Quaestio 57

Commentaria Cardinalis Caietani

IN hac quaestione quinquagesimaseptima incipit quinta pars huius Libri, tractans de virtute iustitiae; et extenditur usque ad quaestionem centesimamvigesimamsecundam inclusive.

In articulo primo quaestionis quinquagesimaeseptimae dubium occarrit: circa differentiam inter rectum. secundum iustitiam, et alias virtutes: quoniam videtur undique falsa. Nam aut intelligitur de ipsis operibus ut sunt a virtutibus, aut absolute. Si ut sunt a virtutibus, constat quod commune est omni operi virtuoso, inquantum huiusmodi, esse ab operante sicut describitur II Ethic., scilicet sciente, et ex electione, et propter finem ad virtutem, et immobiliter. Et in hoc non est differentia inter rectum secundum justitiam, et alias virtutes.

Si vero absolute, constat et quod temperatum et forte opus fieri. potest, et tamen male. ab agente: ut patet de exercente haec propter hypocrisim vel aliud. malum; in his enim est rectum opus secundum temperantiae rationem, non considerato qualiter ab agente fiat. - Et rursus rectum secundum iustitiam non determinatur in ordine ad alterum noh considerato qualiter ab agente fiat. Quoniam «oportet considerare potenitiam agentis: nam non est iustum creditori solvere impotentem. Et similiter oportet circumstantias alias ex parte agentis considerare ad iusti rationem: non enim tenetur occupatus maioribus, et inventus in tali loco, etc., debitum solvere, ut patet.

II. Ad hoc dicitur quod. dubium ex minore intellectu litterae. procedit. Differentia siquidem prima inter rectum secundum. iustitiam et alias morales virtutes est quod opus rectum secundum alias virtutes constituitur in esse recti commensuratione ad operantem; rectum vero opus secundum iustitiam constituitur in esse recti. commensuratione ad alterum. Ita quod inter opera ipsa, non ut sunt a virtutibus, sed absolute, est differentia haec, quod' nullum opus dicitur temperatum nisi quia est commensuratum operanti, et similiter nullum forte; iustum autem vere citur si est commensuratum alteri.

Ad id autem quod obiicitur de opere Hes pocritae, et similium, dicitur quod opus talium pro: est temperatum pro quanto est commensuratum operanti, licet mala intentione. Non enim spectat ad huiusmodi commensurationes ordinatio talium operum ad bonum vel malum finem: sed quis sit terminus ad quem referuntur, scilicet operans vel alter.

Ad id vero quod ex parte iusti obiicitur, respondetur quod aliud est loqui de iusto absolute: aliud est lo de executione seu exhibitione iusti. Nos loquimur de i iusto. absolute, quo scilicet constituitur in esse iusti: et dicimus quod commensuratione ad alterum. Obiectiones bi dh loquuntur de executione iusti. Creditori namque c aureorum iustum est absolute ut reddantur centum aurei: an autem hic debitor, factus impotens; che ou cutionem huius iusti, et similiter an in tali tempore, loco vel casu debeat fieri exhibitio, alia quaestio est.

III. Ex hac autem essentiali differentia inter opus secundum iustitiam et alias virtutes, sequuntur duae. Prima est quod in opere iusto non consideratur qu fit ab agente: in opere vero temperato hoc attenditur. Non enim in reddente centum aureos. creditori. variatur E ipsum iustum: quia reddit ex odio vel invi jaut gloria; sat enim est quod reddit quod debet. Sed in temperato opere, puta sobrietate, attenditur an ex avaritia, an ex timore videntium, etc., faciat. Et ratio est quia ex parte eiusdem termini quem respicit commensuratio temperati operis omnia ista se tenent, scilicet ex parte operantis: in opere vero iusti non tenent se ista ex parte alterius, ad quem dicitur iustum, sed ex parte operantis.

Secunda est quod doctores, propter eandem rationem, non dederunt aliis virtutibus obiectum secundum se, sed solum iustitiae.

Et omnes hae differentiae tanguntur in littera. Nam prima, quae est radix omnium, exprimitur dicendo: Rectum in operibus aliarum virtutum non accipitur nisi per comparationem ad agentem: rectum vero quod est in opere iustitiae constituitur per comparationem ad aliud. - Secunda autem subiungitur ibi: Sic ergo iustum etc. etiam non considerato qualiter ab agente fiat. Sed in aliis virtutibus etc. — Tertia vero cum subditur: Et propter hoc specialiter etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo, in responsione ad primum, nota tria. Primo, sensum illius maximae: Naturale est immutabile.— Secundo, rationem quare quandoque depositum non est reddendum. — Tertio, quod variatio de iusto in non iustum in redditione depositi et similium assignatur ex parte alterius, ad quem dicitur iustum: ex mutatione namque ipsius mutatio fit in actu reddendi. Et hoc ideo, vir speculative, specialiter notare debes, ut in occurrentibus difficultatibus iustitiae decidendis discernas quando iustum ipsum mutatur, et quando exhibitio iusti impeditur. Illud enim ex variato ordine ad alterum sumendum est: hoc autem E parte agentis accipitur, ut in praedictis exemplis apparet.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio et quarto simul dubium occurrit, quomodo bus paternum dicitur iustum per defectum a iusto simpliciter, ut in art. 4, in resp. ad ult., dicitur: et tamen inter patrem et filium est ius naturale, ut in art, 3 dicitur; ius enim naturale exigit quod pater nutriat filium. Quomodo stant haec simul?

Ad hoc dicitur quod quemadmodum ius distinguitur in ius simpliciter et secundum quid, ita ius naturale distinguendum est in naturale ius simpliciter, et secundum quid. Comedere enim et bibere et conservare seipsum naturalis iuris est non simpliciter, sed secundum quid: quia eiusdem ad seipsum non est proprie ius, quoniam ad alterum proprie est. Et simile est in proposito de patre et filio. Et scito quod cum dicitur ius naturale secundum quid,. seu deficiens, seu similitudinarium, nihil horum cadit supra ly naturale, sed supra ly ius. lta quod ius, seu iustum, est secundum quid, quia ratio iuris salvatur secundum aliquid, et non perfecte: ratio autem naturalitatis perfectissime salvatur in omnibus istis. Et propterea, pro claritate sensus, debet dici ius simpliciter vel secundum quid, et postea addere naturale. Non obstant ergo articuli tertii verba articulo quarto.

II. In eodem articulo quarto dubium occurrit circa hoc quod iustum paternum dicatur per defectum a iure simpliciter. Tum quia inter patrem et filium est iniustum simpliciter; ergo et iustum: quoniam, ut in V Erhic. dicitur, quot modis dicitur unum, tot dicitur et reliquum. Assumptum patet: quoniam si filius percutiat vel occidat patrem, iniustissimus est, magis quam occidens quemcumque alium.- Tum quia ratio allata ex Aristotele in littera claudicat. Quoniam licet filius sit aliquid patris, et servus aliquid domini, non est tamen e converso: pater enim nihil est filii, et dominus nihil est servi.

Ad hoc dicitur quod cum eiusdem ad seipsum non sit proprie ius, sed iuris ratio exigat quod sit inter duos non qualitercumque distinctos, sed sic ut unus non sit aliquid alterius; ea ratione quia, si unum est aliquid alterius, non duobus, sed uni, vel quasi uni, datur quidquid datur: — Si enim aliqua duo se habent ut totum et pars, quidquid boni vel mali evenit parti, patet quod eveniat toti cuius est illa pars; et e converso quidquid evenit toti, evenit parti quae est in illo toto: ita quod, licet malum aut bonum primo partem vel totum afficiat, redundat tamen ex parte in totum vel ex toto in partem; neutrum enim alienum est ab altero: — oportet ergo aliena ab invicem esse inter quae est ius simpliciter, quale est in commutationibus. De tali enim esse sermonem materia ipsa ostendit.

Ad primam autem obiectionem dicitur quod inter patrem et filium nec iustum nec iniustum simpliciter est: sed quemadmodum inter eos est plus quam jus, quia est unitas; ita est etiam plus quam iniustum, quia est violatio unitatis, quae peior est violatione iuris. Unde sicut occidere seipsum est summe contrarium naturae, et peius ceteris homicidiis, quia violatur identitas, quae plus est quam aequalitas, in qua consistit ius; ita cum filius occidit patrem aut e converso, quia quasi contra seipsum consurgit, peius quam iniustum committit, quod inaequalitate constituitur.

Ad secundum autem dicitur quod, licet pater non sit aliquid filii, ex hoc ipso tamen quod filius est aliquid patris, habetur quod ex neutra parte est iustum simpliciter: quoniam ex hoc ipso habetur quod non se habent ut duo totaliter distincta. Et simile est de domino ac servo, secundum aliud tamen esse. Quia pater et filius accipiuntur secundum esse naturae: dominus autem et servus secundum esse operativum vel possessivum. Servus enim est velut pars possessionis et operis domini: filius autem est pars, separata tamen, patris secundum esse naturale.

III. In eodem quarto articulo, in responsione ad secundum, specialiter est dubium, simpliciter et ad hominem, an inter patrem et filium, ut sunt quidam homines, sit iustum simpliciter. Et ad hominem quidem, Auctorem scilicet, dubium occurrit, quia in littera dicitur quod inquantum uterque est homo, aliquo modo est ad eos iustitia. Aut enim Auctor intendit quod inter hos, inquantum homines, est iustitia secundum quid: et sic coincidit secundum membrum cum primo membro; quia etiam inter eos inquantum sunt pater et filius, est iustitia secundum quid, alioquin non esset formalis sermo de iusto paterno. Aut intendit quod inter eos, inquantum homines, est iustitia simpliciter: et sic male dicitur in littera quod aliquo modo ad eos est iustitia. Si enim est iustitia simpliciter, non est aliquo modo, sed simpliciter: et si aliquo modo, non est simpliciter.

Occurrit autem dubium simpliciter, quia inter patrem et filium, ut sunt quidam homines, salvatur perfecte ratio iusti: quia salvatur perfecte ratio alietatis ab invicem. Neuter enim, ut sic, est aliquid alterius, sed quilibet sui proprii esse et operari est. - Et confirmatur. Quia filius habet aliquid quod non est patris, secundum leges civiles, ut peculium castrense. Et similiter posset agere contra patrem ratione enormis iniuriae. — Est igitur inter eos, ut sunt quidam homines, iustum simpliciter.

IV. Ad hoc dicitur quod, cum ab Aristotele et Auctore inter patrem et filium negatur iustum absolute et ponitur iustum tale, scilicet paternum, non est sensus quod inter patrem et filium ut sic, ponatur tale iustum: sed quod inter illum hominem qui est pater, et illum qui est filius, non est iustum simpliciter, sed tale. Ita quod non intendimus distinguere duplex iustum inter eos, alterum ut est pater et filius, et alterum ut sunt quidam homines: sed intendimus per hanc distinctionem radices rationesque explicare unde provenit quod inter eos sit ius tale. Ex eo namque quod sunt homines quidam, est inter eos ius: ex eo autem quod sunt pater et filius, deficit illud ius ab absoluta iuris ratione, et determinatur ad tale, scilicet paternum. Et hic est planus sensus litterae. Nec est sermo non formalis: sed pater et filius rationem insinuant diminutivam iuris in illis. personis, et non arctant ad patrem et filium exclusis eorum personis. Unde patet quod nullum restat dubium ad hominem, quod ex malo intellectu litterae oriebatur.

Ad dubium autem simpliciter dicitur quod, cum inter illos qui sunt pater et filius non sit iustitia nisi secundum aliquid, verbi gratia secundum peculium castrense, vel in aliquo casu, puta enormis iniuriae; ex hoc ipso patet quod inter eos non est iustitia simpliciter, sed secundum quid.

Sed haec responsio non consonat principiis conclusionis. Neque oportet quod inter quoscumque est iustitia, sit iustitia simpliciter secundum omnia. Dicendum ergo ex principio conclusionis est quod, quia illi homines qui sunt pater et filius non ita sunt diversi quin simpliciter et absolute sint totum et pars (nam una pars patris, semen scilicet, quod est quod ex substantia patris decisum est, est filius): — ac per hoc, bonum vel malum unius non est alienum a reliquo. Et peculium siquidem castrense, ex hoc ipso quod est filii, est patris: quia est suae partis. Et accusatio alterius eorum in reliquum redundat: unde si damnaretur filius, non esset a damnatione extraneus pater. Et hoc experientia testatur. Propter hoc enim Zaleucus, Locrensium princeps, cum filio uterque esset eruendus oculus, inter se et filium eruendos divisit oculos. Propter hoc quoque David, occiso Amon ab Absalom, parcendo Absalom, sibi ipsi pepercit. Non est igitur, absolute loquendo, inter patrem et filium iustum simpliciter, quomodocumque sumantur.