Quaestio 120

Commentaria Cardinalis Caietani

IN quaestione centesimavigesima, nota primo quod quid epieikeiae, seu aequitatis, ut latine loquamur in lingua latina. Ut enim ex V Ethic. patet, aequitas est directio legis ubi deficit propter universale. Dicitur in primis, directio: quia consistit actus eius in hoc quod est rectificare et rectum facere opus. - Dicitur, legis, tam positi- vae quam naturalis: universalis tamen, et defectivae in aliquibus. - Dicitur, ubi deficit: ad monstrandam propriam materiam aequitatis esse actus illos in quibus lex deficit. Dicitur, propter universale: quia causa defectus eius, ad hoc ut aequitas habeat locum, non est quaecumque, sed sola ista, scilicet si propter universale deficit; hoc est, si ideo deficit quia quod universaliter statutum est in hoc particulari easu deficit.

II. Ad quorum pleniorem intellectum, scire oportet quod lex positiva continet duo genera statutorum: quaedam quae vocantur et sunt iuris positivi, quae, scilicet, a principio nihil differt sic vel aliter statuere, ut quod omines sic vel aliter vestiantur, et huiusmodi; quaedam vero quae vocantur iuris naturae seu gentium, quae lex positiva magis monstrat quam statuat.

Haec autem quae ad naturale ius spectant, sunt duorum ordinum. Nam quaedam sic sunt universaliter vera ut in nullo casu deficiant: ut non esse mentiendum, non esse adulterium perpetrandum, et huiusmodi. Et in istis, quia deficere nequeunt, nullum locum habet aequitas. — Quaedam vero sunt quae ut in pluribus rectitudinem continent, in aliquo tamen casu a rectitudine declinarent si servarentur. Ut, deposita reddenda esse rectum est ut in pluribus: quia tamen quandoque, si redderetur depositum, esset iniquum, oportuit aliquod aliud directivum inveniri horum operum in quibus lex naturalis depositorum deficit. Et hoc directivum vocatur virtus aequitatis.

Et similiter in statutis quae sunt pure positivi iuris, oportet simile directivum adesse. Quoniam leges de singularibus singulariter, utpote ignotis, non dantur: sed oportet quod de singularibus universaliter dentur; puta quod quicumque ascendit sine licentia muros: civitatis, decapitetur, et sic de aliis. Contingunt autem singulares casus in quibus huiusmodi leges deficiunt, ita quod iniquum esset eas servare: utpote si hostes subito invadunt civitatem, et per subitum ascensum eorum qui sunt intus potest auxilium ferri et salvari; decernit siquidem aequitas in hoc casu non esse legem servandam. Et in his actibus ipsa aequitas dirigit.

Patet ergo quod utriusque legis, scilicet pure positivae et naturalis defectivae, aequitas directio est in his operibus in quibus deficiunt non quomodolibet, sed propter universaliter esse positas. Nam si deficeret lex in casu aliquo propter privilegium aliter praecipiens quam lex communis, non spectat directio actuum privilegii ad aequitatem: quoniam non deficit tunc lex propterea quia erat universalis, sed quia legislator derogavit legi quoad hos privilegiatos. Et simile est si ex quacumque alia causa lex deficiat: nunquam enim spectat directio ad aequitatem nisi deficiat propter universale.

Et propterea non spectat ad aequitatem si lex propter obscuritatem aut ambiguitatem sensuum deficiat, aut deficere dubitetur. Interpretari enim leges auctoritative spectat ad principem: doctrinaliter autem, ad legisperitos. Propter quod in littera dicitur, in articulo primo, in responsione ad tertium, quod aequitas non habet locum nisi ubi manifeste deficit lex, ubi non consultatione, sed executione opus est. Et hoc bene notent sapientes in oculis suis qui etiam quae iuris sunt divini interpretari praesumunt in casu non esse intelligenda, et dicunt se uti epieikeia. Non enim aequitatis est interpretari an in hoc casu servanda sit lex: sed, ubi manifeste lex deficit propter universale, dirigere.

III. Diligentissime quoque notandum est quod non de quocumque defectu legis propter universale est sermo in hac definitione Aristotelis, sed de defectu obliquitatis. Dupliciter namque contingit deficere legem propter universale: scilicet negative, vel contrarie. Deficit siquidem lex propter universale negative tantum, quando accidit casus in quo cessat ratio legis, ac per hoc videtur quod lex in illo casu non obliget, si tamen servetur lex, nihil mali, nihil inordinati committitur. Verbi gratia, lata est lex ut quilibet tali die sacrificet ut satisfaciat pro peccatis suis: accidit ut unus sciat certe tunc se satisfecisse pro peccatis suis. Deficit tunc lex in hoc particulari propter universale: deficit autem defectu pure negativo, quia cessat ratio legis in illo, et propterea creditur legem non habere vim obligativam re- spectu illius, et quod si legislator adesset certus de hoc, non obligaret illum; si tamen ille legem servaret, nihil mali, nihil inordinati committeret servando illam; ut patet de Domino Iesu Christo, qui servavit circumcisionis legem in seipso; et similiter Beata Virgo legem praesentationis in templo. — Contrarie autem deficit lex propter universale, quando evenit casus in quo non solum cessat ratio legis, sed inique ageretur servando legem: ut patet in lege de reddendis depositis, si redderentur poscenti ad impugnandum patriam; et de lege non ascendendi moenia civitatis, si non ascendendo permitteret civitatem capi; et aliis huiusmodi, in quibus servare legem esset a recto deviare.

Cum igitur propter universale lex deficit contrarie, tunc aequitas directio legis est, ne ad obliqua deducat. Quando autem deficit pure negative, non spectat ad aequitatem ordinare actus illos, sed servanda est lex ipsa. Quoniam secundum veritatem, vim obligativam non perdit ex eo quod ratio legis cessat propter universale: sed hoc ex natura universalis in humanis operationibus contingit, quoniam scilicet non est quandoque totaliter universale, quin aliquando deficiat.

IV. Probatur autem tripliciter materiam aequitatis non esse nisi actus qui obliqui essent si lex servaretur universaliter. Primo, ostensive, ex ratione ipsius virtutis quae vocatur aequitas. Cum enim sit iustitia quaedam, ut in littera et in V Ethic. patet; et iustitia virtus necessaria homini sit ad hoc ut virtuosus sit: consequens est ut materia eius, sicut et aliarum specierum iustitiae, sit operatio illa quae sine ipsius directione recta non esset. Videmus autem quod commutationes sine commutativa iustitia, distributiones sine distributiva, recte non fierent. Operationes igitur illae quae obliquarent a recto servando legem universalem, sunt propria materia aequitatis, et propter eas solas necessaria est directio. Et propter hoc merito vocata est a Philosophorum principe directio legis: ' non enim eget directione lex nisi ubi a rectitudine cadit, ubi a recto abduceret.

Secundo probatur, ducendo ad inconveniens. Nam si ad aequitatem spectaret dirigere ea in quibus lex pure negative deficit propter universale, sequeretur et quod simplex fornicatio quandoque esset aequa, et quod multa alia crimina quandoque essent iusta et sancta. Declaratur sequela in simplici fornicatione. Legis namque ratio in simplici forrficatione est bonum prolis, non generationis, sed educationis, institutionis, curae et huiusmodi, propter quae oportet coniugali copula iungi marem et feminam in humanis, ne scilicet proles fornicarie nata privetur tali bono, seu incurrat tale damnum, ut in III Contra Gent., cap. cxxir, Auctor dicit. Huiusmodi autem legis ratio potest in casu aliquo cessare: puta si utraque pars carnalis copulae sit sui iuris et dives, et provisionem omnem proli necessariam ordinent, etc. Et consequenter in tali casu licita esset talis copula carnalis soluti cum soluta. Quod constat esse falsum: quoniam essent fornicari, de quibus dicitur ad Gal. v, quod regnum Dei non possidebunt. Adimplenda: est ergo lex universalis etiam si ratio legis cessat in casu aliquo, dummodo ad obliqua non ducat in casu aliquo. Nam si ad obliqua in casu duceret, aequitate tunc opus est, ne lex deducat ad malum, quod est contra legis intentionem: si vero ad obliqua non ducat, licet in casu cesset legis ratio, servanda est lex quae ex his quae ut in pluribus inveniuntur statuta est sic ut nunquam ad obliqua. declinet, ut inferius in qu. criv, art. 2, de fornicatione Auctor dicit.

Tertio, probatur auctoritate. Nam in III Sent., dist. xxxvii, qu. r, art. 4, distinguit Auctor inter casum in quo, salva intentione legis, possunt praecepta praeteriri, a casu in quo lex a legis intentione discederet, dicens quod in primo casu opus est dispensatione, in secundo autem non, sed epieikeia ad hoc perficit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis dubium occurrit circa illud: Justitia dicitur per prius de aequitate quam de. legali iustitia; et circa illius rationem: Nam Iegalis iustitia dirigitur secundum aequitatem. Videtur namque utrumque. falsum. Primum quidem, quia legalis iustitia nobilior est omnibus moralibus virtutibus, ut dicitur in V Ethic.: adeo quod neque Hesperus neque Lucifer est ita admirabilis sicut iustitia legalis. Ac per hoc, per prius iustitia dicitur de legali quam de aequitate.

Secundum vero, quia aequitas non est directio legis, seu legalis iustitiae, absolute, sed in paucioribus, in quibus deficit propter universale, ut in V Ethic. dicitur. Ex hoc autem quod aequitas in casu dirigit legalem iustitiam, non sequitur quod simpliciter et absolute dirigat illam, sed secundum quid tantum. Et consequenter non sequitur; quod sit nobilior illa simpliciter, sed secundum quid.

II. In eodem articulo secundo, in responsione ad pri- mum, occurrit aliud dubium, circa distinctionem iustitiae legalis et aequitatis. Nam male sonat quod iustitia legalis, distincta contra aequitatem, obtemperet legi quantum ad verba legis tantum. Quoniam in V Ethic. expresse distinguitur aequitas contra iustitiam legalem penes id quod j? est ut in pluribus, et id quod in casu accidit. Constat autem quod iustitia ut in pluribus non solum verba, sed intentionem attendit: ut patet in reddendo depositum, quod pertinet ad iustitiam legalem; reddit namque quis depositum ut bonum et iustum servet, quod est intentio legis.

III. In eodem articulo dubium tertium occurrit, circa illud: Aequitas est quasi superior regula humanorum actuum. Tum quia regula humanorum actuum ut in pluribus non est inferior regula eorundem ut in paucioribus. Aequitas autem est regula in paucioribus: iustitia legalis ut in pluribus. Ergo.

Tum quia superior regula debet sumi ex superiori causa. Aequitas autem et iustitia legalis non sic se habent quod respiciant duos fines, scilicet superiorem et inferiorem, sed respiciunt eundem finem: «ut patet in lege ne peregrini ascendant moenia civitatis, et in lege depositorum. Nam finis legis ibi est salus civitatis, ne peregrini noceant: accidente autem casu quo perderetur civitas nisi peregrini ascenderent moenia, finis aequitatis est etiam salus civitatis, Et similiter reddendi depositum finis est bonum utile domini: in casu autem quo furiosus est, aequitas negat depositum ex eodem fine, quia scilicet esset ei nocivum tunc habere gladium. Non est ergo aequitas superior regula humanorum actuum.

IV. Ad haec dubia ordine retrogrado respondendo, dicitur ad tertium quod quemadmodum in intellectu practico iudicativo respectu singularium agibilium, positae sunt duae virtutes, scilicet synesis et gnome, quarum prima secundum communes regulas est recte iudicativa de agibilibus occurrentibus, altera autem est recte iudicativa de agibilibus occurrentibus praeter communes regulas: ita in parte appetitiva est duplex iustitia, una inclinativa ad iustum secundum leges communes, et haec vocatur iustitia legalis; altera a inclinativa ad iustum extra communes leges, et haec vocatur aequitas. Et quemadmodum illae quae ad iudicandum. perficiunt sic se habent. quod iudicans praeter communes regulas ad altiora respicit principia quam iudicans secundum communes leges, ut superius in qu. LI art. 4, Auctor dixit: ita istae quae ad volendum perficiunt proportionaliter se habent sic quod iustitia legalis inferiores sortitur fines, et aequitas superiores; fines enim appetibilium principia appetendi et operandi sunt.

Unde ad primam obiectionem dicitur quod falsum assumitur: ut clare in loco allegato Auctor dixit.

Ad secundam autem, negatur minor. Et ad exemplarem probationem dicitur quod etiam in istis exemplis patet propositum nostrum. Nam in lege peregrinorum finis proximus est securitas civitatis a peregrinis; finis autem aequitatis in casu est salus civitatis: constat autem quod altior finis est salus civitatis quam securitas a peregrinis, quia securitas ista ordinatur ad salutem civitatis ut ad | finem. Et similiter in lege depositorum finis proximus est | ut cuique suum reddatur; finis autem aequitatis negantis in casu est utile, quia scilicet in casu hoc illud suum non est illi utile, sed nocivum: constat autem quod altior finis est dare alicui suum utile quam suum; quia ideo datur alicui suum ut sit utile, datur enim sub ratione finali boni utilis. Habet ergo se aequitas ad iustitiam legalem quasi regula superior, quia nomen regulae ad partem cognoscitivam spectare videtur: est tamen vere superior, quia superiorem intendit finem.

V. Ad secundum dubium dicitur quod cum in littera distinguitur lex quantum ad verba tantum, et quantum ad intentionem, intelligitur distingui intentio extrinseca contra verba cum sua intrinseca intentione: ita quod verba et finis eorum intrinsecus sunt unum membrum, et finis extrinsecus est aliud membrum, ut patet in exemplis expositis. Verba enim legis depositi, scilicet, Reddenda sunt deposita, cum suo intrinseco fine, scilicet, ut suum domino reddatur, sunt unum membrum: et finis ulterior, quia, scilicet, est illi bonum utile, est alterum membrum. Et sic de aliis. Non excluditur ergo a verbis omnis finis, sed finis extrinsecus. Unde patet solutio obiectionis.

VI. Ad primum dubium dicitur quod procul dubio et secundum Auctorem et secundum Aristotelem, in V Ethic., aequitas est praestantior iustitia legali limitata infra communes leges. Dicitur enim expresse in V Ethic. quod aequum est melius iusto quodam: et loquitur de iusto secundum communes leges. Laus autem illa in prima obiectione allata, de iustitia legali non limitata, sed extensa ad aequitatis principia et comprehendente aequitatem ut partem, accipienda est.

Quod autem in secunda obiectione dicitur, dupliciter solvitur. Primo, sustinendo quod aequitas, quoad sua principia, est directio legis absolute et simpliciter, pro quanto principia aequitatis sunt fines extrinseci legum altiores finibus proximis ipsarum legum. —- Secundo, quod ex hoc ipso quod aequitas est directio legis in casu quo obliquaret propter universale, dato quod non sequatur, Ergo dirigit legem simpliciter; sequitur tamen, Ergo est simpliciter nobilior ipsa legali iustitia: quia sequitur quod intendat ad altiorem finem, ut ex dictis habes; ac per hoc, quod Num. rv. sit simpliciter nobilior.