum: quoniam actio secundum propriam rationem non significat aliquid alicui inhaerens, ut etiam s. Thomas testatur alibi, idest in Qq. de Potentia, qu. vim, art. 2. Non ergo omne aliud genus accidentis secundum propriam rationem significat aliquid inhaerens alicui.

VI. Ad has dubitationes, ordine retrogrado respondendo, ut a radice inchoemus, dicendum est quod ad aliquid, seu relatio, secundum propriam rationem nihil aliud est quam id quo primo a ceteris diversum est. Hoc autem neque est esse ens, neque esse accidens seu inhaerens, neque esse quid reale, quoniam haec omnia communia sunt: sed est ad aliud se habere, quod dictione simplici optime significatur per ly ad. Et propterea, quàndocumque de ad aliquid, seu relatione, secundum propriam rationem loquimur, de ad est sermo. Et quoniam multae relationes sunt reales, multae. rationis tantum,. et quaelibet habet suum ad; consequens est quod ad, inquantum ad, neque reale neque rationis ens necessario sit, sed utrumque permissive. Nec inconvenit aliquod sic abstrahens a reali, esse secundum quandam sui partem modificatum ad differentiam entis realis. Et quoniam in illa parte includitur formaliter ly ad tanquam proprium distinctivum, licet modificatum, idcirco etiam de relationibus realibus loquendo formaliter secundum id quod est eis proprium, quo distinguuntur a reliquo rerum genere, intelligi potest de ad inquantum ad. Et sic patet quod non refert quandoque loqui de ad aliquid, et de ad aliquid reali, cum scilicet loquimur de eis secundum eam conditionem simplicem quae est eis propria: quia interpretandum est utrobique de ad; hoc enim solum est inter simplicia proprium, ut de se patet.

VII. Et per haec patet responsio tam ad primum quam ad secundum dubium ex parte ad aliquid. Et patet ratio quare dicatur quod relationes secundum propriam rationem nihil ponunt in relativo, etc. Haec enim omnia quantum est ex ratione ad ut sic, vera sunt; quamvis ex tali ad, puta reali, falsa essent. Et propterea caute loqui oportet. Nam aliter loquendum est de speciebus, et universaliter relationibus necessario realibus ex propriis rationibus, ut paternitas et filiatio, et alia huiusmodi; et aliter de relationibus absolute: istae enim significant tantum ad aliquid, illae vero ad aliquid reale.

VIII. Ad obiectionem vero ex parte aliorum generum in secundo dubio, dicitur quod littera non comparat ad aliquid ad cetera omnia genera in secunda differentia, sed ad genera absoluta, ut scilicet quantitatem et qualitatem, quae tantum in littera exprimuntur. Et hanc esse s. Thomae mentem, testantur verba eiusdem in I, dist. xxvr, qu. r1, art. 1, expresse in hac differentia explicantis omnes alias formas absolutas. Et propterea, si actió est forma absoluta (quidquid sit de modo significandi, de quo loquitur Auctor in Qq. de Potentia), ex parte rei et est, et habet quod significetur ut inhaerens. Si autem est forma respectiva, nihil obstat proposito.

Posset tamen, concessa extensione ad alia genera, dici quod per ly znhaerens intelligitur, non hoc quod significat formaliter hoc vocabulum imhaerens, sed omnis modus essendi ex sua ratione formali significans esse in rerum natura. Et hoc modo clauduntur omnia genera alia ab ad aliquid, etiam substantia: imo et reliqua entia, sive in genere sive extra genus. Et hanc esse mentem litterae, sumi potest ex eo quod nec propria ratio qualitatis nec quantitatis consistit in inesse, cum inesse commune sit omnibus generibus accidentis: sed consistit in quodam modo inessendi, tali tamen quod ex proprio sibi soli formali ponit aliquid in rerum natura; cuius oppositum in relatione intendebat littera ostendere.

IX. Ad primum vero dubium ex parte aliorum generum, dicitur quod procedit ex malo intellectu assignatae differentiae. Relatio enim est, ut sic loquar, essentia quaedam, cuius quibusdam subiectivis partibus repugnat esse in rerum natura, et vendicant sibi esse rationis tantum; quibusdam autem convenit esse in rerum hfatura. Et rursus, relatio est tale ens, cui additum esse im ratione non est conditio diminuens, sicut in aliis. Rosa enim secundum rationem, non est rosa; neque Homerus in opinione, est Homerus; relatio autem in ratione, est vera relatio. Et iterum, relatio non secundum aliquid est ens naturae, et secundum aliquid rationis, puta completive: sed simpliciter quandoque est ens rationis,

Et per hoc patet responsio ad obiecta. Tempus enim, et similia, completive tantum pendent a ratione. Nec rosa aut triangulus secundum esse rationis, est vera rosa, aut triangulus verus. Nec distinctio rosae in esse naturae et esse rationis, est distinctio diversarum quidditatum, quarum una sit ens reale, et altera sit ens rationis, ut in relatione contingere diximus: sed est distinctio unius et eiusdem. secundum diversos modos essendi, scilicet simpliciter vel secundum quid.

X. Quis autem sit respectus realis, et quis rationis, explanatur distinguendo quod respectus quandoque est in ipsis naturis rerum, quandoque in apprehensione rationis tantum. Et ille quidem est, cum duae aliquae res inclinationem seu ordinem ad invicem habent, ut patet de gravi etloco deorsum; iste autem est, cum ratio confert unum alteri, ut ostenditur in specie et genere.

XI. Adverte hic duo. Primum est, quod littera interpretanda est de relationibus realibus mutuis (quoniam de his intendimus), et de ordine seu inclinatione fundamentali ut qu. xnr expositum est. - Secundum est, quod. nomine rationis conferentis intelligendus est intellectus quovis modo intelligens unum in comparatione ad alterum, ut universalis sit doctrina. Quot autem modis hoc contingat, in I Sent., dist. xxvr, qu. rr, art. 1, et Qq. de Potentia, qu. vir, art. 1 1, habes.

XII. Circa hanc partem dubium occurrit ex xrv distinctione Primi, ipsius Scoti; putantis quod non omnis relatio rationis fit ab intellectu, sed aliqua a voluntate, et aliqua ab imaginativa. Probatque hoc tali ratione. Omnis poten- tia potens habere actum circa obiectum existens non ut existens, et illud obiectum comparare ad aliud, ad quod ex natura rei non comparatur, potest in obiecto, ut obiectum est, causare relationem ipsius ad aliud: sed voluntas est huiusmodi, quoniam potest uti Deo ad creaturam, et aliis similiter: ergo potest causare huiusmodi relationem. "Tunc ultra: talis relatio, constat quod non est realis; ergo rationis, non per opus intellectus.

XIII. Ad hoc, ex V et VI Metaphys., dicendum est quod, cum ens non inveniatur distinctum ac tractatum nisi in ezz$ per se, divisum in decem genera, et ens per accidens, discussum in VI Metaphys., et ens verum, in V inchoatum et in VI determinatum; fictio videtur ponere alium modum essendi. Ipse namque Aristoteles ens in anima sufficienter se determinasse putavit, determinando de ente vero. Unde huiusmodi relationes nullum aliud habent actuale esse, nisi quoniam propositio de ipsis est vera.

Distinguendum tamen est, quod relatio rationis potest considerari dupliciter. Uno modo, secundum suum esse: et sic non habet esse nisi in intelligi. Alio modo, secundum suam quasi proximam causam, seu fundamentum: et sic causatur et a voluntate et ab imaginativa. Imo etiam a visu exteriori: visus namque, attingendo colorem, causat in eo relationem visi ad videntem. Et similiter dextrum animalis causat relationem dextreitatis in columna. Et. tamen hae relationes non sunt actu nisi cum intelliguntur. Unde, cum voluntas ex se, distincta contra rationem, et similiter quaelibet alia potentia, sic causent relationem in obiecto; quia non alio modo causant quam si essent causae naturales, in patiente disposito, etc., efficerent ut resultaret relatio realis. Faciunt enim et hoc modo ut resultet relatio rationis, quando ens rationis esse potest. Hoc autem, cum consistat in intelligi, nunquam est actualiter nisi intelligatur: praeexistentibus namque praedictis fundamentis, quasi habitualiter est. Unde maior Scoti intellecta de causalitate et relatione rationis secundum esse actuale, falsa est: vera autem secundum esse fundamentale. Et propterea in littera dicitur quod huiusmodi respectus est in sola apprehensione rationis.

XIV. Quoad tertium, probatur proposita conclusio sic. Quandocumque aliquid procedit a principio eiusdem naturae, ambo sunt eiusdem ordinis, et consequenter habent reales respectus ad invicem: sed processiones in divinis sunt in identitate naturae: ergo relationes secundum processiones divinas sunt reales, quod erat intentum. - Omnia ex dictis clara sunt.

XV. In responsione ad primum, nota, novitie, quod, quia praedicari fundatur super inesse, eadem ratione qua relatio ex propria ratione non inest, et tamen secundum rem quandoque inest, dicitur etiam quod non praedicatur, et tamen praedicatur sic, scilicet per modum ad aliud.

XVI. In responsione ad secundum, habes quod relatio identitatis specificae seu genericae, est relatio realis mutua, ex illo verbo, Secus autem est etc. Quamvis etiam si hoc non diceretur, posset ratione convinci, Quia non minus duae humanitates similes sunt in natura, quam duae albedines: sed relatio similitudinis specificae inter duo alba, est realis: ergo et inter duos homines, etc. Et est hoc valde notandum et advertendum, cum tractatur de fundamento relationis, aut de distinctione relationis a fundamento. Habes enim hinc et quod relatio immediate fundatur in substantia, et quod distinguitur realiter a fundamento: quoniam constat, apud s. Thomam, huiusmodi relationes esse accidentia, in praedicamento Relationis posita.

Nec obstat primo dicto, quod alibi dicatur relationem oportere fundari in substantia mediantibus aliis generibus, propter sui debilitatem. Hoc enim intelligitur, non realiter, sed formaliter. Similitudo enim est relatio quae dicitur fundari supra quantitatem, quia unum fundat illam, ut patet V Metaphys.: et tamen constat quod, secundum rem, qualitates, et universaliter formae eiusdem rationis, fundant illam; sub ratione tamen unius, prout unum in substantia facit idem, i in quantitate aequale, in qualitate simile. — Secündo autem dicto quomodo reliqua consonent, posterius perscrutandum est.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS in corpore articuli clarificatur. - In corpore tria T aan: primo, refert errorem quendam; secundo, tractat radicem recitati erroris, et eliciendae veritatis; tertio, ibi, Quidquid autem, respondet quaesito secundum veritatem.

Quoad primum, tria dicit. Primum, errorem circa quaesitum, scilicet: Relationes in divinis sunt assistentes, seu extrinsecus affixae. Secundum est, quod hic error dicitur quod fuit Gilberti Porretani. Tertium est, quod dicitur errorem suum postmodum revocasse.

II. Quoad secundum, tria dicuntur. Primo, distinguitur tam relatio quam quodcumque aliud genus accidentis, in duas rationes formales. Quarum altera communis est omnibus huiusmodi generibus: et haec est ratio accidentis, idest inesse subiecto, quoniam accidentis esse est inesse. Altera est propria ratio uniuscuiusque eorum. Et penes hanc, relationis genus differt ab aliis absolutis, quod aliorum propriae rationes significant rem in ordine ad subiectum; relationis autem, non in ordine ad subiectum, sed terminum. Idest, differunt quoad affirmationem et negationem huius causalis, A ex propria ratione ponit aliquid in subiecto: affirmativa enim est vera in aliis generibus, negativa autem in relatione, ut ex supradictis patet.

Secundo, quod relationes, etiam in rebus creatis, si sumantur secundum id quod habent ex propria ratione relationis tantum, sic sunt assistentes: si autem secundum id quod habent inquantum sunt accidentia, sic sunt inhaerentes.

Tertio, quod ratio erroris Gilberti fuit, quia consideravit relationes secundum id tantum quod ex propria ratione habent: propterea enim dixit eas extrinsecus affixas. Si enim inhaesionem considerasset, ut littera subsequenter facit, aliter dixisset.

III. Quoad tertium ergo, unica ponitur conclusio responsiva, cum uno corollario. Conclusio est: Relatio realiter existens in Deo, est idem essentiae secundum rem, et non differt nisi secundum rationem.

Et probatur quoad primam partem, sic. Quidquid in rebus creatis habet esse accidentale, translatum in Deum habet esse substantiale: ergo relatio in Deo existens, habet esse essentiae. Antecedens probatur: quia in Deo nihil est ut accidens in subiecto, sed quidquid est, est eius substantia, Consequentia vero: quia relatio in creaturis, ex parte 7t, habet esse accidentale. - Quoad secundam autem partem, sic. In relatione importatur respectus ad suum oppositum, in essentiae vero nomine, non: ergo, etc.

IV. Corollarium est: Esse relationis, et esse essentiae, in Deo est omnino unum et idem. Ubi diligenter adverte quod, quia esse im significat esse actualis existentiae accidentis in proposito, actualis autem existentia etiam relationis non est ad aliquid, ut expresse docet s. Thomas in I, dist. xxxur, qu. 1, art. r, ad 1; ideo actualis existentia relationis divinae est omnino idem cum actuali existentia ipsius divinae essentiae: quia non differt ab illa etiam ratione, sicut quod quid est relationis intelligitur differre a. quod quid est essentiae, ut respectivum ab absoluto. Et hoc est quod Augustinus dixit, quod idem est quo Pater est Deus, et quo est: non autem eo Pater, quo Deus. Et sic habemus non solum realem identitatem relationis cum essentia, sed omnimodam identitatem existentiae utriusque. Et propterea una est actualis existentia omnium divinarum relationum: quamvis inter se distinguantur realiter ipsae relationes.

V. In responsione ad secundum, circa illa verba, id quod invenitur in creatura praeter id quod continetur sub significatione nominis relativi, est alia res: in Deo autem non est alia res, etc., dubium magnum est de relationis distinctione a fundamento, et simpliciter, et in doctrina - s. Thomae. Quidam enim, etiam "Thomistae, tenent relationem esse eandem rem cum fundamento. Quidam autem tenent quod distinguitur realiter a fundamento. Alii autem tenent quasdam relationes identificari fundamentis, quasdam vero distingui realiter ab eis. - Quid autem horum verius sit, aut secundum mentem s. Thomae, ex rationibus et propositionibus suis discutere oportet.

VI. Opinio ergo prima consona videtur s. Thomae, ex quatuor propositionibus eius. Prima est communis omnibus, scilicet: Esse proprium uniuscuiusque formae simplicis incipit et desinit cum illa. - Secunda etiam communis est, ex V Physic.: Relatio generatur in aliquo, nulla mutatione in eo facta. — Tertia propria s. Thomae: Inesse cuiusque formae accidentalis distinguitur realiter ab essentia accidentis, et ab esse subiecti. — Quarta etiam propria s. Thomae: Inesse relationis non est ad aliud se habere.

Ex his enim sequitur quod, Socrate solo existente albo, similitudo coalborum non est; genito autem Platone albo, in Socrate est similitudo; et nullum absolutum de novo acquisivit (alioquin vere mutatus esset); ergo aut inesse similitudinis est idem quod inesse albedinis, et consequenter similitudo est idem quod albedo secundum rem; aut praeerat inesse similitudinis absque similitudine, quod est contra primam propositionem.

Simpliciter autem et ad hominem, fundatur haec opinio super tacto fundamento, scilicet generationis absque mutatione: - super compositione, quia scilicet non est compositius album simile quam album; et expresse in qu. vir. de Potentia Dei, art. 8, dicitur quod relatio non componit cum eo cuius est: — et super minima sua entitate inter cetera praedicamenta, ut dicit Averroes in XII Metaphys., comment. xix; per hoc enim oportet quod sit minoris entitatis quam tempus, quod est utcumque ens sine anima, ut dicitur IV. PAysic.

VII. Opinio vero distinguens quasdam relationes a fundamentis et quasdam non, est Scoti, in II, dist. r, qu. v, et in III, dist. vir, et in Quodlibetis, qu. 1m, tenentis has duas universales: Relatio cuius fundamentum potest remanere sine termino, distinguitur realiter a fundamento. Altera est: Relatio cuius fundamentum non potest esse siné termino, est eadem realiter fundamento. - Probatque utramque pro- positionem ex eadem radice. Primam quidem, quia ex quo non implicat contradictionem fundamentum remanere absque relatione, sequitur quod sunt duae res: implicat enim unam et eandem rem simul esse et non esse. Secundam vero, ex opposito: quia ex quo implicat contradictionem fundamentum esse sine relatione, sequitur quod sunt una res.

VIII. Opinio vero dicens relationem omnem realem distingui realiter a fundamento, est sine dubio s. Thomae, quamvis multi Thomistae ipsum non intellexerint: habeturque manifeste et ex auctoritatibus eius, et sequitur ex propositionibus suis. Manifeste siquidem in hac littera ponit differentiam inter relationem in creaturis et in divinis quoad hoc, quod in creaturis id quod invenitur praeter contentum sub significatione nominis relativi, est alia res, in divinis autem est eadem: constat autem quod fundamentum non continetur sub significatione nominis relativi.

Habentur quoque propositiones indubitatae apud eum tres. Prima est, quod nulla substantia in genere potest idem esse realiter quod relatio, ut patet in Qq. de Potentia, qu. vr, art. 2, ad 1. - Secunda est: Aliqua relatio realis fundatur immediate in re quae est substantia; ut patet in articulo praecedente de relationibus similitudinis seu identitatis specificae; ita quod inficiari non potest. Patet quoque ex relatione creationis passivae, de qua in suo loco erit sermo: constat enim eam supra substantiam fundari. — Tertia autem, quae ex istis manifeste sequitur, est quod in realibus relationibus creaturarum, relationes insunt substantiis, et compositionem faciunt accidentis ad subiectum; ut patet in I Sent., dist. xxxi, qu. 1, art. 1, in calce corporis. - Ex his enim manifeste sequitur quod omnis relatio realis fundata immediate in substantia, distinguitur realiter a fundamento, apud s. Thomam.

IX. Ex his autem, et radice primae propositionis, deducitur alia universalis simpliciter: scilicet quod omnis relatio realis in creaturis distinguitur realiter a fundamento. Habetur enim ex his, quod relatio realis fundata in substantia, habet proprium esse in et proprium esse ad: et cum constet quod esse in est eius actualis existentia, sequitur quod genus generalissimum relationis est forma habens propriam existentiam: et cum non per accidens sit res cui debeatur inesse (quoniam ly accidens essentialiter praedicatur de eo), consequens est quod cuilibet suo inferiori hoc convenit. - Et confirmatur: quia alioquin non praedicaretur accidens in primo modo dicendi per se de qualibet relatione contenta sub genere ad aliquid. Et tenet sequela: quia non seipsa formaliter esset res ex qua flueret inesse, sed ex forma fundamenti tantum.

Radix autem primae propositionis est, quia est definita ad unum genus, et per consequens excluditur ab alio genere, ut ibi dicitur. Haec enim ratio, si bona est ac sufficiens, infert distinctionem quoque realem relationis a quantitate et qualitate. Oportet enim maiorem seu antecedens sic formare: Res definita ad unum genus, realiter excluditur ab alio genere; sed substantia creata etc. Et similiter aeque vera est subsumptio, sed quantitas et qualitas est definita ad unum genus: ergo. - Est igitur mens s. Thomae, quod omnis relatio realis praedicamenti ad aliquid, distinguitur realiter a fundamento.

X. Quod autem positio haec magis consonet veritati, ex doctrina Aristotelis, XII Metaphys., ponentis alia esse principia relationis, et alia qualitatis et aliorum generum, percipi potest: et ex ratione adducta, scilicet quod relatio est essentialiter accidens, et consequenter habet proprium in, utpote secundum propriam essentiam: et ex solutione obiectionum ad oppositum.

XI. Ad rationem igitur Scoti dicitur, quod falso innititur fundamento, Multa enim sunt distincta realiter, quorum unum implicat contradictionem esse sine altero; ut patet apud ipsum de partibus essentialibus simul sumptis, et tertia entitate, et universaliter de illis inter quae est essentialis dependentia. Nec prodest dicere quod ipsemet Scotus fecit hanc exceptionem. Satis est enim proposito, quod non posse esse sine altero non infert indistinctionem realem: et sicut tu de essentiali dependentia excipis, ita et aliis licebit excipere de necessaria connexione, - etc. Nec etiam est verum universaliter quod remanens distinguatur realiter a corrupto; ut manifeste patet in calore remisso; non enim distinguitur realiter a seipso prius intenso. Unde radix illa sic absolute neque distinctionem realem probat universaliter; quamvis suadeat. - Quomodo autem utatur illa Aristoteles in Topic., et uti illa possumus, alterius est negotii: haec enim sufficiunt. proposito.

XII. Ad rationes vero primae opinionis dicitur, et primo ad primam (quae maximam vim habet), quod inesse similitudinis, Socrate tantum existente albo, neque omnino est, neque omnino non est; sed quodammodo est, et quodammodo non est; est enim incomplete, non est autem complete. Et quoniam esse actualiter sonat esse complete, ideo ista negativa est vera, inesse relationis non est: cum qua tamen stat veritas affirmativae cum conditione secudum quid, scilicet, inesse relationis est quodammodo, idest incomplete. Et propter debilitatem sui esse, ex sola appositione termini completur: resultante siquidem ad, resultat et complementum ipsius in. Quoniam non ex defectu fundamenti similitudo incompletum esse habebat, sed ex defectu termini: et propterea consequens est quod, posito termino qui deficiebat, compleat fundamentum quasi prolem aut fructum seu effectum suum. Cuius exemplum simile, et ad hoc propositum, affert s. Thomas in qu. vr de Potentia Dei, art. 9, ad 7, de esse actionis. Subtracto namque calefactibili, si esset calor calefactivus, calefactio activa non esset actualiter, nec inesset agenti ut accidens in subiecto; et tamen, apposito calefactibili, statim esset et inesset actio in agente, propter eandem causam; quia scilicet tam relatio quam actio tollitur actu, subtracto extrinseco termino vel passo, et remanet radicaliter seu causaliter.

Et ex hoc, ut ibidem dicitur, solvitur ratio de mutatione. Quod enim sic remanet, non oportet nova mutatione generari: quoniam ex parte causarum sufficientia iam est in actu, sed quasi impediuntur ex subtractione extrinseci. Et similiter in corruptione non proprie est mutatio, ex quo remanet actu illa causarum sufficientia. Mutatio enim proprie dicta terminus est alterationis: hic autem intervenit tantum naturalis quaedam resolutio, aut illius desitio.

Componere autem relationem cum fundamento, compositiusque esse album simile quam album, non solum non inconvenit, imo est necessarium: quia similitudo realis est essentialiter accidens. Sed fallitur imaginatio quandoque, quoniam relationum nomina non explicite offerunt sua significatione inesse. - Nec obstant Auctoris verba in loco obiecto: quoniam causa ibidem assignata ostendit quod de relatione formaliter, idest de ad, loquitur, dum dicit, quia non significat aliquid in subiecto etc., ut expresse in sequenti articulo, ad 7, aperuit.

Minimae demum entitatis relatio inter cetera praedicamenta et est et dicitur, quia ex proprio sibi, idest ad, non habet quod sit reale: imo, quantum est ex hoc, potest in ratione solum inveniri, Et ideo quidam putaverunt esse de secundis intellectis. Tempus autem et reliqua oportet, ut dictum est, esse entia realia aliquo modo.

XIII. Circa praedicta, adverte quod, licet quibusdam relationibus assentiat Scotus s. Thomae quod distinguantur realiter a fundamentis, ut patet ex dictis; non tamen conveniunt in hoc quod inesse relationis distinguatur realiter ab eius essentia; sicut nec universaliter quod esse et essentia distinguantur in creaturis realiter. Nec tamen intelligas inesse relationis distingui ab ipsa sicut alia relatio, aut sicut res omnino absoluta. Utrumque enim horum est se namque relationis in genere est relationis, reductive tamen, ut eius actualitas; sicut esse substantiae in genere substantiae, et esse qualitatis in genere qualitatis, etc.

Scotus autem non potest vitare unum impossibile: scilicet quod idem relativum dicatur bis, idest ad terminos ex duabus partibus. Si enim, verbi gratia, similitudo realiter refertur ad terminum et fundamentum seipsa, manifestum est quod simile bis dicitur. Sed actualis inhaerentia similitudinis in fundamento, apud Scotum, est ipsa relatio similitudinis: quia ipsa relatio similitudinis, quasi fundans relationem inhaesionis, non potest absque contradictione esse sine fundamento, ut ipsemet dicit. Ergo similitudo bis dicitur.

XIV. In responsione ad tertium, dubium occurrit circa illa verba: sequeretur quod eius esse esset imperfectum, utpote ad aliquid aliud se habens. Ex hoc enim videtur quod relatio dicat imperfectionem: quod tamen constat esse falsum, quia nec perfectionem nec. imperfectionem dicit; alioquin vel imperfectio esset in Deo, vel una Persona haberet aliquam perfectionem quam non haberet alia, - Quod autem hoc sequatur ex his verbis, manifestatur sic. Si esse ad aliquid non diceret imperfectionem, ex hoc quod alicuius esse esset ad aliud se habere, non sequeretur quod esset imperfectum, ut patet: sed secundum litteram sequi- tur illud esse esse imperfectum: ergo esse ad aliquid dicit imperfectionem.

XV. Ad hoc dicitur, quod littera non assumpsit pro antecedente esse ad aliquid, sed esse solum ad aliquid, excludendo omne absolutum, non tantum formaliter, sed realiter, ut patet ex illo verbo, in perfectione divina, non solum in abstractione conceptus, sed in rerum natura, ut patet in littera. Ex hoc autem antecedente liquido sequitur, ergo esset imperfectum: quia omne quod nihil aliud est secundum rem, in rerum ordine, quam relatio, aut est ens rationis, aut accidens; quorum utrumque est imperfectum. Non obstant ergo verba litterae veritati illi, quod relatio formaliter nec imperfectionem nec perfectionem dicit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly relationes indefinite, non universaliter tenetur: quoniam non est praesentis intentionis discutere an omnes relationes divinae distinguantur realiter ab invicem, ut patet de paternitate et spiratione activa; sed an sint aliquae in Deo relationes reales, quae distinguantur realiter ab invicem.

II. In corpore una est conclusio, responsiva quaesito affirmative: In Deo est realis distinctio secundum rem, non absolutam, sed relativam. — Probatur sic. In Deo est realiter relatio: ergo in eo est respectus relative oppositus alteri: ergo relativa oppositio: ergo realis distinctio: ergo non secundum rem absolutam, quia in ea est summa unitas et simplicitas: ergo secundum rem relativam.

Prima consequentia, cum ceteris, probatur ex illa maxima: quando aliquid attribuitur alicui, oportet attribui etiam omnia quae sunt de ratione illius (haec enim patet inductive in homine et reliquis); subsumendo sub ista quod respectus oppositus est de ratione relationis, et oppositio de ratione respectus huiusmodi, et distinctio de ratione oppositionis, etc., ut clare patet in littera.

III. Circa praedicta, duplex occurrere potest novitio dubium. Primo, circa illam maximam. Quia non videtur vera: quoniam multa attribuuntur Deo, absque his quae sunt de definitione eorum, ut patet de sapientia et iustitia, et aliis huiusmodi.

Secundo, circa illam consequentiam: ergo in eo est oppositio relativa. Quoniam non valet, im Socrate albo est respectus realis similitudinis relative oppositus, ergo in eo est oppositio relativa: sed, ergo in eo est alterum extremum oppositionis relativae. Et consequenter non valet ulterior illatio litterae, ergo im eo est distinctio relativa: sed, ergo in eo est unum extremum distinctionis relativae. Et sic ruit totus processus litterae.

IV. Ad primum horum facillime ex supradictis patet responsio: quod scilicet illa maxima intelligitur de ratione formali quoad id quod est illi proprium, non excludendo communia transcendentia: quidquid enim clauditur in huiusmodi ratione formali rei attributae Deo, salvatur in Deo. Obiectiones autem in oppositum semper assumunt falsum: puta quod de tali ratione iustitiae seu sapientiae sit qualitas aut habitus, etc.

Ad secundum vero dicitur, quod in primo antecedente ex supra dictis ac manifestatis, includitur ly ad intra; ita quod antecedens totum est: in Deo est realiter relatio ad intra. Et tunc optime valent consequentiae: quoniam sequitur utrumque extremum oportere esse in ipso Deo. Et per hoc cessant obiectiones ad oppositum tactae: quoniam procedunt de relativis ad extra.

V. In responsione ad primum, adverte Aureoli obiectionem, apud Capreolum, in I, dist. rm, qu. nr, art. r. Talis est identitas extremorum inter se, qualis est eorum in tertio: sed ista in proposito est realis: ergo et illa. Maior probatur: quia aliter rueret fundamentum syllogismorum, ex unitate medii inferens extrema coniuncta vel divisa.

VI. Ad hoc, breviter, negatur simpliciter maior. Nec super illa fundantur syllogismi in I Priorum, sed super ista, eadem medio sunt eadem inter se: aliud est enim loqui de identitate, et aliud de qualitate identitatis. Haec autem propositio dupliciter, quantum ad propositum spectat, glossatur. Primo, ut littera dicit, quod est absolute vera, quando sunt omnino eadem tertio, idest realiter et formaliter: alioquin sophisma Accidentis non committeretur in syllogismis ex huiusmodi variatione. - Secundo, quod est vera quoad id secundum quod identificantur medio, seu quoad rationem identificationis in medio: secundum id enim, eadém medio, sunt etiam eadem inter se. Et haec est directe mens Aristotelis, ut puto; et comprehendit sub se primam glossam; et sic universaliter videtur vera. Non autem oportet eadem medio identificari inter se secundum id in quo non identificantur medio, idest quod non est ratio identificationis ipsi medio. Et propter hoc multa accidunt sophismata in his quae aliquo modo uniuntur et aliquo modo non. Et sic est in proposito, ut ex praecedenti patet articulo.

Commentaria Cardinalis Caietani «

TITULUS clarus. - In corpore unica conclusio, responsiva "T'aiiesko affirmative: In Deo sunt tantum quatuor relationes reales, scilicet paternitas, filiatio, spiratio et processio. — Probatur sic. In Deo sunt relationes reales, et non consequentes quantitatem, nec actionem ad extra: ergo sunt consequentes actiones ad intra: ergo in eo sunt tantum relationes consequentes duas processiones ad intra: ergo sunt quatuor tantum relationes reales: ergo sunt istae, paternitas, filiatio, spiratio et processio.

Antecedens,, quoad quantitatem, probatur: quia in eo non est quantitas, ut patet ex Augustino. Quoad actionem ad extra, probatur ex supra dictis in qu. xir. - Prima vero consequentia probatur ex V Metaphys.: quia scilicet relatio omnis fundatur super quantitatem, aut actionem et passionem, — Secunda autem probatur ex dictis: quia scilicet secundum actiones immanentes duae tantum sunt processiones, altera secundum intellectum, et altera secundum voluntatem; illa verbi, haec amoris. - Tertia autem: quia secundum quamlibet processionem oportet duas oppositas relationes esse, procedentis, et a quo procedit. — Quarta demum probatur, quoad nomina primarum duarum, sic. Processio verbi dicitur generatio, secundum propriam rationem nativitatis viventium: et relatio principii huius nativitatis dicitur paternitas, nati vero dicitur filiatio: ergo. Quoad duas vero reliquas, manifestatur sic. Processio amoris caret nomine proprio: ergo et relationes secundum ipsam. Et rursus, vocatur processio seu spiratio: ideo convenienter relatio principii hic vocatur spiratio; relatio vero spirati vocatur, usurpato nomine, processio. Et sic patet totum.

II. Circa propositionem illam ex V Metaphys., iterum adverte, ex Qq. de Potentia Dei, qu. vit, art. 9, quod intelligitur secundum modum, non secundum rem: idest, omnis relatio realis fundatur super quantitatem etc., idest super re quae est quantitas, aut alia re ut induit rationem quan- titatis: unde unum in substantia facit idem, et unum in qualitate facit simile. Unum enim ad quantitatem pertinet modaliter.

Sed tunc duplex occurrit hic dubium. Primo, quantum valeat ratio litterae, procedens ex eo quod in Deo non est quantitas secundum rem, ut patet ex inducta auctoritate Augustini. - Secundo, quia falso adduci videtur auctoritas ex V Metaphys.: quoniam ibi ponitur tertius modus relativorum, ut etiam ibi s. Thomas exponit, scilicet mensurae et mensurabilis non quantitative.

III. Ad primum horum dicitur quod, quia secundum veritatem Auctor tenet nullam relationem realem in Deo consequi quantitatem, tam secundum rem quam secundum modum; et inferius tractaturum se promittit, in responsione ad quartum, de huiusmodi relationibus consequentibus quantitatem secundum modum, puta aequalitate et similitudine; ideo hic summarie pertransivit, contentus ratione de quantitate secundum rem. - Et si instes, Ergo ex hoc articulo non sufficienter concluditur intentum: respondetur quod sufficienter quantum praesentis loci erat, quoniam ab hoc loco illae relationes relegantur inferius tractandae; quamvis non sufficienter absolute, si omnia hic fuissent perlustranda. Propter quod, ne limitatus hic tractatus errandi occasio alicui foret, protestatur in responsione ad quartum, se inferius hoc completurum in loco proprio, ubi de communibus relationibus divinis Personis agetur: sic enim institutus ordo exigebat.

Ad secundum vero dubium dicitur quod, quia hic est sermo de realibus relationibus inter res eiusdem ordinis, imo eiusdem naturae, seu saltem mutuis; relativa autem tertii modi, ut ibidem patet, in hoc differunt ab aliis, quia non sunt mutua; ideo nulla commissa est in allegando falsitas. Est enim vera illa universalis in realibus relationibus mutuis, de quibus est sermo.