Quaestio 4

Commentaria Cardinalis Caietani

IN hoc articulo primo quartae quaestionis, novitiorum dubium occurrit, quomodo littera salvetur, dicens quod delectatio causatur ex hoc quod appetitus requiescit in bono adepto; cum, apud Auctorem, delectatio sit quies appetitus, ut hic etiam, in responsione ad primum, expresse dicitur.

Ad hoc dicitur quod, cum constat de certa conclusione: verba quae apparent quandoque dissona, pie interpretanda sunt. Et sic est sensus litterae huius, quod delectatio causatur ex hoc quod appetitus requiescit in bono adepto, idest: Delectatio, quae est ipsa actualis quies, causatur ex hoc quod appetitus se habet ad bonum adeptum, ut quiescens ad id in quo est quies. Ex hoc namque quod appetitus pervenit ad talem statum quod bonum adeptum sit, sequitur quies, quae est delectatio. Littera autem cir cumloquitur ly esse in tali statu, nomine requiescentis, ea ratione quia quies significat esse in termino. Et ex hoc quod appetitus est ut in termino sui motus, adepto bono, constat sequi delectationem.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN secundo articulo, circa responsionem ad secundum, dubia occurrunt et de ratione reddita differentiae inter ordinem appetitus sensitivi et intellectivi, et de consonantia dictorum. Superius enim, in qu. rr, art. 6, ad 1, dixit quod delectatio propter se, et non propter aliud appetitur, si ly propter dicat causam finalem: hic vero et alibi ex proposito, ut in III Contra Gent., cap. xxvr, vult quod delectationes sunt propter operationes.

Non consonat quoque quod naturalis ordo appetibilium ab appetitu sensitivo, sit contrarius ordini statuto ab Institutore naturae. Nam absque errore res naturales diriguntur. Si ergo Institutor naturae delectationes sensibiles instituit propter operationes ut finem, ergo ab appetitu sensitivo naturaliter appetenda est, et consequenter appetitur, delectatio sensibilis propter operationem, et non e converso.

Difficile quoque est videre quomodo ex hoc quod ap- prehensio sensitiva non attingit ad communem rationem boni, sed particularis boni quod est delectabile, sequitur, et sicut effectus ex causa, quod appetitus sensitivus feratur in operationem propter delectationem. Et quia falsum videtur assumptum: quoniam cognitio sensitiva extendit se ad bonum non delectabile secundum sensum, ut patet cum hirundo colligit paleas et lutum pro nido, non quia delectet eam tactus aut visus paleae aut luti, sed propter utilitatem. - Et quia non solum causalitas, sed connexio medii cum conclusione non apparet.

II. Ad evidentiam harum quatuor dubitationum, sciendum est primo, quod delectatio et operatio, seu bonum coniunctum causans delectationem, de quo est delectatio, dupliciter possunt considerari: primo, secundum se absolute; secundo, in respectu ad invicem. Et hoc dupliciter: vel scilicet ut unum appetibile formaliter; vel ut multa appetibilia formaliter. Si absolute considerentur, utrumque eorum est propter se appetibile, ita quod neutrum propter alterum. ut finem. Et ratio est, quia utrumque habet in se unde finiat simpliciter appetituum motum, absque ordine ad alterum ut finem: diviso enim bono trifariam in honestum, delectabile et utile, solum utile secundum se est propter aliud ut finem. — Et hoc intendebat Auctor in qu. rt superius, ubi dixit delectationem appeti non propter aliud ut finem; et Aristoteles in X Ethic., deridens quaerentem propter quid quis delectatur.

Si autem. sumuntur haec duo ut unum appetibile formaliter, sic non est quaestio an hoc propter illud, aut e converso: sed totum appetitur sub ratione illius quod formale est. Et hoc, ut patebit, accidit in appetitu sensitivo.

Si vero comparentur ad invicem, aut ex parte appetibilis: et tunc delectatio est propter operationem. Quia maius bonum est honestum quam delectabile; et, ut diffuse probatur in praedicto loco Contra Gent., et hic aliqualiter tangitur, natura apposuit delectationes propter operationes ut finem. Et hoc intendit hic Auctor, et in praedicto libro. - Aut ex parte appetentis. Et sic, si appetitus est inordinatus, non est sollicitandum de ordine. Si autem est ordinatus, tunc videtur secundum litteram, quod appetitus sensitivus tendit in operationes propter delectationes, intellectivus autem e converso appetit delectationes propter operationes. Sed quid de hoc sentiendum sit, in hac disputatione dicetur. - Et ex his patet solutio primi dubii.

III. Scito secundo, quod de appetitu sensitivo. duplex est dicendi modus. Potest enim dici quod appetitus sensitivus appetit bonum sensibile ut unum appetibile, et delectationem consequentem ut aliud appetibile. Et potest dici quod appetitus sensitivus appetit quidem utrumque horum, sed sub ratione unius appetibilis, scilicet boni delectabilis. - Et si haec secunda via sustinetur, facile est solvere secundum dubium, dicendo quod appetitus sensitivus non appetit operationes propter delectationes, ut unum appetibile propter aliud finaliter: sed operationes propter delectationes formaliter, ita quod delectatio est ratio formalis quod operatio sit finis appetitus sensitivi; sicut accidit cum aliquis, secundum appetitum intellectivum, recte desiderat aliquid solum ut delectabile, quaerens delectationem ut medicinam. Et secundum hoc, appetitus sensitivus non tendit in appetibilia ordine contrario naturali ordini. Quoniam etsi naturalis ordo diligat delectationes propter operationes finaliter, non prohibet tamen quin operationes appeti possint sub ratione delectabilis, ut unum appetibile, ab eo qui nullum natum est appetere finem nisi bonum delectabile.

Si vero sustineatur prima via, tunc nulla apparet via evadendi, nisi dicendo quod, licet secundum se haec sint sic ordinata, tamen in ordine ad appetitum sensitivum praepostere se habent: sicut, licet substantia sit secundum se prius cognita accidente, tamen in ordine ad cognitionem nostram praepostere se habent. Sed tunc oportet reddere causam huius praeposteri ordinis in appetitu sensitivo, sicut patet causa in exemplo dato de cognitione nostra. Et non apparet causa, nisi dicatur quod delectabile: est magis conveniens appetitui sensitivo, quam coniunctum bonum de quo est delectatio. Sed hoc nihil est: hoc enim est quod quaeritur, quare delectabile tenet primum locum respectu appetitus sensitivi, et secundum naturae ordinem non debetur ei primus locus.

IV. Et quamvis littera hanc primam viam sonet, dum alium ordinem inter operationem et delectationem dicit respectu appetitus sensitivi et simpliciter; mihi tamen videtur quod secunda via sola sit intenta in littera. Et moveor ad hoc ex assignata ratione in littera, quia scilicet sensitiva cognitio non se extendit ad communem boni rationem, sed delectabilis tantum. Ita quod, licet sensitiva pars appetat appetitu naturali operationem ut unum appetibile, et delectationem ut aliud appetibile, quia ambo sunt secundum se bona illi convenientia; et nihilominus etiam appetat delectationem propter operationem, sicut grave quietem deorsum. propter esse deorsum: appetitu tamen animali, qui est actus elicitus, et non fertur nisi in apprehensum sensitive ut sic, non appetit operationes et delectationes ut duo appetibilia, sed ut unum formaliter, scilicet operationes ut delectabiles; quia sensitiva cognitio, etsi extendat se ad operationes, ut patet in III de Anima, non tamen extendit se ad eas sub ratione boni, nisi delectabilis. Et sic appetere operationes propter delectationes formaliter, vocatur in littera appetitus operationum propter delectationes finaliter, non quia operatio ordinetur in delectationem, sed quia non appetitur nisi sub ratione illius. Quod est appeti propter illam finaliter et negative, quia non propter alium finem; et positive, tanquam materia finis, non tanquam ordinata materialiter ad finem. - Et ex his patet soutio secundi dubii.

V. Scito tertio quod, cum bonum dividatur in bonum per se et propter aliud; et propter se distinguatur in delectabile et honestum: cognoscere bonum secundum communem rationem boni, est apprehendere bonum secundum omnes sui differentias. Sensitiva autem cognitio, ut sic, quia non propter se sed propter salutem data est, ut patet in de Sensu et Sensato, solum ad bonum propter aliud, idest utile, et propter se ut delectabile, se extendit. Non enim appetunt animalia, animali appetitu, videre propter hoc bonum quod est visio, aut odorare propter bonum quod est odorare: sed inquantum utilia aut delectabilia sunt. In cuius signum, non pugnant animalia nisi propter delectabilia, irascibili testimonium reddente de fine concupiscibilis.

Et ex his patet solutio ultimorum dubiorum. Iam enim patet et quod sensus cognitio non se. extendit nisi ad delectabile ut finem: ad utile enim tendit propter delectabile. — Et quomodo ex hoc ipso manifeste sequitur quod operationes appetit ut delectabiles. Et propter quid hoc est: quia scilicet sensitivae cognitionis gradus primus existens delectabile non transcendit bonum, ut finem cognitum, quod est obiectum appetitus animalis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In hoc articulo tertio, adverte, novitie, primo, in corpore articuli, quod per realem habitudinem amantis ad amatum non intelligitur habitudo realis, ut distinguitur contra habitudinem rationis: quoniam, cum sit ad impossibile haberi quandoque, ut in littera dicitur, et ad futurum, non potest esse realis relatio. Sed sumitur realis, ut distinguitur contra affectionalem: est namque amatum in amante per amorem ipsum secundum affectum, et desideratur ut sit iunctum eidem secundum rem. Unde habitudo de qua est sermo, dicitur realis denominata a termino: ita quod habi- tudo realis nihil aliud sonat, in proposito, quam habitudinem ad coniunctionem secundum rem.

Secundo, quod ex responsione ad ultimum non habes quod comprehensio spectat ad intellectum: sed quod nullam operationem addit supra visionem, sed solam relationem resultantem in voluntate ex visione quae est in intellectu. Visio enim, ponens Deum in esse praesentiali, facit per hoc alterum extremum huius relationis: est enim visio velut unio rei tenendae cum eo quod tenebit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto, pro quanto probatur in corpore quod ad beatitudinem concomitanter necesse exigitur rectitudo voluntatis, quia videtur ipsa essentia bonitatis, etc., adverte tria: primo, rationem ipsam; secundo, eius efficaciam; tertio, aliorum defectum.

Quoad primum, ratio consistit in hoc. Ipsa essentia bonitatis ita se habet ad videntem Deum, sicut ratio boni ad creaturam rationalem: sed creatura rationalis non potest divertere a ratione boni: ergo videns Deum non potest divertere ab essentia bonitatis. Sed hoc est habere voluntatem rectam. Ergo. — Prima propositio fundatur super hoc, quod ipsa bonitatis essentia in se quidem continet omnem boni rationem longe excellentius quam ratio boni. Ex quo ponitur clare actualiterque visa etc., oportet ut non minoris sit efficaciae in continendo ac circumdando omnem voluntatis motum, quam ratio boni. — Secunda vero patet inductive. Quia, cum actus voluntatis sit velle aut nolle, et nolle aliquid includat velle sui oppositi; et velle non possit esse nisi respectu boni in re vel in apparentia, ut experimur in nobis; consequens est quod voluntas non possit aliquo pacto resilire a boni ratione.

II. Quoad efficaciam autem rationis, scito quod sat est huic rationi ad propositum, quod voluntas necessitetur ab essentia bonitatis visa, quoad communem specificationem actus, quae tamen constituit rectitudinem in actibus volIuntatis. Intendit namque littera quod, sicut voluntas omnis a boni ratione necessitatur quoad specificationem communem actus, quia omnis voluntas tendit in bonum in re vel in apparentia, si aliquid vult; ita voluntas videntis Deum, si quid vult, oportet quod velit ratione essentiae bonitatis visae, quoniam est ei ratio omnia volendi et nolendi. Et sicut voluntas omnis libere potest velle quodcumque obiectum in specie, sub boni tamen in communi ratione; ita voluntas videntis Deum, sub ratione tamen bonitatis divinae. In hoc autem est differentia, quod communis ratio boni, ex hoc quod est ratio voluntatis, non rectificat eam: quoniam potest voluntas sub illa etiam apparens bonum appetere. Ipsa vero bonitatis essentia, ex hoc ipso quod est ratio voluntatis, est rectificatio eius: recte enim velle nihil aliud est quam secundum Deum velle. Et sic patet vis rationis,

III. Ex qua tertio habetur, et sufficienter, quod beatus non potest peccare, non solum in sensu composito et propter causam extrinsecam, idest Deum perpetuo rectificaturum voluntatem beati: sed propter intrinsecam causam, ipsam scilicet voluntatis naturam, jpproximato sibi sic, idest per actualem visionem, tali obiecto, scilicet bonitate per essentiam. Unde vitanda est hic Scoti phantasia, in Quarto, dist, xrix, quaest. vr, tenentis quod ab extrinseco tantum beatus est impeccabilis. Nec tamen respondet huic rationi, nec arguit: sed remittit se ad I Sent., cuius argumenta in I libro, qu. rxxxu, art. 2, soluta sunt. Et si ex verbis eius responderetur huic rationi quod, quantumcumque videatur bonitas Dei, adhuc voluntas remanet libera: iam patet quod concessio huius consequentis nihil obstat proposito. Quoniam, ut iam dictum est, sat est impeccabilitati quod voluntas, si vult, velit autem quidquid vult, oporteat quod velit ratione bonitatis divinae: sicut modo si vult, oportet quod velit ratione boni, Huiusmodi enim necessitates nihil obstant libertati, quamvis prima auferat libertatem peccandi; quae tamen non est libertas, nec libertatis pars, sed libertas peccandi.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto, in responsione ad quintum, occurrit dubium ad hominem, et simpliciter. Ad hominem quidem, quia s. Thomas in IV Sent., dist. xuix, qu. r, art. 4, qu' 1, expresse beatitudinem animae augeri etiam intensive, resumpto corpore, sustinet: cuius oppositum hic docet.

Simpliciter autem, quia ratio ad illud ducit, scilicet: Anima, resumpto corpore, erit perfectior in se secundum maturam. Ergo operatio eius erit perfectior. Ergo et beatitudo erit in se perfectior. Ergo non solum extensive. — Et augetur ex hac ratione dubium, quia in corpore huius articuli assumitur haec ratio, et concluditur operatio in qua consistit beatitudo, perfectior.

II. Ad hoc simul dicendum est simpliciter, et secundum hominem. Sciendum est igitur, ex praesenti articulo, quod tripliciter intelligi potest animam separatam impediri ex appetitu corporis a perfecta beatitudine. Primo, per modum contrarietatis: ita quod, sicut videns corporaliter impeditur propter dolorem pedis, ita anima séparata propter affectum corporis distrahatur aliqualiter a perfecta visione Dei. — Et hoc in littera reprobatur.

Secundo, per modum defectus intensivi: ita quod ex hoc quod anima separata deficit in perfectione suae naturae, deficiat etiam in attentione suae operationis, defectu in essendo causante defectum in operando. Et quoniam, ceteris paribus, operatio attentior est magis intensa, et minus habens intentionis est remissior, ut patet in visu et auditu; ex hoc sequitur quod anima beata, resumpto corpore, est beatior intensive, non ex parte obiecti aut luminis gloriae, sed ex parte attentioris visionis consequente per- fectionem animae in essendo. —- Et hanc viam tanquam probabilem sustineri posse dixit Auctor in IV .Sent.: unde ibi, inchoans huiusmodi intentionem, dicit: Potest etiam dici quod etiam beatitudo intensive etc. Verum hanc opinionem in hoc loco ut falsam negavit, ipsaque negatione ex sua officina illam haberi minime voluit. Et merito, ut patebit. f

Tertio, per modum defectus extensivi: ita quod ex hoc quod anima separata deficit in perfectione extensiva suae naturae, dum non se extendit ad corpus et integritatem humanae naturae, ad quae nata est se extendere, et pertinet hoc ad perfectionem eius, quoniam haec ipsius natura requirit; deficiat quoque in perfectione extensiva suae operationis qua beatur. Pertinet enim ad perfectionem operationis beantis animam, quod ex ipsa redundet beatitudo in corpus; ut Augustinus dicit in epistola ad Dioscorum, Tam potenti natura Deus fecit animam etc., ut habes in articulo sequenti. - Et haec est doctrina tradita in hoc articulo. Et rationabiliter: quoniam defectus perfectionis in anima separata non est defectus perfectionis intensivae, quoniam haec anima non suscipit magis et minus secundum substantiam; sed est defectus perfectionis extensivae. Consentaneum autem est ut defectus animae defectum operationis, et extensivus extensivum causet, et non intensivum.

III. Ad rationem ergo in oppositum dicitur quod est ibi sophisma Consequentis, a magis perfecta operatione ad magis intensam descendendo. Perfectum enim communius est quam intensum: quoniam, ut patet in V Metaphys., est id cui nihil deest de requisitis ad ipsum; et consequen- ter penes accessum cuiuscumque requisiti, operatio seu res perfectior est. Intensior autem, non nisi penes augmentum intrinsecum, etc. Et per haec omnia clara remanent.

IV. In reliquis autem huius quaestionis tribus articulis, nihil scribendum occurrit, nisi quod in ultimo articulo, ad primum, gloria essentialis beatitudinis non est intelligenda intrinsece, tanquam de essentia beatitudinis; sed tanquam causa essentialis illius. Quoniam ex hoc quod Deus commendat hunc tali dignum gradu, beatus fit et est: scientia namque Dei, cum laude, causa est perfectiva rerum.