Quaestio 81

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis octogesimaeprimae, nota quod, quemadmodum in praecedenti Libro didicimus, peccatorum distinctio penes hoc quod sunt in Deum, seipsum vel proximum, reliquis distinctionibus anteponitur. Attendit enim non ad rationes, sed ad personas ipsas, in quas solas peccare contingit: nullum namque peccatum est si contra personam nullam est, cum solius intellectualis naturae subsistentes res, quas personas dicimus, offendi possint. Ita inter virtutes quaedam hominem perficiunt ad seipsum, ut temperantia; quaedam ad proximum, ut iustitia; quaedam ad Deum, ut religio: quot modis enim dicitur unum oppositorum, tot dicitur et reliquum. Religio ergo bonum reddit hominem et opus eius in ordine ad Deum directe et proxime: quia hic est proximus finis eius, ut homo recte ad Deum se habeat; sicut temperantiae proximus finis est ut homo in seipso sobrius sit, et iustitiae ut proximo reddat quod suum est.

In eodem articulo, circa derivationem vocabuli religionis, male consonant viri illustres. Nam Cicero a religendo libros divini cultus; Lactantius a religando nos Deo; Augustinus a reeligendo Deum, quem dimisimus, religionis nomen deduxit. Nec desunt qui a relinquendo deduci illud opinantur: quasi Deo dicata separata ab humanis esse debeant. Mihi Lactantiana magis consona et linguae latinae et significato videtur: nam religiosa Deo addicta vocamus, ac per hoc religiosos Deo deditos, ac per hoc religatos, dicimus frequenti usu.

In responsione ad primum eiusdem articuli, adverte quod cum ibi dicitur quod religio habet quosdam actus proprios et immediatos, quos elicit, sicut sacrificare, adorare et huiusmodi, etc., ly proprium et immediatum non excludit commune et mediatum quodcumque, sed communionem et mediationem alterius virtutis. Ita quod sensus est quod religio habet quosdam actus sibi proprios, hoc est non convenientes sibi ex ratione alterius virtutis, sed sui; et immediatos, hoc est non provenientes ab ea mediante alia virtute, sed per seipsam et absque alia media virtute, Et per oppositum quosdam actus habet non proprios, sed per participationem alterius virtutis, puta spei vel caritatis, ut inniti Deo et uniri Deo, ut inferius dicetur; et quosdam habet non immediatos, sed per mediam aliquam virtutem, ut visitare pupillos, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo eiusdem quaestionis octogesimaeprimae, in principio corporis articuli, adverte quod Auctor ab effectu formali infert causam formalem. Ex hoc enim quod virtus est quae formaliter facit bonum habentem et opus eius quasi formaliter reddit bonum, arguit Auctor necessitatem virtutis ex actu bono. Et vere sic est. Nam intelligendo per actum bonum ut in II Ethic. describitur, actum scilicet bonum et bene, omnis huiusmodi actus virtutem coexigit. Actus vero bonus, sed adhuc non bene, ad virtutem quidem ex suo genere spectat, quamvis a virtute non sit. Utroque enim modo virtutis necessitatem, actu vel potentia, infert actus bonus.

In eodem secundo articulo, adverte quod quemadmodum iustitiae proprius et adaequatus actus est reddere unicuique quod suum est, ita proprius et adaequatus religionis actus est reddere Deo debitum cultum seu honorem: ut etiam in sequenti articulo, in responsione ad secundum, habes.

In responsione ad tertium eiusdem articuli, adverte quod sicut de dictamine naturalis rationis est in virtute temperantiae ut homo medium teneat in cibo et potu, et non quod hunc vel illum cibum aut potum assumat; ita in virtute religionis ex dictamine naturalis rationis est quod medium teneat in ordinatione sui ipsius ad Deum, sed quod has vel illas caeremonias assumat ad ordinandum seipsum in Deum, hoc est ex divino vel positivo iure. Unde sicut temperantia non negatur virtus propter indeterminationem materiae, ita nec religio resecanda est a virtutibus propter incertitudinem materiae, quae in actibus quibus Deus colitur consistit. Ad formale namque, non ad certam materiam spectandum est.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem octogesimaeprimae quaestionis iubium difficile est, quomodo iste articulus stare potest cum articulo quinto huiusmet quaestionis. In articulo namque quinto expresse negatur Deum esse obiectum religionis: et propterea religionem non esse virtutem theologalem, ut patet ibi. Hic autem probatur quod religio est una virtus quia habet unum Deum secundum unam rationem pro obiecto: ut patet in littera assumente pro maiore propositione, Habitus distinguuntur secundum diversam rationem obiecti, et subsumente, Ad religionem pertinet exhibere reverentiam uni Deo secundum unam rationem, inquantum scilicet est primum principium creationis et gubernationis rerum. Si namque discursus iste non aequivocus, sed efficax est, manifeste dicit Deum esse obiectum reli- gionis, et propterea ex eius unitate secundum talem rationem, religionem esse unam virtutem.

Ad hoc dubium summarie dicitur quod obiectum vir- - tutis est duplex: cui, et quod. Et quod Deus est obiectum religionis cui, non quod. Et propterea uterque articulus verum dicit et intentum sortitur. Sed quoniam haec obscura sunt, in quinto articulo declarabuntur.

In responsione ad tertium eiusdem articuli dubia plura occurrunt: scilicet de unico motu in imaginem et id cuius est imago; et de imaginibus Christi adorandis adoratione latriae. Sed quoniam de his erit specialis tractatus in proprio loco, in Tertia scilicet Parte, qu. xxv, ideo ibi tractanda relinquuntur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem quaestionis, in responsione ad secundum, dubium occurrit, quo pacto ea quae secundum suam speciem spectant ad divinam reverentiam, ut oratio, adoratio, etc., spectent ad religionem elicitive. Et est ratio dubii quia religio in voluntate, plures autem hujusmodi operationum sunt actus alterius potentiae quam voluntatis: oratio enim est actus intellectus, etc. Ad hoc dicitur quod, licet eius sit actus cuius est potentia, ut dicitur in de Somn. et Vigil.; et multo magis eiusdem sit habitus et actus; ac per hoc actus religionis sit voluntatis, cuius est habitus ipsa religio: in assignatione tamen propriorum actuum respectu virtutis non attenditur sic identitas potentiae quin magis attendatur identitas habitus. Hoc est, quod virtuti attribuuntur ut proprii actus non solum si eiusdem sint potentiae in qua est habitus virtutis, sed etiam actus aliarum potentiarum, dummodo non per aliam virtutem illos eliciant: ut patet in actibus justitiae, temperantiae, et oppositorum vitiorum. Iustitiae | siquidem proprius actus est non solum velle reddere cuique suum, sed exteriori actu reddere quod suum est; et similiter iniustitiae actus est auferre alienum. Temperantiae quoque actus est non solum concupiscere moderate cibum, sed etiam exterior sumptio moderata; et similiter intemperantiae est exterior luxuria, etc. Ratio autem quare actus inferioris potentiae attribuantur superiori potentiae imperative tantum, habitui vero in illa superiore potentia existenti elicitive, est quia potentia importat principium actus quoad substentiam actus, habitus autem importat princi-: pium actus quoad qualitatem eiusdem. Substantia autem actus, nisi principium imperfectum sit, ab uno tantum proprio ac proximo principio elicitive est: qualitas vero eiusdem ab extraneo etiam principio tanquam a proximo elicitive esse potest, quia accidens eius est adventitium, multiplex et variabile. Actus igitur multi exteriores, ut sacrificia, caeremoniae; et interiores aliarum potentiarum, ut oratio; sunt proprii, immediati et elicitive actus religionis, quamvis sint imperative tantum actus voluntatis, in qua est subiective religio. Et simile est respectu aliarum virtutum et vitiorum: ut patet in exemplis datis.

In responsione ad tertium eiusdem articuli, adverte quod Auctor iterum asserit excellentiam divinae bonitatis esse obiectum religionis, ac per hoc Deum esse obiectum religionis.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quinto eiusdem octogesimaeprimae quaestionis dubium, in tertio articulo inchoatum, occurrit de obiecto religionis. Aperte namque Auctor docet hoc in loco Deum non esse obiectum religionis. Et hoc habet quaestionem ad hominem, ut patet ex antedictis; et simpliciter, quia falsum est quod actibus religionis non attingatur Deus. Orando namque et petendo Deum ipsum honorificari, et Deum ipsum nobis, constat quod a Deo Deum petimus; et cultum Deo afferendo, Deum orationis actu attingimus: sicut credendo Deum et Deo, fidei actu attingimus Deum.

Ad hoc dicitur quod sicut in universo naturae rerum sic sunt connexae et ordinatae ut inferior in sui supremo attingat naturae superioris conditionem (in cuius signum, natura elementaris in sui supremo movetur motu caelesti, et anima in sui supremo intelligit absque discursu); ita in virtutibus moralibus suprema earum, quae est religio, participat naturam theologalium virtutum. Propter quod religio, quia moralis est, actibus suis non attingit Deum ut obiectum seu materiam circa quam operatur, sed circa humanam mentem, humana opera, resque exteriores, quas offert Deo orando, adorando, sacrificando, offerendo: quia vero theologales participat, Deum habet pro obiecto non simpliciter, sed cui debitum cultum affert.

Et quidem quod religio habeat Deum pro obiecto cui debitum affert cultum, evidenter patet. - Quod etiam ex tali obiecto sumatur unitas vel diversitas habitus, patet ex hoc quod alia est virtus qua cultum Deo, alia qua cultum patri, alia qua cultum maioribus exhibemus, propterea quia alia ratione Deus, alia pater, alia alii honorandi sunt: ut testatur distinctio inter pietatem, observantiam et religionem. Et propter hoc in articulo tertio ex unitate rationis formalis Dei assignata est unitas religionis; et in articulo quarto ex incommunicabilitate illius rationis, distinctio religionis a virtute qua honoratur creatura, deducta est, in responsione ad ultimum.

Sed quod Deus non attingatur actibus quibus colitur, non ita liquet. Si tamen proprios religionis actus formaliter et nudos inspexerimus, manifestum erit quod quae- rimus. Actus namque interiores, quibus solis possumus Deum attingere, ut sunt actus voluntatis et intellectus (nam materiales actus ad Deum terminari nequeunt), quatenus religionis sunt, debitum Deo cultum reddunt: hoc est, offerunt Deo vel mentem ipsam, ut devotio, oratio; vel exteriora. Ac per hoc, colendo Deum, non Deum secundum rem attingimus actibus illis quibus illum colere dicimur, sed attingimus nos ipsos aut res extra: quamvis grammaticaliter colere Deum attingere Deum significet, pro quanto ly colere significat terminari ad Deum. Secundum tamen veritatem rei, actus colendi ad nos aut nostra attingit, offerendo illa Deo. Non sic autem in fide, ut in littera dicitur: sed credendo Deo (quod est habere Deum pro obiecto. ut cui), attingit actu credendi ipsum Deum.

Sed obscuritatem in hac re facit quia considerantur actus religionis non formaliter, quatenus religionis solius sunt, sed quasi vestiti ab aliqua alia virtute. Sicut cum oratio petit Deum propter Deum, et huiusmodi, imperata a caritate hoc facit; cum innititur divino auxilio, imperata a spe hoc habet; cum contemplationi divinae insistit, a fide et donis intellectus ac sapientiae movetur; et sic de similibus dicendum est. In hoc ergo oportet resolvere, quod actus religionis, pro quanto religionis pure sunt, nos nostraque attingunt ut materiam quam Deo offerunt. Ita quod sicut cum genu flectimus, ipso actu membra nostra offerimus eorum officio; ita actibus intellectus et voluntatis ipsas vires offerimus earundem officio. Et quia voluntas cetera movet, per ipsam etiam reliqua offerimus. Pro quanto vero quandoque actus religionis ad Deum attingunt, ex alieno hoc sortiuntur.

Et per haec patet quod nec veritati nec sibi adversatur Auctor hoc in loco, sed omnia consonant: ut amplius in hoc tractatu liquida erit eius intentio ex ipsius doctrina.

II. In responsione ad primum, intellige, novitie, quod Auctor glossat Augustinum, quod Deus fide, spe et caritate colitur causaliter: quia scilicet causant religionem qua colitur, etc. Quod de religione infusa nullam videtur habere quaestionem. De acquisita autem verificatur quoad revelata caerimonialia, et huiusmodi ad religionem spectantia.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto eiusdem quaestionis octogesimaeprimae dubium occurrit ad. hominem, et simpliciter. Nam superius in qu. Lv, art. ult., Auctor posuit iustitiam primam inter virtutes morales. Hic autem ponit religionem praecipuam inter easdem. - Simpliciter autem, quia iustitia ordinatur ad proximum, religio autem ad Deum: ac per hoc, religio praeferenda est iustitiae, etiam legali, quae ad bonum commune humanum ordinatur.

Ad hoc dicitur quod comparatio praesens, ad litteram, non fit nisi inter partem et partem: et non inter totum et partem. Iustitia autem legalis et religio se habent ut totum et pars: nam ad iustitiam legalem spectat ordinare ea quae religiosi, sicut ea quae temperati et quae fortis; unde et leges latae inveniuntur de his quae ad religionem spectant. Non enim perfecta esset iustitia legalis nisi reddendo Deo debitum ordinaret, non minus quam proximo. Propter quod non est a iustitiae legalis fine alienus Deus ut finis est cultus sibi per religionem exhibendi: cum potius, sicut ad eam spectant fines ceterarum virtutum moralium particularium, ita ad eandem spectat finis religionis. — Nec obstat quod finem illum non ordinat ad commune bonum: sicut nec religio, licet sit particularis virtus, illum finem ad commune bonum ordinat; quia hoc repugnat tali fini. Sed sufficit quod bonitatem tam hominis quam. operis religiosi, in hoc ipso quod Deo debitum reddat cultum, ad commune bonum ordinat iustitia imperative, religio participative.

Unde ad primam obiectionem dicitur quod licet religio sit inferior iustitia legali, utpote pars ipsius et imperata ab illa; est tamen praecipua pars iustitiae, et praeeminet iustitiae particulari tam commutativae quam distributivae. Nec oppositum Auctor alibi sensit.

Ad secundam vero obiectionem, negatur quod iustitia restringatur ad proximum. Licet enim sit ad alterum, sub ly tamen alterum etiam Deus ipse comprehenditur: quoniam nonnulla iustitia est reddere Deo quod sibi debetur, quamvis non possit reddi omnino aequale. Unde et pars iustitiae ponitur religio.

Potest tamen aliter dici, quod licet finis proximus adaequatusque iustitiae legalis sit commune bonum humanum, finis tamen eiusdem particularis est etiam Deus. Ac per hoc, non est postponenda religioni.

II. In responsione ad primum «eiusdem articuli, nota quod ad virtutem moralem ea quae sunt potestatis se habent materialiter, ut patet de divitiis in magnificentia: ea vero quae sunt voluntatis se habent formaliter. Et ratio est quia virtus moralis est habitus electivus, ut dicitur in II.Ethic.: et propterea defectus in posse non minuit decorem et excellentiam virtutis, si adsit perfectio in velle. Etideo in littera dicitur quod nihil religionis laudi adimiturex hoc quod non potest attingere aequale simpliciter: quoniam religio perficit voluntatem ad reddendum debitum possibile, ac per hoc, aequale si esset possibile. Attendendum est enim ad formale rerum, et secundum illud magnificandae sunt.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo septimo eiusdem octogesimaeprimae quaestionis, nota duo. Primo, quod cum dicitur, Deo honorem exhibemus non propter seipsum, ly propter non denotat causam finalem, sed terminum utilitatis. Constat namque quod colimus Deum propter seipsum ut finem, alioquin perversus ordo esset uti fruendo: sed. non propter ipsius Dei, sed nostri utilitatem, ita quod nec augmentum gloriae nec quodcumque aliud Deo ex nostro cultu accrescere potest, de quo scriptum est: Bonorum nostrorum non indiges. Recolendum est enim quod sicut quaecumque perfectio creata adiuncta divinae non facit perfectius, ita nec quaecumque gloria creata adiuncta gloriae divinae facit gloriosius. Nec obstat quodgloria de genere suo sit bonum extrinsecum, utpote consistens in cognosci, aestimari ac laudari. Nam sicut cognitioni, aestimationi, laudationi activae ipsius Dei nulla addita cognitio, aestimatio aut laudatio facit maiorem; ita nec gloriae quam habet apud se- ipsum Deus in propria notitia et laude, quaecumque addita facit maiorem. In nobis ergo glorificatur Deus cultu nostro, in universo extra Deum: non in seipso. Sed tamen hoc ipsum quod est extendi gloriam eius, ad ipsum ordinandum est ut finem propter quem debet fieri, et ad quod universi bona ordinantur, quia est Deus.

Secundo, quia actibus exterioribus utitur religio ut signis excitantibus interiores in se vel in aliis. Et propterea talis debet esse modus in omnibus huiusmodi ut, si privata secretaque sunt, ad solam interiorum propriorum excitationem, conservationem vel augmentationem mensurentur: si autem communia aut publica, ad communem et publicam devotionem spectandum est. Unde et in responsione ad tertium gentiles reprehenduntur quia cibos potusque, et huiusmodi ad nos spectantia, Deo offerebant quasi ei per se grata,

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo octavo eiusdem quaestionis, nota identitatem et differentiam religionis et sanctitatis in hoc consistere quod identitas est realis et rationis formalis essentialis: utraque enim reddit Deo debitum cultum. Sed differentia secundum rationem est in hoc quod religio directe respicit ea quae specialiter ad divinum cultum pertinent, ut sunt caeremoniae, sacrificia, oblationes et huiusmodi: sanctitas autem directe respicit mentem, et mediante mente respicit et alia virtutum opera, et etiam religionis opera; ita quod tam religionis quam aliarum virtutum opera respicit sanctitas mediante mente, quia utitur illis ut per illa mentem applicet Deo, et consequenter humanos actus a mente procedentes. Et hanc differentiam manifestat Auctor in littera bene perspecta, dum primo concludit quod sazctitas est per quam mens hominis seipsam et suos actus applicat Deo; et postmodum dicit quod sanctitas religionis aliarumque virtutum opera refert in Deum secundum quod homo se disponit; et specialiter quoad religionis opera hoc declarans, subdit, per bona quaedam opera ad cultum. divinum pertinentia. Fuit autem specialis ratio de religionis potius quam aliarum virtutum moralium operibus declarandi quod disponunt hominem, quia sunt ad alterum: opera enim mansuetudinis, temperantiae et huiusmodi manifeste disponunt hominem in se.

Ex hac autem differentia patet quod multi sunt religiosi qui non sunt sancti: omnes autem sancti sunt religiosi. Qui enim caeremoniis, sacrificiis et huiusmodi vacant, religiosi vocari possunt: sancti autem nequaquam, nisi semetipsos intrinsecus per haec Deo applicent.

II. In responsione ad primum eiusdem articuli dubium occurrit, quo pacto sanctitas, ut in littera dicitur, imperat actibus aliarum virtutum, cum dictum sit quod iustitia legalis imperat religioni. Oportet enim imperantem virtutem superiorem esse imperata.

Ad hoc dicitur quod manifestum est bonum religionis ex parte subiecti esse partem boni communis, et ordinabile ad bonum commune: et propterea iustitiam legalem imperare religioni. — Manifestum rursus est iustitiam legalem mundificare mentem: ac per hoc, imperari posse a sanctitate ad mentis sanctificationem, sicut temperantiam et aliarum virtutum actus. - Manifestum quoque amplius est quod quilibet virtutis actus, pro quanto liber est, potest sub voto cadere: ac per hoc, materia sanctitatis aut religionis esse, cuius votum est actus, ut infra patet; ac per hoc, imperari a sanctitate. - Ex quibus sequitur quod ex hoc solum quod una virtus potest imperare actui alterius, non efficaciter arguitur virtutem illam esse simpliciter priorem: alioquin religio esset prior fide, cum contingat vovere actum fidei. Contingit namque hoc ex reflexione actuum animae supra seipsos: et religio seu sanctitas hoc sortitur ex suo priore fine, qui est Deus, ad quem omnia multis possunt referri modis.

Concedendum est igitur quod sanctitas imperat iustitiae legali, et e contra, quamvis diversimode: quia iustitia legalis imperat in ordine ad commune bonum; sanctitas autem in ordine ad Deum ut sanctitatis finem, Et quamvis secundum quid hae virtutes se habeant ut excedentes et excessae, simpliciter tamen iustitia legalis potior et prior videtur. Tum quia totum praefertur parti. - Tum quia ex obiecto nobilitantur et ordinantur simpliciter virtutes. Obiectum autem iustitiae legalis est commune bonum, sub quo comprehenditur etiam illud particulare bonum quod est religionis obiectum. Propter quod non est propinquius Deo, ultimo fini, religionis materia seu obiectum quam iustitiae legalis obiectum, nisi sicut proprium communi, aut pars totius toti: quod pertinet ad abusivam comparationem. Et propterea dictum est quod Auctor non comparavit religionem iustitiae legali cum praetulit eam ceteris moralibus: quoniam nobilitas partis non condividitur contra nobilitatem totius, sed alterius partis. Et ratio Auctoris de approximatione maiori ad finem, non habet locum respectu obiecti iustitiae legalis, eadem ratione.