Quaestio 30

Commentaria Cardinalis Caietani

IN quaestione trigesima, omisso primo articulo, in secundo Tae quatuor. Primo, quod distinctio in littera facta superius declarata est, et in sequenti articulo amplius patefiet.

Secundo, quod Auctor, propter annexam causalitatem activam finali, superius declaratam, incipit a virtute activa, et descendit ad virtutem motivam finis. Et quia finis determinat activam sui virtutem; et finem constat aliter finalizare praesentem, aliter absentem: ideo etiam aliter agit praesens et absens. Et non se habent absens et praesens ut approximatio et elongatio se habent in agentibus naturalibus, scilicet ut conditiones sine quibus actio non fit: sed se habent ut virtutes activae. Ubi scito, novitie, commune esse omni activo, si agit, proximum esse passo, nec ab hoc exorbitat activum in appetitum tam sensitivum quam intellectivum: et approximationem ipsam, quidquid sit, non esse rationem aut virtutem activam, sed conditionem sine qua non. Et de hac, utpote ad communissimum artificem spectante, non est sermo hic. Sed de praesentia et absentia reali dicitur quod concurrunt ad activum in appetitum, ut rationes partiales agendi, ita quod distinguunt specie passiones. Integratur enim ratio obiecti passionis appetitus sensitivi ex bonitate vel malitia, praesentia vel absentia vel indifferentia, et apprehensione. Et bonitas quidem et malitia ex natura appetitus exigitur, omnis enim appetitus per se appetit bonum, et fugit malum; absentia vero vel praesentia, ut in responsione ad primum littera dicit, particularitati potentiae respondet; apprehensio vero, animalitati eiusdem.

Tertio, quod sermo praesens est de distinctione passionum in genere naturae tantum. Concupiscere enim delectabile in propria vel aliena uxore, in genere naturae distinguuntur solo numero, sub eadem naturae specie existentes: sed in genere moris sunt diversarum specierum, immo diversorum generum, virtutis et vitii.

Quarto, quod ex responsione ad secundum, mirandum est de Gregorio de Arimino, in I Sent., dist. r, qu. rr, art. 2, dicente quod nullus doctorum quos vidit, tenet cupiditatem seu desiderium distingui essentialiter ab amore: patet enim expresse hic, et superius. Sed forte excusari potest in voluntate: in qua tamen manifeste errat, ponens etiam delectationem esse amorem, ut superius dictum est.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio dubium occurrit, quia male videtur aslábint distinctio concupiscentiae. Omne enim delectabile animaliter est conveniens apprehensum. Cibus enim et potus, si non apprehendantur, non concupiscuntur animaliter, quamvis appetantur a natura: ut patet in melancholicis nolentibus comedere; valde enim egent cibo, et tamen non concupiscunt illum, apprehendentes vel se mortuos, vel non egentes, etc.

II. Ad hoc dicitur quod obiectio procedit ex malo intellectu distinctionis. Non enim distinguitur delectabile naturale a delectabili rationali, propterea quod illud est conveniens non apprehensum, et hoc est conveniens apprehensum: commune enim est omni delectabili delectatione quae est passio appetitus, esse delectabile apprehensum. Nec in hoc ponitur differentia in littera. Sed hac communi conditione "delectabilis praesupposita, distinctio in littera fit. Ad cuius intellectum, recolito doctrinam. de amore superius traditam, scilicet quod similitudo seu proportio est propria causa ex parte subiecti, disponens ad amorem. Et dicito quod, cum nec concupiscatur nec delectet nisi amatum, sicut dupliciter aliquis disponitur ad amandum, ita ad concupiscendum et delectandum. Est siquidem aliquis dispositus et ex natura, et ex aestimatione, ad amandum aliquid: ex natura quidem, ad amandum consonum naturae, ut cibum; ex aestimatione vero, ad amandum consonum aestimanti, ut adorari. Et similiter aliqua concupiscentia inest nobis ex natura, qua scilicet concupiscimus consona naturae nostrae, apprehensa tamen: et aliqua inest nobis ex aestimatione, qua scilicet consona concupiscimus nobis reputantibus illa esse bona. Et prima quidem. concupiscentia est naturalis, secunda rationalis: quia in prima, delectabile quod est obiectum concupiscentiae, consonat naturae; in secunda, rationi. Unde cum in littera distinguitur delectabile in conveniens secundum naturam, et secundum apprehensionem, ly secundum denotat causam convenientiae ex parte subiecti, et non ex parte obiecti. Commune enim est omni delectabili, ut dictum est, esse conveniens secundum apprehensionem, ex parte obiecti: si enim non apprehenditur ut conveniens, non delectat, ut experientia testatur. Unde in concupiscentia rationali apprehensio concurrit dupliciter: scilicet obiective, ut concurrit in aliis; et dispositive, ex parte subiecti. Propter quod Aristoteles, in I Rhetoric., cap. xiu, ponit aestimationem vel persuasionem esse causam huius concupiscentiae, illius vero naturam.

III. Circa differentiam positam in littera inter utramque concupiscentiam secundum communitatem et proprietatem, dubium occurrit: quia concupiscentiae propriae sunt etiam naturales, secundum naturam individualem; ut patet in his quos naturaliter delectat comedere talem vel talem cibum, qui aliis abominabilis est.

Ad hoc dicitur quod delectationes propriae in individuo sunt duplices: quaedam consonae naturae individuali; et quaedam aestimationi, seu, quod idem est, consuetudini ex aestimatione. Primae ad naturales concupiscentias spectant: ut ipsemet Aristoteles videtur eas locasse, in I R/ tetoric., cap. xut, dum concupiscentiam alimenti secundum unamquamque speciem, naturalem posuit: et in III Ethic. dixit quod aliquid naturalitatis habent, quia alia aliis sunt delectabilia. Alterae vero ad rationales concupiscentias spectant: iuxta illud quod in hac littera dicitur, in calce corporis articuli, scilicet, Quia diversi diversimode ratiocinantur, ideo huiusmodi delectationes propriae et appositae dicuntur.

IV. In responsione ad secundum, adverte quod Auctor, indefesse dispositionem specificam ex obiecto sequens; quia in obiecto appetitus duo sunt, res et apprehensio, et ex doctrina praecedenti constat quod distinctio rei materialiter concurrit; ad distinctionem apprehensionis confugit. Apprehensio autem prima distinctione dividitur in absolutam et discursivam: intellectus enim et ratio primo distinguunt apprehensionem intellectivam, et his proportionaliter respondentia distinguunt apprehensionem. Igitur Auctor illa quae absolute apprehensa delectant, naturaliter concupisci; et illa quae ratiocinatione apprehensa delectant, rationaliter concupisci; ac per hoc specie distingui infert, ut patet in littera. - Absoluta autem apprehensio, hoc in loco, excludit non solum actualem discursum, sed omnem collationem, tam formaliter quam virtualiter, communiter requisitam. Dico autem hoc propter persuasos ex consuetudine vel levitate, qui etsi absoluta apprehensione formaliter ad concupiscentiam rationalem moveantur, videtur tamen ibi esse apprehensio discursiva virtualiter, vel ex praecedentium efficacia, vel ex dispositione subiecti.

Ex hac autem responsione manifeste liquet quod apprehensio respectu obiecti appetitus, non se habeat ut approximatio activi vel passivi, sed ut ratio obiectiva. Et hoc sine dubio oportet omnes fateri, ex eo quod mihil differt bonum, vel apparens bonum: et ex eo quod appetitus est malus tendens in vere bonum apprehensum ut malum. Et haec bene notabis contra Scotum et quoscumque ponentes apprehensionem ut praevium quid ad appetitum, quasi approximationem activi ad passivum; et appetitum ad cognitionem quasi solo ordine praesuppositionis consequi. Quod longe est a philosophia.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articuli quarti titulo, adverte quod concupiscentiam esse infinitam, potest intelligi dupliciter: scilicet obiective, et subiective; seu ex parte obiecti, et ex parte actus. Ex parte quidem actus, esset infinita vel intensive, vel secundum successionem: et neutro modo hic directe quaeritur, communia namque haec sunt naturalibus. Ex parte autem obiecti infinita esset, si haberet obiectum infinitum vel secundum perfectionem, vel secundum numerum, vel secundum quantitatem continuam manentem vel successivam. Et in hoc sensu hic quaeritur an concupiscentia sit infinita.

II. In. corpore articuli eiusdem, adverte quod duplex ratio infinitatis concupiscentiae in littera assignata, duplicem non solum causam, sed modum infinitatis, in obiecto concupiscibilis insinuat. Est in primis duplex causa: altera se tenens ex parte concupiscentis, altera ex parte concupiti. Ex parte siquidem concupiscentis, duplex assignata est causa concupiscendi: scilicet dispositio naturalis, et rationalis. Et ex differentia inter naturam et rationem, redditur ratio infinitatis concupiscentiae rationalis: quia natura determinata est ad' certum; ratio vero non, sed in infinitum procedit. Et sic ex eo quod obiectum concupiscentiae rationalis consonat rationi, infinitatem compatitur: sicut etiam ratio, apprehendens infinitas divitias, infinitum honorem, infinitum tempus, etc., ut quaedam bona. - Ex parte autem concupiti, duplex assignatum est obiectum, scilicet finis, et id quod. est ad finem: et ex horum differentia redditur ratio infinitatis concupiscentiae rationalis. Ex eo enim quod id quod est ad finem, commensuratum oportet esse fini, omne concupitum propter finem est finitum. Ac per hoc, omne naturaliter concupitum est finitum: quia propter naturam ut finem. Ex eo autem quod finis sine mensura appetitur; et ratio de eo quod secundum se est ad finem, facit finem; consequens est ut rationalis concupiscentia sit quandoque infiniti. - Non est autem utrobique idem infinitatis modus, scilicet in honore infinito concupito, et in honore ut fine concupito. In primo enim, infinitas est quasi pars rei appetitae: in secundo vero, est modus quo res appetita terminat appetitum. In primo namque, reputante aliquo fore sibi bonum habere infinitas divitias, concupiscit hoc totum, scilicet divitias infinitas. In secundo vero, reputante aliquo summum bonum in voluptate vel divitiis, etc., concupiscit talia ut finem: quod est concupiscere absque determinatione alicuius quantitatis; et est talia absque mensura aliqua terminare appetitum. Et haec infinitas attenditur penes negationem termini in obiecto: illà vero quasi penes positionem infinitatis in eodem.

III. Circa secundam rationem dubium occurrit: quia secundum illam, concupiscentia naturalis est infinita. Probatur. Concupiscentia naturalis aut tendit in aliquid ut finem, aut non. Si tendit in aliquid ut finem, ergo est infinita: quia finis infinite appetitur. - Si in nihil tendit ut finem, sequitur primo, quod est infinita: quia omnis actus tendens ad aliquid sine fine, est infinitus. Sequitur secundo, quod nullum delectabile appetitur naturali concupiscentia: quia delectabile per se appetitur, ut patet in X Ethic., et finis rationem habet.

IV. Ad hoc dicitur quod concupiscentia naturalis et rationalis conveniunt in hoc, quod utraque est passio animalis, et tendit in bonum secundum utramque rationem boni, scilicet finis et propter finem, seu per se et per aliud: ut patet in operibus animalium. Hirundo enim appetit apprehensam paleam ut bonum utile ad nidum, etc.: appetit vero apprehensum delectabile in cibo et generatione, propter se. — Differunt autem in hoc, quod illa a natura dirigitur, haec a ratione. Directio autem appetitus a natura, manifeste patet in appetitu naturali. In quo liquet ad nullam rem esse inclinationem, nisi commensuratam naturae: non enim materia appetit formam, nisi proportionatam sibi; neque gravitas inclinat ad locum, nisi proportionatum sibi; nec corpus animalis inclinatur in calidum et frigidum, nisi proportionatum sibi. Unde obiectum appetitus naturalis est commensuratum seu proportionatum naturae: et non est res secundum se; nisi forte per accidens res aliqua per se sit proportionata illi naturae, ut esse deorsum per se commensuratur gravi, ac per hoc magis et maxime appetitur. Concupiscentia autem naturalis non differt ab appetitu naturali quoad obiectum, sed quoad modum. Naturaliter siquidem, et animaliter appetere cibum necessarium, in modo differunt: quia animaliter appetere, est appetere ilIum apprehendendo, et per actum proprium; naturaliter vero, est absque cognitione et proprio actu, inclinationem habere in illum. Quatenus igitur concupiscentia naturalis in obiectum tendit apprehensum, in finem et propter finem tendit: quatenus vero a natura dirigitur, finis ille modificatur commensuratione ad naturam, quod est ordinari ad naturam ut ad finem non apprehensum, sed inditum. Et propterea repugnat obiecto concupiscentiae naturalis appeti ut finis simpliciter: sicut repugnat ei appeti absque commensuratione ad naturam. Concupiscentia autem rationalis, quia ad obiectum apprehensum secundum se tendere permittitur, reputante aliquo id sibi pro bono, ex ipsa commensuratione obiecti ad rationem, infinitate modificatum sortitur obiectum: ex eo enim quod in voluptate constituit quis finem, voluptas non commensuratur illius rationi ut appetibile, nisi ut infinite appetibile, ut patet. Est ergo differentia inter rationalis et naturalis concupiscentiae obiectum, non quod alterius finis, alterius id quod est ad finem, obiectum est: sed quod alterius, scilicet rationalis, obiectum et est finis, et habet totaliter rationem finis; alterius vero, scilicet naturalis, obiectum, etsi sit finis, non tamen habet totaliter rationem finis, tum quia habet rationem modificati ad naturam, tum quia ordinatur ad alium finem inditum, scilicet naturam.

V. Ad obiectionem ergo primam patet quid dicendum est. Formaliter tamen dicito quod concupiscentia naturalis tendit in aliquid dupliciter: scilicet ut apprehensum, et ut inditum, Et concedito quod, stando in apprehensis, tendit in aliquid ut finem, sed non ut totaliter exercentem rationem finis: quia tota latitudo suorum obiectorum apprehensorum subordinatur naturae ut fini. Et propterea non est infinita, sed terminata ad obiectum apprehensum terminum et finem, ut dictum est.

Ad secundam vero dicitur eodem modo, quod delectabile est secundum se formaliter obiectum et finis naturalis concupiscentiae, modificatum tamen commensuratione ad naturam, et subordinatum fini indito, qui est natura. Propter quod concupiscentia naturalis ipsius delectabilis, satiatur. Rationalis autem concupiscentia delectabilis, insatiabilis est; ut patet in personis deditis venereis.

VI. Circa responsionem ad primum in eodem articulo, adverte quod illa verba litterae, prout concupiscitur semel in actu, replicanda sunt super secundo membro. Ita quod sensus est quod concupiscibile, prout concupiscitur semel in actu, est finitum, vel quia est finitum secundum rem; vel quia est finitum secundum apprehensionem. Potest enim concupisci semel in actu tam finitum quam infinitum secundum rem: ut patet in concupiscente simul infinitam pecuniam. Apponit autem has duas conditiones, scilicet unitatis et actualitatis, quia plurium concupiscentiarum nihil prohibet infinitum concupiscibile esse obiectum; et similiter concupitum in potentia potest infiniti rationem [habere]: sed semel et in actu concupitum, non nisi finitum, vel ut finitum, est. Apposuit autem Auctor verba illa inter primum et secundüm membrum in littera, cum tamen utrique membro praeposita clariorem effecissent sensum praedictum, ut merita ipsius finiti secundum rem, a finito secundum rationem discerneret. Finitum enim secundum rem, ex parte sui habet quod semel in actu concupiscatur: infinitum autem, non ex parte sui, sed rationis apprehendentis ut finitum, habet ut semel in actu. concupiscatur.