Quaestio 157

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaequinquagesimaeseptimae,, dubium ex Martino occurrit, directe impugnante Auctorem in hoc articulo, circa differentiam inter mansuetudinem et clementiam in hoc quod clementia circa diminutionem exterioris poenae, mansuetudo vero circa diminutionem passionis irae ponitur. Contra, primo. Circa actum interiorem et exteriorem sibi subordinatum et ab eo imperatum, non sunt ponendae duae virtutes. Sed appetere vindictam et inferre poenam se habent sicut actus interior et exterior ab illo imperatus: quia efficaciter appetens vindictam, si potest inferre poenam, infert. - Maior probatur. Quia actus interior et exterior eadem numero prudentia regulantur.

Secundo, quia clementia omnino superflueret. Consequens est falsum. Ergo. - Probatur sequela. Quia, moderata plene ira, aut est moderata illatio poenae, aut non. Si est moderata, ergo superfluit clementia. Si non, dicitur unum impossibile: quia illatio poenae in ultionem iniuriae nunquam fit sine impulsu irae.

Tertio, quia sequeretur aliquem simul esse clementissimum et iracundissimum, et similiter crudelissimum et mansuetissimum. Quae sunt impossibilia, nisi ponendo quod mansuetudo et clementia sint circa alias et alias personas. - Probatur sequela, ponendo hominem frequenter exercitatum in actibus illius virtutis et alterius vitii.

II. Ad huius evidentiam quaestionis, scito quod Auctor est male intellectus ab istis. Intendit siquidem Auctor quod clementia et mansuetudo habent diversas materias proprias, sicut iustitia et liberalitas: et non quod una sit circa actum interiorem imperantem, et alia circa actum exteriorem imperatum. Hoc enim ridiculum est, per se loquendo. Sed quia contingit mansuetudinem et clementiam coniungi in uno numero effectu, puta diminutione exterioris poenae, cum quis ex animi lenitate et ex irae moderatione ad diminutionem poenae tendit; sicut contingit iustitiam et liberalitatem coniungi in hoc uno effectu qui est non furari, dum quis et ex amore alieni boni et ex moderata cupiditate pecuniae, furtum declinat: ideo Auctor, simul tractans de his virtutibus, brevitatis causa, declaravit simul earum concursum in unum effectum et diversitatem materiarum, in hoc quidem articulo inchoative, in sequentibus perfecte, ut in art. 3, ad 1 et 3, patet. Sunt ergo, per se loquendo, ma- teriae clementiae et mansuetudinis disparatae, sicut iustitiae et liberalitatis: et non sunt subordinatae, nisi quando per accidens concurrunt. Clemens enim est qui ex lenitate animi poenas legales mitigat, infra iustitiae latitudinem, ubi patet quod nullus de ira est sermo: mansuetus autem est medium in ira tenens, et consequenter sic vindicans. Ubi patet quod nulla est subordinatio, aut imperii et imperati connexio, sed solus quandoque concursus in eundem effectum.

III. Ad primam ergo obiectionem dicitur quod, si loquamur de actibus imperante et imperato per se et ut sic, una sola opus est virtute: et vera est maior. Sed minor est falsa: quia non nisi per accidens illatio poenae, ut respicitur a clementia, respicitur a mansuetudine, et e contra; quia scilicet est quandoque eadem materialiter quae ab utraque moderamen suscipit. — Si autem sit sermo de actibus per accidens aut qualitercumque convenientibus, et subordinetur unus alteri, et imperetur unus ab altero, maior est falsissima. Quoniam actus per accidens sic connexi possunt secundum diversas rationes ad diversas virtutes spectare: ut patet de non furari respectu iustitiae et liberalitatis.

Utraque ergo virtus, scilicet clementia et mansuetudo, est circa actum interiorem et exteriorem, diversa tamen ratione. Nam mansuetudo directe est circa interiorem passionem irae, et ex consequenti circa exteriorem vindictam, non simpliciter, sed ut exit a passione irae. Clementia vero est directe circa lenitatem interiorem animi ad proximum, et per illam circa moderationem poenae proximi.

Ad secundum, negatur sequela. Et cum quaeritur an, moderata ira, sit opus clementiae: — dicitur quod sic. Et cum dicitur quod inflictio poenae non fit nisi ex impulsu irae: - negatur. Sicut enim potest aliquis furari ex iniustitia et non ex passione cupiditatis actus, ut patet cum quis furatur et proiicit illud; ita potest quis non ex ira, sed ex crudelitate vel ex defectu aequitatis contra clementiam agere.

Ad tertium unico verbo dicitur, cum Aristotele et Tullio, quod qui unam se negat habere virtutem, nullam habet. Et ideo casus sunt impossibiles, de virtutibus et vitiis loquendo univoce.

IV. In calce eiusdem articuli, vide bestialitatis vitium in materia ista esse saevitiam vel feritatem: quoniam hoc humani animi limites exit, et ad bestialem animum deiicit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis, dubium occurrit non responsionem ad primum, pro quanto redditur ratio ibi quare severitas et clementia non sunt opposita, quia non sunt circa idem. Videtur enim hoc esse falsum. Quoniam utraque est circa punitiones: sed severitas inflexibiliter, clementia flexibiliter. Male ergo dicitur quod non sunt circa idem.

II. Ad hoc dicitur quod, licet severitas et clementia sint circa idem remote, non tamen sunt circa idem proxime. Quoniam clementia directe est circa diminutionem poenarum: ita quod proprius eius actus est diminutio, et propria materia est poena ut diminuenda. Severitas vero directe est circa ipsam inflictionem integrae poenae: ita quod proprius eius actus est infligere integram poenam, et propria illius materia est poena ut integre infligenda (quod Auctor in littera significavit per inflictionem poenae, absque additione). Et sic patet quod vera reddita est ratio quare non sunt opposita, quia non sunt circa idem.

Sed responsio haec nihil valet. Quoniam, isto modo exponendo, nunquam virtus et vitium essent circa idem: quoniam actus virtutis semper est aliud ab actu vitii.

III. Dicendum est ergo quod virtus et vitium oppositum sunt circa idem sic quod actus quem virtus informat, vitium deformat: concupiscentiam enim delectabilium, quam temperantia moderatur, intemperantia extra rationis metas ponit; et sic de aliis, Non sic autem est in proposito. Quoniam diminutio poenarum quam clementia ponit, non tollitur per severitatem; et similiter integritas poenarum quam severitas ponit, per clementiam non minuitur. Et ratio in littera assignatur: quia diminutio non qualitercumque, sed vestita circumstantiis, scilicet quando, ubi, sicut, etc., oportet, est circa quam est clementia; et similiter integritas poenarum quando, ubi, sicut, etc., oportet, est circa quam est severitas. Licet ergo minuere poenam et integre punire absolute opponantur, et circa idem sint; minuere tamen quando, ubi, etc., oportet, et integre punire quando, ubi, etc., oportet, sibi invicem consonant, et non opponuntur: quia idem non est circa quod utrumque est quando oportet; sed quando oportet minuere, non oportet integre punire, et quando oportet integre punire, non oportet minuere. Quia ergo non sunt clementia et severitas circa idem punibile formaliter, hoc est in ordine ad rationem, ut manifestatum est, ideo non sunt opposita. Et hoc est quod in littera explicatur, ut patet intuenti.

IV. In eodem articulo, in responsione ad secundum, nota duo. Primo, quod licet virtus sit perfectio quaedam naturalis inclinationis, quae est secundum rationem, nomina tamen virtutum invenimus pluries imposita a contrariis ad naturales inclinationes, propterea quia talibus naturalibus inclinationibus communiter abutimur, et propterea sonant quid vitiosum: ut patet de temperantia, quae a temperamento naturalis concupiscentiae ad secundum tactum delectabilia dicta est. Et simile quid accidit in proposito. Nam sicut concupiscentia carnalis sonat quid malum, quamvis sit naturalis; ita ira malum sonat, quamvis naturalis. Et propterea virtus a defectu irae nomen accepit: non quia virtus contra naturae sit inclinationem, sed propter rationem dictam.

Nota secundo, differentiam inter. clementiam et veniam: quod clementia non est remissiva poenae debitae, sed est diminuendo reductiva ad debitam secundum aequitatem, ut in littera patet ex Seneca; venia autem est donativa poenae debitae, ita quod nec iustitia communis nec aequitas excusat quin illa poena sit debita.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem quaestionis centesimaequinquaoibebdritqe, dubium ex Martino occurrit, in qu. n de Mansuetudine, arguente contra Auctorem in hoc quod mansuetudo ponitur virtus adiuncta temperantiae. Tum primo, quia haec opinio potest reprobari ex multis superius dictis.

Tum secundo, quia per eandem rationem sequeretur omnem virtutem esse adiunctam temperantiae. Quia omnis virtus habet actum refrenandi passionem circa aliquam materiam: liberalitas enim refrenat cupiditatem pecuniae; fortitudo passiones timoris et audaciae; iustitia refrenat omnem passionem, ne per eam ad alterius prorumpamus iniuriam.

Tum tertio, quia ira non est materia secundaria respectu concupiscentiae tactus: sed sunt materiae totaliter disparatae, nec ad se invicem ordinatae.

Tum quarto, auctoritate Aristotelis, qui non. solum mansuetudinem a temperantia distinxit, sed nec alteram alteri in determinando coniunxit: quod fecisset, si una earum esset alteri adiuncta.

II. Ad hoc dicitur quod rationabiliter mansuetudo adiuncta est temperantiae, ratione modi, quia scilicet consistit in refrenando: ut in littera dicitur. Et ad superius obiecta superius est responsum.

Ad secundum, negatur sequela. Quia adiunctio virtutis ad virtutem ut partis potentialis ad totum potentiale, non attenditur penes modum cuiuscumque actus secundarii, sed penes modum actus principalis. Et quia non omnis virtutis actus principalis consistit in refrenando, ideo non omnis virtus adiungitur temperantiae. Liberalitatis enim actus principalis non in refrenando, sed in emittendo consistit; et fortitudinis actus principalis non in refrenando, sed in firmando consistit; iustitiae actus principalis in reddendo alteri suum consistit..

Ad tertium dicitur quod ira est materia secundaria respectu concupiscentiae carnalis ut utraque habet rationem refrenabilis. Quoniam difficilior est moderatio concupiscentiae, in qua est continua pugna et rara victoria, ut superius dictum est. Unde licet ira non subordinetur absolute concupiscentiae carnali, inquantum tamen temperabilis, subordinatur sibi ut minus principalis principali. Et propterea mansuetudo adiungitur temperantiae ut virtus secundaria principali.

Ad quartum dicitur quod manifeste patet Aristotelis ordinem non exegisse ut simul cum virtute principali tractaret de adiuncta. Quoniam alio processit ordine: primo tractans de virtutibus circa passiones ad conservationem humanae vitae, scilicet fortitudine et temperantia; deinde de aliis ad secundaria bona et mala spectantibus; et post de iustitia, quae circa operationes ad alterum est; et demum de prudentia; ut patet in processu librorum Ethicorum.

III. In responsione ad primum eiusdem tertii articuli, dubium ex Martino occurrit, ibidem, contra Auctorem in hac solutione arguente dicendo: Haec solutio non placet mihi. Tum quia non solvit de mansuetudine, quae est etiam moderativa poenarum, et non solum irarum.

Tum quia clementia non solum facit hominem non uti potestate sua, sed etiam non abuti illa: cum opponatur crudelitati abutenti potestate.

Ad primum horum dicitur quod mirum est de isto homine exigente a responsione unius argumenti, de clementia, etiam solutionem alterius, de mansuetudine. Quod argumentum ex parte mansuetudinis Auctor non fecit, quia mansuetudo est principaliter circa iram, et propterea non habet difficultatem coniunctionis cum epieikeia, hoc est aequitate, sicut clementia, quae est directe diminutiva poenarum.

Ad secundum dicitur quod per ly non uti sua. potestate intelligitur non abuti illa. Quoniam si recta ratio habet quod tunc, huic, in hoc casu, etc., diminuenda est poena; esset contra rectam rationem uti sua potestate ad integre puniendum; ac per hoc, esset abuti sua potestate. Et propterea in littera praecedentis articuli dictum est quod clementia est sic diminutiva poenae debitae secundum ius commune, quod non est diminutiva poenae debitae secundum aequitatem. Sequitur enim clementia aequitatem, sicut severitas iustitiam: et utraque abusum potestatis excludit, qui committeretur nisi clementia. aequitatem, et severitas iustitiam comitaretur.

IV. In eodem articulo dubium occurrit de subiecto clementiae, in qua scilicet potentia sit subiective. Non determinatur siquidem in littera eius subiectum.

Ad hoc dicitur quod clementia est subiective in voluntate. Et ratio est quia illa pars animae est subiectum virtutis in qua primo apparet bonitas illius, vel malitia opposita: ut Auctor docuit investigando subiectum continentiae. Sed voluntas est quae primo disponitur per clementiam, et illius oppositum, scilicet crudelitatem: quoniam lenitas animi ad proximum, quae interior clementia est, non est lenitas alicuius passionis, ut patet discurrendo, sed est lenitas voluntatis, qua proximum amamus,

Et hoc in littera insinuatur in responsione ad tertium, dum dicitur quod affectus humanus quem sequitur clementia, est ille secundum quem homo est naturaliter omni homini amicus. Constat enim quod talis amicitia imperfecta voluntatis est, non passionis. — Insinuatur etiam ex actu assignato, qui est zon uti sua potestate: nam uti est actus voluntatis.

Probatur etiam idem ex hoc quod clementia directe dispositiva est animi ad alterius malum diminuendum. Nulla autem passio, sed solus voluntatis motus est directe ad alterius bonum vel malum: quoniam ad proprium bonum consequendum vel defendendum, et similiter ad proprium malum vitandum seu propellendum, omnes passiones directe ordinantur. In cuius signum, haec est posita differentia inter virtutes circa passiones et virtutes circa operationes, quod illae sunt propter bonum habentis, istae sunt propter bonum alterius.

Nec obstat quod superius, in qu. cxrmr, Auctor, distinguendo partes temperantiae, dixerit quod tertius motus animi est irae, quem refrenat mansuetudo sive clementia. Quoniam quod ibi indistinctum reliquit, hoc in loco distinguendo clementiam a masuetudine declaravit: quod mansuetudo iram refrenat, clementia autem non, sed, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem quaestionis centesimaequinquagesimaeseptimae, in responsione ad tertium, nota auream doctrinam ad discernendum qua quis virtute utatur cum mala proximi tollit rationabiliter. Nam si ex reverentia ad parentes, etc., hoc facit, non clementia, sed pietate utitur: et si consanguineis minuit poenam propter coniunctionem sanguinis, Sed si ex animi lenitate ad proximum, non pietate, sed clementia utitur. Et sic de aliis, scilicet misericordia et mansuetudine, intellige, et eorum oppositis.