Quaestio 58

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulorum primi et secundi titulis, in quaestione quinquagesimooctava, adverte quod, quia formalis est doctrina Auctoris, ideo licet conclusum sit quod non omnis virtus est moralis, specialiter quaesitum est an moralis sit intellectualis.. Decet.enim doctrinam páulatim singula explicare: quamvis omnis virtus humana non moralis, sit intellectualis.

In articulo secundo eiusdem quinquagesimaeoctavae quaestionis, adverte quod ultima verba in corpore articuli, scilicet: habitus moralis habet rationem virtutis humanae, inquantum rationi conformatur, non intelliguntur de con- formitate superadditae relationis: sed de conformitate essentiali. Iam enim superius dictum est quod virtus moralis est essentialiter habitus conformis rationi; et non fit idem C? habitus de non virtute virtus, per Superadditam relationem ad rationem rectam, Et haec expositio sufficiat pro omnibus similibus verbis Auctoris, tam hic quam alibi.

II. In eodem secundo articulo relinquitur difficultas illa in proprio loco disputanda: An possit homo contra actuale iudicium operari. Sat enim est proposito de habitibus loqui, et necessitatem habitus in v etiam ostendere, ut in littera fit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis quinquagesimaeoctavae, in responsione. ad secundum, nota, Thomista, ne fallaris, sumens hoc quod continentia sit subiective in ratione,, propter illa. verba, Deficit tamen a ratione virtutis, quia virtus intellectualis etc. Possunt enim dupliciter intelligi. Primo, ut prima facie videtur, ut reddant rationem quare continentia non est virtus, quia non est virtus intellectualis, quia etc. - Et hic sensus, licet forte a pluribus sit acceptus, falsus tamen, et contrarius huic litterae et Auctori est, ut patebit.

Alio ergo modo possunt intelligi ut reddant rationem quare continentia non est virtus, quia in continente non datur virtus intellectualis faciens rationem bene se habere circa materiam continentiae. Quod probatur: quia in eo non est rectus appetitus finis, quem praeexigit ratio recta habituata virtute. Quasi diceret: Continentia deficit a ratione virtutis, quia sive ponatur quod sit virtus in appetitu, sive in ratione, exigit hoc, quod in ratione continentis ponatur virtus intellectualis circa materiam continentiae; non curando utrum illa virtus intellectualis esset continentia vel non. Et quod hoc exigatur littera supponit, tanquam communiter confessum, et. inferius probandum. Sed in continente non est talis virtus intellectualis. Probatur: quia in eo non est rectus appetitus finis, qui est principium intellectualis virtutis.

Et sic Auctor, dicens continentiam esse in rationali parte animae, comprehendente in se rationem et voluntatem, quia appetitus est rationalis; et indistincte relinquens cuius sit, definiturus hoc in II IT, in loco proprio; duas rationes reddidit quare continentia non est virtus, Primam, quae nunc dicta est, excludentem ipsam a numero etiam intellectualium virtutum, ex parte superioris partis animae. Secundam autem ex parte inferioris partis, scilicet appetitus sensitivi, cuius actus sunt materia continentiae. Quae superius discussa est in suo universali, quod scilicet habitus proprius alicuius operis non est virtus, si non sit in consummativa potentia operis: ut contingit continentiae, quae est in appetitu rationali, et opus consummatur ab appetitu sensitivo.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulis articulorum quarti et quinti eiusdem quinquageTeiniiodevac quaestionis, adverte quod duplici ratione possunt hae quaestiones moveri. Primo, ratione connexionis: et sic spectarent ad tractatum de connexione virtutum, inferius habendum in quaestione 1xv. — Secundo, ratione inclusionis: et sic spectant ad hunc tractatum de distinctione moralis et intellectualis virtutis. Est enim inter eas non pura connexio, sed inclusio unius in alia: et propterea ad modum distinctionis earum spectat haec discussio prius, ita ut postmodum de earum connexione non relinquatur dubitationi locus.

II. In eisdem articulis, et praecipue in ultimo, diligentissime notato, vir docte, terminos; ne contingat disputare in aequivoco, obscuros fieri, et admirari utrinque. Scito igitur quod prudentiae nomine, quamvis unum significetur, duo intelliguntur, Cum enim significet rectam rationem agibilium, quidam intelligunt eam sic infra limites intellectus, ut, eam in intellectu absolute credentes, nihil aliud significare dicant nisi rectum dictamen agibilium; ita quod prudentia nil aliud significat nisi rationem recte monstrantem in particulari agibili quid, quomodo, qualiter, etc., eligendum sit. Et in horum numero est Scotus, in III Sezt., dist, xxxvr, Et hi, errantes in principio moralium, quantum postmodum devient et abducant sequaces, facile patet. — Quidam autem, immo omnes recte sentientes, ut Aristoteles, divus Thomas, et sequaces, prudentiae nomine infel-. ligunt rectam agibilium rationem appetitu recto particularis Jinis factam et firmatam, Ubi duo sunt declaranda: primo, quod ita sit; secundo, quomodo sit,

III. Quod enim prüdentia essentialiter pendeat ab appetitu recto, probatur ex VI E?hic., dupliciter; primo, ex oppositis eius; secundo, ex proprio actu, Omnis igitur habitus in ratione solum, dummodo non sit congenitus, ut habitus principiorum, est oblivio, ut patet. Prudentiae non est oblivio, ut patet ibi. Ergo prudentia non est habitus in ratione solum. — Praeterea, delectatio et tristitia, et similiter malitia, est corruptiva principii prudentiae, ut patet in VI Ethic. Sed. haec pertinent ad appetitum. Ergo prudentia pendet ex appetitu.

Deinde probatur directe. Actus proprius prudentiae est recte praecipere circa agibilia, Ergo prudentia pendet ex appetitu recto. - Antecedens, quoad omnes partes, probatur. Primo, quod praecipere sit actus prudentiae, patet ex VI Ethic,, ubi dicitur quod prudentia est praeceptiva. — Secundo, quod recte praecipere: quia aliter non esset virtus praeceptiva, nisi determinaret ad recte praecipiendum. - Tertio, quod proprius et praecipuus ipsius sit actus: quia convenit ei ut distinguitur a suis partibus, et est consummatio ceterorum actuum, Patet namque in VI Ethic., quod Aristoteles primo, prudentiam indistincte a suis partibus venatus, ponit ipsam esse consiliativam, etc.: postmodum, distinguens ipsam a suis partibus, et distribuens singulis sua officia, expresse dàt eubuliae recte consiliari, gnomae autem et synesi recte iudicare, prudentiae autem recte praecipere; hi enim actus omnes sunt prudentis, et secundum has partes ei conveniunt. Constat quoque quod de agendis non est consummata ratio per consilium et iudicium: sed oportet praeceptum rectum supervenire, quando. oportet, etc. Propter cuius defectum, multos videmus non operari prudenter, ut consülto iudicent. Praecipere ergo recte est proprius. ét praecipuus prudentiae actus.

Consequentia autem probatione non eget. Quia sicut praecipere non est intelligibile quin dependeat ab appetitu, praecipit enim quilibet: volens; ita recte praecipere sibi ipsi in huiusmodi moralibus, nón est nisi a recto appetitu. Et hoc est absque dubio: tenendum.

IV. Quomodo autem hoc sit, manifestatur ex ipso actu, et principio. Cum aliquis prudenter se habet ad ea quae abstinentiae a cibo et potu sunt, non idcirco prudenter se habet, quia recte. discurrit circa qualitatem et quantitatem et tempus sumendi cibi aut potus, etc.; nec quia recte iudicat in ordine ad conditionem suam, etc.: sed quia recte inventa et iudicata sibi ipsi praecepto imponit. Praecepto autem dico, non quo animus imperfecte imperat sibi velleitate quadam, sicut accidit tepidis in via virtutum, qui vellent quidem. actus. virtutum, sed in veritate non volunt: sed quo animus perfecte sibi imperat, non quia vellet, sed quia vult, ut Augustinus disputat in VIII Confess. Cum autem perfecte sibi ipsi imperat animus appetere tantum, talem, tali hora, propter bonum rationis, etc., cibum in et. potum; oportet quod hoc actuale imperium ab actuali appetitu boni rationis in tali materia, nunc, hic, etc., procedat: nisi enim vellet nunc, hic, hoc bonum, etc., non per- fecte praeciperet. Et quoniam ex similibus actibus similes habitus generantur; et sicut actus ab actu, ita habitus ab habitu pendet: ideo ex frequentatis huiusmodi actibus generatur habitus similis, scilicet recte praeceptivus in huiusmodi, et dependens ab habitu rectum reddente appetitum ad finem ad quem prudens imperat, bonum scilicet rationis in tali materia, hic, nunc, mihi, etc.

Rursus, cum multo consilio et recto iudicio definierim tale bonum, puta temperantiae vel mansuetudinis, esse. volendum et sectandum; non propterea mihi imponendum nunc, hic, efficaciter videbitur, nisi sic, scilicet secundum appetitum, dispositus sim. Experior enim quod famelico aut sitibundo aut irato, aliud videtur efficaciter prosequendum quam non appetenti: et non appetens, impero mihi abstinentiam aut mansuetudinem; appetens autem, prosecutionem. Et hoc, quia qualis unusquisque est, talis ei videtur finis, quoad prosecutionem, quae consistit in praecepto, ut ex supradictis de ordine actuum voluntatis, patet. Unde cum prudentia habituet me ad praecipiendum mihi ipsi consona recto fini moralium actuum meorum; et qualis sum secundum appetitum meum, talis mihi videtur finis: consequens est quod finis meus, inquantum apparens mihi principium meae prudentiae, ex qualitate mei secundum appetitum dependeat. Et sic prudentia non est in ratione absolute, sed in ordine ad appetitum: et essentialiter dependet ab appetitu, a quo pendet praeceptum eius actus, et variatur apparentia finis, eius principium.

V. Et nota quod, licet utraque via, ex parte scilicet actus et ex parte principii prudentiae, habeatur dependentia eius ab appetitu; quia tamen prima via dependentiam ab appetitu intellectivo, a. quo pendet imperium; secunda autem dependentiam ab appetitu simpliciter, sive intellectivo sive sensitivo, ut. est perfectus moraliter, ostendit: ideo tam Aristoteles in VI Ethic., quam Auctor hic, secunda via usus est ad declarandam dependentiam prudentiae ab appetitu. Et merito: quia dependentiam a virtutibus moralibus tractant, quae non in solo intellectivo appetitu sunt. Ego autem paululum forte digressus sum, ut subvenirem imbecillitati non penetrantium naturas horum habituum; ne fallantur, loquentes de tali virtute intellectuali, in intellectu tantum sistendo.

VI. Circa conclusiones eorundem ultimorum articulorum eiusdem quaestionis quinquagesimaeoctavae, adverte quod inclusio virtutis intellectualis, puta. prudentiae, in morali, manifesta valde est ex definitione virtutis II Ethic. Et quamvis neminem videatur habere contradictorem, habet tamen difficultatem. Quoniam, ut dictum est ex VI Ethic., et hic, virtutis moralis est tendere in finem, principium prudentiae: principium autem mon dependet a principiato, nec prius a posteriori, Virtus igitur moralis non pendet a virtute intellectuali, quae est prudentia.

Inclusio autem virtutis moralis in intellectuali, prudentia scilicet, et habet Scotum, loco allegato, oppositum: quia prius non dependet a posteriori; prudentia autem est prior, tum quia est dictamen rectum, ut: dictum fuit; tum quia dictat de fine particulari, et his quae. sunt ad finem. Tum quia non est assignare actum quo generentur istae virtutes, scilicet moralis et sua prudentia: quia nec intellectus, nec voluntatis. - Et habet difficultatem propter hoc, quod medium virtuti morali praestituitur a prudentia: ut patet ex definitione virtutis moralis, et experientia. Medium autem est finis virtutis moralis. Virtus ergo moralis non prineipiat prudentiam: sed e converso prudentia dat ei finem, 'principium. in. moralibus.

VII. Ad evidentiam horum essent multa dicenda, quorum quaedam ad qu. rxvr, art. 3, ad 3, spectant; quaedam. ad qu. xrvn, Il I". Unde cum intendam in propris locis singula discutere, pro nunc supponendo doctrinam Auctoris, declarandam inferius, scito quod, sicut in intellectu. speculativo sunt duo habitus, scilicet intellectus et scientia, et scientia, utens propositionibus pertinentibus ad intellectum, demonstrat ex evidentia illarum propositionum et discursu syllogistico; ita est in intellectu practico, etiam in materia agibilium, si in puro intellectu statur. Ex synderesi enim, qui est habitus principiorum in intellectu practico respectu agibilium, et recta ratione, infra limites intellectus, syllogizando, concluditur verum, Sed quoniam iudicium tale non nisi de universalibus haberi posset, singularia enim variabilia et incerta sunt, iudiciumque infalliblle non suscipiunt; et prudentia circa singula semper recta est ratio, alioquin virtus non esset: ideo intellectus practicus circa agibilia, licet habere possit scientiam moralem infra limites intellectus consistens, tamen nunquam habebit rectam rationem agibilium particularium hic, nunc, etc., quod est habere prudentiam, nisi in ordine ad appetitum, ut superius dictum fuit. -

VIIL Est autem ordo talis in huiusmodi agibilibus. Primo, est synderesis in intellectu, dictans et praestituens virtuti morali suum obiectum, quod est finis: propositiones enim quae sunt principia in agibilibus, ex fine, qui habet rationem principii in operabilibus, conficiuntur. — Et sic virtus moralis, ad quam spectat tendere in finem praecognitum, ad finem praestitutum sibi a synderesi, tendit actu qui vocatur velle vel intentio in voluntate, et in appetitu sensitivo appetitus per modum intentionis. — Tertio loco venit prudentia, habens se ad synderesin, sicut scientia ad intellectum in speculatis. Prudentia autem, cum sit recta ratio, cuius est discurrere, utitur duabus praemissis, quae sunt principia conclusionis. Prima praemissa est propositio spectans ad synderesin, verbi gratia; Bomum rationis tam in passionibus quam operationibus, est prosequendum. Secunda vero praemissa est particularissima, scilicet: Bonum rationis nunc, hic, salvatur in tali, tanta, etc., audacia vel ira. Et tunc sequitur conclusio praeceptiva, non in actu signato, idest, Ergo hoc est mihi nunc praecipiendum, eligendum, prosequendum: sed in actu exercito, idest, Ergo actualiter sum in exercitio iudicii, praecepti, electionis, prosecutionis. Hoc enim. est quod multos decipit in hac materia: quoniam propositiones istae tam synderesis quam prudentiae, in actu signato disputantur; et tamen oportet intueri naturam et vim earum in actu exercito.

A prima autem praemissa ad secundam non est ordo immediatus in istis, sicut est in speculativis. Sed a propositione quae est prima praemissa, provenit in appetitu motus eius rectus in finem. Et sic ab appetitu et praemissa illa provenit veritas secundae praemissae, quae est particularissima: quoniam ex dispositione mea secundum appetitum, provenit quod mihi consonet talis finis in particulari, puta tale bonum, nunc, hic, etc. Et de hac praemissa intelligitur illud III Ethic.: Qualis unusquisque est, talis finis ei videtur. Et sequitur conclusio conformis minori propositioni, scilicet consistens in actu intellectus ab appetitu: scilicet iudicium de his quae sunt ad finem, puta tanta ira, nunc, praecipiens illam. Et deinde actus appetitus in ordine ad intellectum, scilicet electio.

In hoc autem ordine, si quis inspiciat, et unicuique propria tantum tribuere velit; dicet quod, quia prudentia attenditur secundum suum proprium et praecipuum. actum, qui est recte praecipere; et ipse est principium rectae electionis: ideo virtus moralis, cui attribuitur electio pro proprio actu, ut patet ex sua definitione, pendet necessario ex prudentia. Et rursus, quia ipsum recte. praecipere pendet ab appetitu recto verificante. minorem propositionem, quae est praeceptivae conclusionis principium proximum ;. consequens est quod prudentia pendeat ab appetitu recto.

IX. Ad praelibandum autem quomodo circa obiecta veritas se habeat, inspicito in eodem ordine, et adverte quod tam virtus moralis quam prudentia, plures actus habet. Virtus enim moralis habet, primo, actum. intentionis, seu simplicis appetitus, respectu sui obiecti, quod. est finis, scilicet bonum rationis, quod est principium prudentiae. Habet deinde actui electionis circa materiam consonam fini, scilicet passiones vel operationes tantas, tales, etc, Et ratione primi actus, praecedit. prudentiam, immo verificat eius minorem et conclusionem: ratione secundi, dependet etiam a conclusione prudentiae, scilicet praecepto. — Ipsa similiter prudentia habet, primo, actum iudicii practici in particulari agibili; quod non est scibile, quia contingens. Et secundum hunc actum, verificatur de ea quod recte iudicat de fine, et similia; et ratio est quia, ut dictum est, etiam minor propositio est inter principia prudentiae, et ex fine conficitur. Habet deinde duplicem actum ut conclusionem, iudicium scilicet de his quae sunt ad finem, et praeceptum eorundem eligendorum: utrumque enim ex fine particularissimo concluditur, et clauditur in iudicio praecipiente. Et secundum hos actus, determinat et dat medium virtuti morali, concludendo tantam iram, nunc, hic, etc., assumendam, et praecipiendo illam. Et secundum hos actus, cum dependeant ex minori pendente ex appetitu, manifeste pendet ex appetitu recto. Et quia secundum hos actus est principium electionis rectae talis tantaeque materiae, ideo est principium virtutis moralis. — Et sic virtus moralis in solo actu electionis pendet a prudentia. Prudentia autem pendet et quoad actum iudicii de fine particularissimo: et mediante hoc, quoad actum iudicii de his quae sunt ad finem, et quoad actum praecepti, dupliciter; scilicet mediante dependentia iudicii de fine, et secundum se, quia de ratione eius est quod sit actus intellectus moti ab appetitu.

Et si quis tibi dixerit quod virtus moralis non nisi kabitus est electivus in medio consistens etc.; ac per hoc, intentio finis praecedens prudentiam, non spectat ad virtutem moralem: — dicito quod in electione ipsa clauditur intentio finis, quoniam electio est eorum quae sunt ad finem propter finem. Et bene se habere eligendo, et appetendo finem, se habent sicut motus ad medium, et terminum: constat autem quod propter eandem naturam tendit aliquid in medium et terminum. Unde eadem est virtus qua appetitus tendit in finem recte, et ea quae sunt ad illum. Propter quod in definitione, dum dicitur quod est habitus electivus, implicite dictum est quod etiam intentivus finis est. ost

X. Et per haec patet responsio ad omnia obiecta, duobus dumtaxat exceptis: scilicet quomodo prudentia det medium virtuti morali, et non finem, cum: medium sit finis; et quomodo simul generentur. Et illud quidem inferius in qu. .xvi dicetur, ac postmodum in II II, qu. xvi consummabitur, Deo duce, et divo Thoma intercedente. — Haec autem Scotica quaestio facile patet ex eo quod actus isti intellectus et voluntatis non solum simul fiunt, sed unus et idem numero actus est actus utriusque, diversimode. tamen. Praecipere enim est actus intellectus formaliter, appetitus autem virtualiter; et similiter electio est actus appetitus formaliter, intellectus vero virtualiter,= ut ex supradictis de actibus voluntatis patet. Nullum igi- '« tur inconveniens est ab actibus vim duplicem habentibus, duas fieri simul virtutes.

CIRCA dicta in articulo quinto eiusdem quaestionis quinquagesimaeoctavae, ut subveniatur magis novitiis, et in principiis non relinquatur obscuritas; scribendum occurrit de particularitate, quomodo et quare appetitus talis facit iudicium tale de fine. Quod est declarare illam maximam III .Ethic.: "Qualis unusquisque est, talis ei finis videtur".

Sciendum est igitur quod, appetitu affecto ad aliquid, puta ad vindictam, ex hoc ipso quod afficitur ad illud, duo simul fiunt: nam in ipso fit ipsa affectio ad vindictam; et in vindicta consurgit relatio convenientiae ad talem appetitum. Ita quod vindicta incipit esse, et est conveniens tali appetitui, quae prius non-erat conveniens: non propter mutationem in vindicta, sed in appetitu. Consonante autem vindicta appetitui, in intellectuconsurgit quod ratio iudicet eam convenientem, ex hoc quod ratio movetur ab appetitu sic affecto. Quia enim ratio movetur ab appetitu, fit in ratione. passiva motio; et consequenter, quia ab appetitu sic affecto movetur ratio, fit in ratione passiva motio consonans illi affectioni; et sic ab appetitu affecto fit proportionaliter ratio; ut substat appetitui, tanquam: affecta et conveniens vindictae. Et sic, quemadmodum gustus affectus amaritudine, iudicat omnia amara; ita ratio infecta, vel bene affecta, iudicat secundum illam immutationem qua ab affecto appetitu movetur. Ita quod intus existens, quod prohibet extraneum, invenitur non solum in iudicante secundum appetitum; sed etiam secundum rationem, ut substat appetitui, In cuius signum, ratio a tali affectione aut non mota, ut accidit sedata passione; aut non sufficienter mota, ut accidit passione non praevalente, quamvis surgente; aut recte iudicat, aut a recto iudicio non omnino declinat, ut experientia testatur.

Et quia prudentia est in ratione ut substat appetitui, ut supra didicimus, ideo appetitus affectio corrumpit aestimationem prudentiae, redundando in rationem ut eius subiectum; et non corrumpit aestimationem artis, neque geometriae, ut dicitur in VI Ethic. — Praesentata igitur per intellectum noviter vindicta appetitui, quia rationalis potentia est ad utrumlibet, et determinatur a proaeresi, appetitus sua se libertate determinat ad vindictam, affectando illam. Et ex hoc comitatur iudicium rationis quandoque falsum: quando scilicet affectio vindictae est contra rationem rectam, et iudicat ratio ab affectu infecta, vindictam ut convenientem. Et sic sequitur conclusio práeceptiva quod fiat.

II. Hanc autem causam ex parte rationis ut est subiectum prudentiae, assignatam, adiuvant duae aliae causae: altera ex parte obiecti; altera ex parte communis inclinationis virium animae. Ex parte siquidem obiecti, quia ex ipsa appetitus immutatione constituitur in esse vero,:dum vindicta est vere conveniens appetitui sic affecto: constat namque intellectum naturaliter inclinari in verum. Et licet ex hoc non fiat obiectum conveniens et verum nisi secun- dum quid; et propterea contingat errare intellectum, iudicando vindictam convenientem simpliciter, idest sine additione, quae tamen non est conveniens nisi secundum quid, quia appetitui sic affecto tantum: nonnullum tamen verum est verum secundum quid, attractivamque participat vim intellectus ad se. Et sic affectione appetitus ad vindictam, constituitur ipsa vindicta in esse vere convenienti secundum quid, et apparenter convenienti simpliciter: quoniam appetitus animalis est primo totius suppositi, ac per hoc conveniens vere appetitui offertur ut conveniens simpliciter ipsi appetenti, etc.

"Ex parte vero communis inclinationis virium animae, dum eas experiri videmur promptas ad operandum consone affectioni praedominanti. Apparet enim in infirmis sitientibus, quod repraesentantur eis omnes aquae quas unquam viderunt; et concupiscentibus simulacra delectabilium, etiam importuna, occurrunt; tanquam natura inditum sit ut obsequium praedominanti affectioni praestent animae vires; inter quas constat apprehensivam vim esse. In cuius signum, irato absque deliberatione praesentatur statim vindicta, seu punitio, tanquam conveniens. Sic ergo fit ut qualis unusquisque est, talis ei videatur finis. Et sic appetitus corrumpit aestimationem prudentiae.