Quaestio 23

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA. primum: articulum quaestionis xxur, quia hic inCow distinctio passionum, adverte quod oportet in toto hoc tractatu servare illud, Quolibet proferente contraria, sollicitum esse stultum est. Dico autem hoc, quia non omnibus concessum apparet üt distincte et proprie de huiusmodi passionibus locuti fuerint. Scotus in primis, ut in III Sezt., dist. xxxiv, apparet, reprehendit dicentes obiectum irascibilis esse arduum: et volens eius obiectum esse offendens, dicit quod semper quando irascibilis habet actum suum, est ibi nolle non solum concupiscibilis, sed irascibilis. Ex quibus manifeste apparet quod, apud ipsum, irascibilis nunquam est respectu boni; sed mali tàntum respuendi, sustinendi, puniendi, et si quid aliud est huiusmodi. Ac per hoc, in ianuis irascibilis erravit: spes enim, quae est prima passio irascibilis, oportet quod negetur ab ea.

Nec ullam rationem invenio, nisi forte ex xxvi distinctione eiusdem Tertii quis assumat istam: scilicet quia arduum aut significat absens, aut excedens facultatem potentiae cui dicitur arduum, aut excedens omnia mala sibi contraria; sed nihil horum est; ergo, etc. Haec autem petitio, aut distinctio, nihil obstat: quoniam arduum nihil horum formaliter significat, sed difficultatem in bono vel malo. Arduas enim res dicimus, quae difficultatem, ac propterea celsitudinem quandam habent: difficilia enim aggredi non parvum reputatur; et difficilibus succumbere, vel ea fugere, non multum vituperamus.

Quod autem bonum difficile et bonum absolute egeant diversis potentiis, in Prima Parte dictum est; et in responsione ad tertium hic ostenditur, ex eo quod bonum difficile habet unde repugnet concupiscentiae. Offendeus ergo est unum contentum sub obiecto irascibilis, pro quanto spectat ad aliquam eius passionem, puta iram: adaequatum autem obiectum est difficile, sive arduum.

II. Et scito quod, cum ponitur différentia inter obiectum concupiscibilis et irascibilis, quia illius bonum absolute, istius bonum arduum; perinde est ac si diceretur quod concupiscibilis obiectum est bonum sensibile, nullo addito; irascibilis vero, bonum determinatum ad rationem ardui seu difficilis; ita quod illud est simplex, hoc est quasi compositum. Unde non fallaris, putans quod concupiscibilis feratur in bonum, et irascibilis in illius difficultatem: sed scito et quod concupiscibilis fertur in bonum, et quod irascibilis fertur in bonum arduum. Omnis namque appetitus obiectum est bonum: et ira, ut dicitur in II Rhetoric., cap. 1i, est "appetitus apparentis punitionis", quod bonum est in re vel apparentia manifeste. |

Nec refert an idem aut diversum sit bonum a bono arduo: sat est enim quod distinguuntur formaliter. Si tamen dicta Auctoris in quaestione de Veritate, qu. xxv, et in III Sent., dist. xxvr, scrutatus fueris, invenies quod obiectum concupiscibilis est bonum sensatum, irascibilis vero aestimatum: illam. movent species sensibilium, istam intentiones elicitae;

Commentaria Cardinalis Caietani

IN secundo articulo multa essent dubitanda, si actus passionum nominatarum 'examinandi essent singillatim. Sed quoniam hoc suis propriis locis reservatur, unum tantum est discutiendum, quomodo. scilicet, contrarietas. inter bonum et malum spectat ad irascibilem. Aut enim intelligitur de bono et malo absolute: et sic spectat ad concupiscibilem. - Aut de bono et malo ut subsunt arduitati: et sic non considerantur sub rationibus boni et mali, sed sub ratione ardui; sicut :si loqueremur de ligno et lapide ut subsunt albedini.

II. Ad hoc dicitur quod, sicut bonum absolute contrariatur malo absolute, ita bonum arduum malo arduo: et sicut haec sunt altera ab illis, ita contrarietas est alia a contrarietate; licet communicent in nomine, quia utraque dicitur. secundum bonum et malum. Unde cum quaeritur, Aut etc., respondetur quod neutro modo, proprie loquendo. Quoniam, ut praedictum est, bonum et malum non con- currunt per accidens, ut subsunt scilicet difficultati: sed totum hoc, bonum arduum vel malum arduum, per se concurrit, ita quod contrarietas boni et mali difficilium spectat ad irascibilem; sunt enim quaedam boni et mali species bonum difficile et malum difficile. Et cum in littera distinguitur bonum arduum in ly bonum et in ly arduum, non est distinctio in subiectum et accidens, sed unius fundamenti in plures particulares seu inadaequatas rationes: sicut distingueretur nigredo in id quod habet luminis, et id quod habet obumbrationis. Et intendit littera quod, quia bonum arduum habet rationem. et unde attrahat, et unde a se repellat, ideo etc. Attestatur autem huic sensui quod arduum in littera ponitur depulsivum et &ttractivum: quod^non fieret, si secundum se sumeretur. Nunc autem fit, quia et aliquod bonum arduum est depulsivum, ut obiectum est desperationis; et aliquod malum arduum est attractivum, ut obiectum audaciae.

Commentaria Cardinalis Caietani

ARIICULO tertio omisso, circa quartum, dubium occurrit Primum est, quid intendat Auctor per illam distinctionem factam in littera de differentia activorum dupliciter, primo, secundum naturam, secundo, secundum virtutem. Virtus enim naturae effectus est.

Secundum est quod Auctor digreditur. Proponit enim differentiam activi secundum virtutem, et tamen non declarat nisi differentiam effectus, prout scilicet datur coaptatio, motus et quies. Immo potius declarat, cum differentia effectus, identitatem. activae virtutis, cum dicit: quia ex eadem causa aliquid quiescit in loco, per quam movebatur ad locum.

Tertium est, cum in naturalibus sufficiat inclinatio ad conveniens ad dissonandum ab inconvenienti, ut patet in gravibus et levibus: - levitas enim ignis est ei ratio consonandi loco sursum, et dissonandi a deorsum; et similiter motus sursum est petitio sursum, et fuga a deorsum; et similiter quies sursum sufficit ei ad ponendam quietem deorsum violentam: - cur, inquam, in naturalibus sufficit unitas, et in animalibus requiritur pluralitas? cum e converso deberet esse, quia quae dispersa sunt in inferioribus, unita sunt in superiori. Unde non videtur quod amor et odium sint duae passiones: sed unamet passio est amor respectu boni, et odium respectu sui contrarii, differens secundum respectum ad diversa; sicut in naturalibus levitas est amor sursum, et odium deorsum, et sic de aliis. - Et hoc videtur rationabile: quia eadem ratione aliquis appetit unum contrariorum, et odit aliud; et quanto alterum intenditur, tanto etiam alterum crescit; ita quod congeneratio et coaugmentatio et concorruptio identitati attestantur.

Quartum est, quomodo malum causet depulsive: cum omne agens producat sibi simile, ac per hoc, trahat patiens ad sui participationem. Unde sicut bonum causat ad se, ita malum.

IL. Ad primum dubium dicitur quod activa possunt distingui dupliciter. Primo, secundum differentias ipsarum naturarum agentium: et haec distinctio est clara. Alio modo, secundum differentias virtutum activarum: et haec est obscura. Ad cuius evidentiam, scito quod activa dupliciter inveniuntur: scilicet in esse naturae, et in esse apprehenso. In. agentibus in esse naturae, manifestum est quod distinctio eorum secundum naturas est alia a distinctione eorum secundum virtutes: elementa enim et animalia alia distinctione distinguuntur secundum naturas eorum, et alia secundum virtutes eorum, licet istae oriantur ex illis. In agentibus autem quia apprehensa, distinctio naturarum. patet, cum cibus talis, differens ab illo alio secundum speciem, apprehensus movet appetitum. Distinctio autem secundum virtutem est secundum diversam rationem apprehensionis. Ita quod eadem res secundum naturam, diversimode apprehensa: - non qualicumque diversitate, sed diversitate bonitatis vel malitiae, praesentis vel futurae vel absolute, ut inferius in distinctione et tractatu passionum patebit; alia enim ratione movet malum praesens apprehensum, et alia futurum, illud enim movet ad tristitiam, hoc ad timorem; unde ostenditur quod illud habet virtutem activam ad inferendam illam passionem, hoc ad inferendam istam: — ita quod ex ipsa diversa ratione. qua apprehenditur, eadem res habet diversam. virtutem movendi appetitum. Et hoc intendit littera, volens quod passiones non distinguuntur penes distinctionem naturarum agentium, sed virtutum, quae ad differentias apprehensionis spectant. Obiectum namque appetitus non est res, sed res apprehensa. Et propterea differentia formalis passionum non solum ex distinctione rei, sed distinctione rei ut apprehensa, constat. Et hinc habes quod passio odii et irae, et similium, non diversificantur specie ex diversitate malorum, puta mortis, verberis, carceris, etc: differentia enim naturarum materialiter, et non formaliter concurrit. - Utrum autem diversitas naturarum diversificet habitus harum passionum seu ipsas in genere moris, inferius examinabitur.

III. Ad secundum dubium dicitur quod in agentibus naturalibus est considerare duo: scilicet inquantum agunt, et inquantum attrahunt. Et si quidem consideremus inquantum agunt, sic patet quod idem generativum corporis levis, eodem modo se habens, et unica actione, dat omnia: dando siquidem ei naturam, dat consequenter levitatem, et motum ad locum absentem, et quietem in praesenti./Sed si consideremus inquantum attrahunt, sic vis generativa naturaliter, quae est sursum, aliter et aliter se habens ad corpus, trahit: nam absolute trahit per modum coaptantis; ut absens vero, per motum; ut praesens vero, per quietem. In agentibus vero in alia quatenus apprehensa sunt, agere et attrahere simul concurrunt: ita quod bonum apprehensum absolute, infert passionem amoris, et sic trahit per amorem; et apprehensum ut futurum, infert passionem desiderii, qui est ut motus ad se, et sic trahit per motum; et apprehensum ut praesens, infert passionem delectationis, et sic trahit per quietem. Unde si vis generativa, sursum manens, diversis dispositionibus se habens ad corpus mobile, actionibus distinctis illa tria daret, curreret plene similitudo. Nunc autem, quia non sic est, Auctor non est digressus, sed usus est similitudine agentis naturalis, inquantum attrahit, ut in littera manifeste dicitur, et inquantum triplex effectus in patiente fit; ut sic distinctionem passionum in anima disceremus.

Et si,horum duorum dubiorum solutiones diligenter notaveris, videbis quomodo est eadem, et quomodo diversa ratio appetibilis seu finis, ut tendatur in ipsum, et quiescatur in eo. Est enim eadem secundum naturam, et diversa secundum virtutem: quod est esse eandem materialiter, et diversam .formaliter, respectu passionum. Amor enim, desiderium et gaudium, respectu eiusdem, non materialiter, sed formaliter distinguuntur. Quod esse non posset ex obiecti natura: neque ex obiecti conditionibus, puta praesentia vel absentia, et huiusmodi, si se haberent in anima sicut approximatio perfectior vel imperfectior in naturalibus activis; haec enim non variant effectum specifice, ut patet. Unde si haec perspicaciter considerasset Scotus, in Tertio, dist. xxvi, hanc improbatam nunc phantasiam non dixisset.

IV. Ad tertium dubium dicitur quod, sicut anima est supra naturam, ita modus tendendi in contraria in animalibus, est supra modum quo natura se habet. Est autem modus naturae, ut non nisi sequendo conveniens, dissonet ab inconvenienti: ita quod non respicit conveniens et inconveniens secundum seipsa, sed tantum prosequendo conveniens, Ignis enim, prosequendo suam calefactionem, destruit frigus: et motus sursum relinquit deorsum, et trahit secum violenter aliquid minus grave. Et radix huius est quia natura est determinata ad unum: quia inclinat et operatur quia est, ut alibi declaravimus, Anima autem sensitiva, quae operatur quia apprehendit, non ad unum determinata est, sed iuxta differentiam contrarietatemque apprehensorum, ipsa contraria secundum se respicit. Ac per hoc, non sufficit animali amor convenientis pro odio disconvenientis: sed utrumque seorsum, ordinate tamen, exigit, ut animaliter appetitus eius se habeat ad contraria. Sicut enim oportuit ad hoc quod animaliter appeterentur etiam naturalia, ut alimenta, inesse animalibus appetitum eorum qui sit actus elicitus, puta desiderium et delectatio animalis consequens; ita oportuit ad hoc quod animaliter animal se habeat, appetendo, ad contraria, ut in ipsa secundum seipsa tendat. Neque hoc est degenerare a natura, sed elevari supra illam.

Et cum dicitur quod dispersa inferius sunt unita superius, verum est, ceteris paribus. Non sic autem est in proposito. Tendere in contraria secundum se, et tendere in ea solum prosequendo sibi conveniens, non sunt paria: sed primum est longe maius, quia per se adaequat ipsa contraria; secundum vero alterum per accidens respicit. Et ideo non est mirum, si plura exigit: iam enim patet ex parabola dispositi ad sanitatem, in II de Caelo et Mundo, quod in nobiliori gradu consistit egens pluribus auxiliis ad maius, quam paucis ad minus.

Nec est verum quod amor et odium congenerentur et coalescant et condesinant, formaliter. Cum enim amor causetur ex bono apprehenso, stat bonum aliquod saepius apprehendi, et multum amari, absque consideratione contrarii: unde fit et crescit amor formaliter, et non fiet nec crescet odium formaliter, sed virtualiter tantum, seu in sui radice, scilicet in amore oppositi. Manifestum autem hoc videtur in delectabili contemplationis, carente contrario; et in assuetis delectabilibus, nunquam de contrariis cogitantibus. Eadem autem ratione, non formaliter, sed virtualiter, unum contrariorum appetitur, et reliquum refutatur: quoniam alteri formalis ratio est bonum, alteri malum, et amatum bonum est radix repellendi mali contrarii.

V. Ad quartum dubium dicitur quod differentia inter activa quia sunt, et activa quia apprehensa, solvit quaestionem. Activa enim quia sunt, cum sint determinata ex natura propria ad producendum illi simile, non possunt nisi ad se trahendo per viam assimilationis agere, sive bona sive mala sint illis in quae agunt. Activa vero quia apprehensa, quia apprehensio ad bonum animalis ordinatur (datur enim vis tam apprehensiva quam appetitiva animali propter bonum ipsius animalis), activa sunt, non ad se, sed ad animal ipsum trahendo. Unde causant in animali id quod convenit animali in ordine ad tale obiectum, et non id quod convenit tali obiecto. Unde malum apprehensum non causat in animali motum ad se, sed a se: hoc enim est causare conveniens animali in proportione ad tale obiectum. Propter quod, sicut bonum apprehensum diversimode agit in animal attrahendo, per consonantiam vel motum vel quietem; ita malum apprehensum depellendo, dissonantiam, fugam et inquietudinem.

VI. Circa segregationem passionum in eodem quarto articulo factam, dubium occurrit, primo, ad hominem: quia ipsemet Auctor, in III Sent., dist. xxvr, qu. 1, art. 2, ad 3 et 5, ponit delectationem esse etiam passionem irascibilis,

Scotus quoque, in III Sent., dist. xxxiv, ponit tristitiam esse etiam passionem irascibilis, assignans differentiam inter trisutiam irascibilis et concupiscibilis, quia ista cum restrictione organi, illa cum accensione sanguinis. Et probat diversitatem earum, quia si offendens offeratur ut impossibile repelli, causatur maior tristitia in concupiscibili; et tamen non causatur proprie ira, et consequenter nec tristitia irascibilis, cum qua est ira appetendo vindictam, et postmodum cum delectatione propria exercens illam.

VII. Ad hoc breviter dicendum est quod, nisi aequivoce loquamur, segregatio in littera facta servanda est. Amor enim et desiderium, et delectatio et tristitia, et si quid est eiusmodi, si sumantur pro naturalibus dissonantiis vel consonantiis potentiarum vel actuum et huiusmodi, aequivoce dicuntur de eisdem ut sunt passiones animales. Et primo quidem modo, communes sunt omnibus potentiis: et forte hoc modo intellectum est in locis allegatis in oppositum. Secundo autem modo, propriae sunt concupiscibilis quae in littera hac enumerantur; et propriae irascibilis quae eitribuuntur.

Quod si quis dicat auctores hos de animalibus passionibus in praedictis locis loqui, nolo contendere, quia rationabiliter loqui videtur. Sed dicam quod divus Thomas mutavit in melius sententiam, dum in hoc libro oppositum docuit, ut inferius in qu. xxxrt, art. 6, ad 3, patet, delectationem de ipso vincere, quam olim tribuit irascibili, ponens cum aliis delectationibus concupiscibilis. Et vere sic ratio poscit: ut sicut vis quaelibet animae toti deservit, ita vis delectabilis et desiderativa. Neque enim conveniens secundum tactum, causat delectationem in concupiscibili, et conveniens secundum auditum, non: omne enim delectabile secundum quemcumque sensum, immo etiam secundum aestimationem, et quamcumque sensitivam virtutem, causat delectationem in concupiscibili, qua sola animal natum est formaliter delectari animaliter de quocumque sibi coniuncto bono; sicut sola irascibili natum est vindicare de quocumque coniuncto malo.

Ad Scotum autem dico quod, cum passio animae in actu suo, et in motu materiali, sit conformis, ita quod si passio consistit in accessu, motus quoque illius corporalis est accessorius, et si consistit in recessu, motus quoque illius consistit in retractione; et constet quod tristitia consistit in retractione; consequens est quod motus corporalis tristitiae consistat in retractione. Unde et contra philosophiam est duplex tristitiae organum; et quod tristitia ex accensione, quam constat in accessu consistere, causetur materialiter. Et Scotus videtur deceptus a seipso, quia noluit verba Aristotelis in II Rhetoricae intelligere, dicentis quod ira est cum tristitia, et quod ira viri quasi mel. Passiones enim irascibilis incipiunt a passionibus concupiscibilis, et in eas terminantur: et propterea ira incipit a tristitia, et terminatur in delectationem. — Ratio autem probans distinctionem dolorum, risu digna videtur. Ut enim patet ab Aristotele ibidem, et Avicenna in Sexto Naturalium, quando nocetur alicui ita quod impossibilis apparet ultio, tristitia magna quidem est, et sola, idest non causans iram: quia non causatur ira sine spe puniendi. Ex hoc autem arguere, Ergo, quando causatur ira, est alia tristitia, cum qua est ira, puerile videtur. Hoc enim nihil aliud infert, nisi: Ergo sola tristitia non causat iram. Et hoc est verum: quia requiritur etiam spes ultionis. Est enim ira, ut inferius patebit, et ex definitione Aristotelis ibidem patet, ex multis resultans passionibus.: