Quaestio 60

Commentaria Cardinalis Caietani

IN corpore articuli primi quaestionis sexagesimae, dubium locis quomodo stet quod hic dicitur, quod ratio est sicut imperans et movens, appetitiva autem vis sicut mota et imperata, cum doctrina superius posita, quod imperium est actus rationis motae ab appetitu. Si enim in imperando appetitus est primum movens, non est ratio ut imperans et appetitus imperatus a ratione simpliciter, sed ut mota est ab appetitu: ac per hoc, appetitus imperatur a seipso principaliter. Et consequenter ruit totus processus litterae, fundatus super hoc, quod ratio est velut agens aequivocum, et appetitus velut patiens aequivoce a ratione.

II. Ad hoc dicitur quod aliud est loqui de ratione et appetitu in genere naturae: et aliud loqui de eis in genere moris. In genere namque naturae, iam dictum fuit quod distinguendum est de motione vel ad specificationem, vel ad exercitium actus: et quod primum movens ad specificationem, pertinet ad intellectum; primum vero ad exercitium, pertinet ad appetitum.

In genere autem moris, quia supponitur voluntarium, ratio moventis et moti, imperantis et imperati, non quaeritur in actibus absolute, sed in actibus voluntariis. Ita quod attenditur quis infer actus voluntarios, sive sint essentialiter intellectus, sive voluntatis, sive appetitus sensitivi, habet rationem moventis et moti. Et quoniam hic supponitur ratio voluntarii ut communis omnibus, non attenditur differentia moventis et moti penes dependentiam a voluntate. Sed quoniam distinguitur penes rationale per essentiam, et rationale per participationem; et constat quod rationale per participationem derivatur a rationali per essentiam; et ratio est rationalis per essentiam, et appetitus rationalis est per participationem: ideo ratio dicitur movens et imperans, et appetitiva vis mota et imperata, non simpliciter, sed in moralibus. Moralia enim voluntario constituuntur ut materia, ratione autem ut forma: et in rationali tantum animae parte ut sic, fiunt, ut subiecto.

III. Sed haec responsio non satisfacit: quia nihil speciale dicit in moralibus. Quod sic patet. Aut sermo litterae, cum dicit manifestum esse quod in moralibus ratio est. moyens .et imperans, appetitiva autem vis mota et imperata, est de motione ad speciem; aut ad exercitium; aut ad utrumque. Si de motione ad speciem, hoc commune est tam moralibus quam non moralibus. — Et rursus, ex hoc non haberetur intentum. Nam ex hoc quod bonum intellectum movet appetitum, non habetur pluralitas specifica appetitionum magis quam intellectionum, nisi quia intellectiones sunt causae, et appetitiones causatae. Immo potius haberetur forte aequa distinctio: quia obiecta adaequata appetitionibus "diversarum specierum, sunt diversarum rationum; intellectio autem obiecti pars formalis est, quia bonum: ut cognitum, movet.

Si. vero. de. motione ad exercitium, etiam hoc commune est tam: moralibus quam non moralibus: quoniam semper imperat ut mota.a voluntate, ut patet superius in quaestione de Imperio. — Et rursus, ex hoc non apparet unde sequatur intentum: cum in littera ex motione rationis supra appetitum, non inferatur, Ergo appetitiones; sed, Ergo appetibilia sunt diversarum rationum, quae constat non specificare ad. motionem. exercitii,

IV. Ad haec ergo dicitur quod, quia proportio utitur rebus quas comparat, ut distinctis; et proportione rationis ad appetitum, Auctor pro medio utitur: oportet ut utraque vis sumatur secundum sibi propria; infra latitudinem tamen moraliutm, quoniam de huius speciebus generis quaestio est. Ac per hoc, cum principium proprium moralis esse sit ratio, eo quod, ut Dionysius dicit, bonum hominis est. secundum rationem esse; oportet ut tam appetitiva quam cognoscitiva vis sumatur inquantum rationalis; et in utraque ut rationalis est, spectemus quid proprium rationi, et quid appetitui; et secundum haec iudicium fiat de distin- ctione specierum moralium, Et propter hoc Auctor in littera procedit ex hoc, quod ratio est rationalis per essentiam, appetitus per participationem. Quamvis autem movere appetitum obiective et imperative conveniat intellectui tam respectu moralium quam non moralium; movere tamen appetitum regulative, proprium est ei respectu moralium. Et de hac motione est hic sermo. In ratione enim oportet esse legem regulativam appetitus; et habet movere et imperare eo modo quo lex movet et imperat; et propterea in littera. uterque actus ei tribuitur. Movet autem: non quoad exercitium actus, ut. patet: sed quoad specificationem, non qualemcumque, ut communiter facit, sed regulativam appetitus, quod solum in moralibus obtinet. Imperat quoque speciem appetitus et exercitii eius et aliorum: quoniam in moralibus oportet legem principari, et ei appetitum omnem obedire; alioquin, si voluntas principatur, accideret illud, Cui nimium licuit, licitum: cui prava voluntas Ius erat, et sensus pro ratione fuit. Et quoniam ratio regulat appetitum mediante appetibili consonanti ipsi rationi; idcirco huius motio non est extra latitudinem motionum ad specificationem. Et rursus idcirco Auctor non immediate intulit, Ergo virtutes morales sunt diversae: sed vitando saltum, et gradatim descendendo, a ratione ad appetibile, et inde ad morales virtutes devenit. Et merito: quia ratio formas dat appetibilibus, quibus morale genus ingrediuntur; ex hoc namque quod appetibilia consonant vel dissonant rationi, moralia sunt, ut ex supradictis patet. Appetibilia autem rationi consona, adaequata obiecta sunt speciebus moralium appetitionum et virtutum.

V. Et per haec patet solutio omnium obiectorum. Quoniam non loquuntur de imperio regulativo ut sic, quod spectat ad specificationem actus et habitus; nec de motione et cognitione regulativa unita in se, quia est superioris ordinis, et participata in obiectis moralium, in quibus distinguitur et implicatur ut pars formalis eorundem: sed de imperio ad exercitium actus, et de cognitione absolute. Aliud est enim loqui de obiecto cognito; et aliud, de obiecto consono rationi. Cognitio namque et consonantia, licet in hoc conveniant quod multiplicantur secundum obiecta; regula tamen cui consonant consonantia, non multiplicatur; et ad hanc dicitur consonans obiectum. Cognitum. autem, ut sic, regulam non connotat.;

VI. Circa responsionem ad primum in eodem primo articulo, dubium occurrit duplex. Primo, de veritate eius quod dicitur, scilicet quod prudentia directiva in omnibus moralibus virtutum actibus, est una secundum speciem specialissimam: de tali enim unitate et diversitate est sermo. — Secundo, penes quid attenditur unitas specifica rationis formalis veri obiecti prudentiae. ua

VII. Contra primum enim est Scotus, in III Sent., dist. xxxvi, art. rt, volens quod, sicut factibilia omnia non subsunt arti uni secundum speciem, ita nec agibilia uni prudentiae: est enim prudentia recta agibilium ratio, sicut ars factibilium.. - Oppositum autem, cum Aristotele, VI Ethic., divus Tho-. mas hic tenet. Et quod ita sit, probatur efficaciter sic. Recta ratio agibilium iudicat inter agibilia diversarum virtutum. moralium. Ergo est una respectu omnium virtutum moralium.

Antecedens patet in bonis et in malis. Nam ad rectam. rationem spectat discernere quid nunc, hic, etc., magis expediat, punitio iusta acceptae iniuriae, an tolerare illam; similiter, an magis expediat bellare, an voluptates oblatas prosequi; et sic de aliis spectantibus ad diversas virtutes. vitiaque moralia, etc. — Consequentia patet ex ratione et auctoritate II de Anima, de sensu communi. Unde sicut. nullus sensus proprius sufficit ad iudicandum inter sen-. sibilia propria, nec omnes simul; ita nulla recta ratio alicuius agibilis, nec omnes simul sufficiunt ad iudicandum inter omnia agibilia; quae tamen experimur nos iudicare recta ratione. Aut ergo numerandae sunt prudentiae propriae iuxta species agibilium, et praeter has prudentias ponenda est communis prudentia iudicans inter omnia, sicut praeter sensus proprios ponitur communis: aut ponenda est una sola prudentia, iudicans propria singulariter, et inter omnia. Primum nullus hactenus posuit, quantum vidi, Nec rationabiliter tanta multitudo ponitur: quoniam illa sola sufficit. Sicut si natura potuisset facere sensum communem sine propriis attingentem sensibilia exteriora, utique ipsum solum fecisset. Unde cum nihil prohibeat prudentiam illam unam iudicantem inter diversas agibilium species, cognoscere singulas species, cum etiam ad singularia se extendat, ut patet VI Ethic.; rationabile, immo necessarium est unam solam esse prudentiam respectu omnium agibilium.

Putandum est ergo quod prudentia est virtus altioris ordinis quam sint virtutes morales: sicut ratio per essentiam est altioris ordinis rationalibus per participationem. Propter quod in littera prudentia comparatur ad virtutes morales, ut sol ad species a se productas in materiis inferioribus. Et simul dum ostenditur ratio diversitatis virtutum moralium, quia participationes sunt, insinuatur ratio unitatis prudentiae: quia per essentiam est ratio, et participata ab aliis. Virtus autem altioris ordinis oportet quod habeat obiectum proprium quoque altioris ordinis. Et propterea singulae virtutes morales habent pro obiectis singula agibilis, quaedam enim sunt obiecta unius, et quaedam terius, ut patet: ipsius autem prudentiae obiectum est totum agibile. Propter quod littera, assignans prudentiae obiectum, in responsione ad primum, dicit quod est contingens agibile, et non tale vel tale agibile. Contingens autem agibile, quia dupliciter est obiectum prudentiae, scilicet ut verum et ut obiectum: - ut verum quidem, inquantum iudicatur ab ipsa, et hoc spectat ad prudentiam ex parte intellectus; ut bonum autem, inquantum est finis ad quem praecipit, et hoc spectat ad prudentiam ex parte appetitus: - omnibus modis unitatem formalem retinet, ac prudentiae specificam dat. Sicut enim sensibile, obiectum sensus communis, licet in se commune genericum sit, unitatem specificam dat sensui communi; ita agibile, obiectum prudentiae, Et rursus, sicut bonum rationis in delectationibus tactus est finis unus temperantiae, et in timoribus et audaciis finis unus fortitudinis, et sic de aliis; ita bonum rationis in universo genere agibilium, est finis unicus prudentiae. Oportet enim altioris ordinis virtuti respondere finem altioris ordinis. Immo ordo moventium exigit ut altiori motori respondeat finis ad quem ordinentur omnes fines inferiorum. Et sic accidit in proposito, dum bonum rationis in istis, et bonum rationis in illis passionibus, ordinantur ad bonum rationis simpliciter, idest totaliter. - Et sic tam ex actu, quam ex materia et obiecto ut vero-bono, habetur unitas atoma prudentiae.

VIII. Nunc superest respondere secundo quaesito; et deinde satisfiet argumento Scoti. Cum quaeritur: Ergo penes quid attenditur ista unitas rationis veri obiecti prudentiae? responderi potest et ex parte obiecti, et ex parte subiecti. Si loquimur ex parte obiecti, unitas ista attenditur penes unitatem rationis formalis, quod est contingens agi- bile, ut in littera, in responsione ad primum, dicitur. Contingens enim, quod commune est factibili et agibili, determinatum ad agibile, unicam rationem formalem sortitur, quae est obiectum prudentiae, sicut ens mobile physicae.

Ex parte vero subiecti, unitas ista attenditur penes unitatem modi iudicandi, scilicet secundum dispositionem appetitus; ut Auctor insinuat in quaestione de Virtutibus in communi, art. xui, Omnia enim agibilia in particulari frequenter iudicamus secundum dispositionem appetitus, Nec haec unitas est sic ex parte subiecti, quin inchoet ab obiecti natura: quia ex hoc quod agibilia consistunt in operationibus et passionibus quae in nobis sunt, consurgit quod secundum affectum iudicemus ea. Unde factibilia, quia sunt extra nos, non ex affectu, sed intellectu iudicamus. Quia ergo alia ratione verum decernimus circa agibilia, et alia circa factibilia et scientifica; et haec specialis ratio consistit in hoc quod est iudicare secundum dispositionem appetitus; et in hoc omnia agibilia conveniunt: ideo omnia agibilia sub una veri ratione ab intellectu conspiciuntur; ac per hoc, una est intelligibilis virtus dirigens ea, - Nec obstat quod dispositiones appetitus, secundum quas fit iudicium, sunt diversae: sicut non obstat unitati scientiae diversitas principiorum eius. Dispositiones namque istae, cum sint affectiones ad fines operum, et fines in operabilibus sint sicut principia in speculabilibus; sunt principia, non partes rectae rationis, quae est virtus intellectualis; vocata prudentia.

IX. Ad motivum autem Scoti dicitur quod similitudo de arte et prudentia non currit quatuor pedibus. Constat enim ex VI Ethic., quod ars est in ratione solum, et ideo contingit eius oblivisci, sicut et scientiarum: prudentia autem non, et ideo eius non est oblivio. Unde ad propositum dicitur quod factibilia non sunt nec inter se, nec in suis principiis connexa, ut patet: agibilia autem et inter se, et in principiis connexa esse oportet ad unicam rectam eorum rationem. Et quod inter se quidem adeo concurrant ut hoc exigant, patet ex frequentibus operationibus eorum occurrentibus in humana vita, quas oportet. recta ratione agibilium iudicari et eligi. Quod non contingit in disparatis artibus: non enim oportet ponere unam artem discernentem inter actus artis sutoriae, et navigativae; quoniam haec discretio non eget regula practica, sed scientia, ut patet. Electio autem huius artis magis quam illius, ad prudentiam spectat; sicut aliae electiones quarumcumque operationum. — [n principiis autem connexionem exigere manifestat quod error in proprio principio rectae rationis respectu delectabilium, redundat in errorem principii et conclusionis in terribilibus, et e converso. Si quis enim recte dispositus sit ad pericula belli subeunda, et male circa venerea; et praevalere contigerit dispositionem ad venerea, oblato obiecto delectabili; omittet prosequi pericula belli, impedientia delectationem. Et e tonverso, recte dispositus ad abstinentiam a venereis, et male circa timorem periculorum; imminente periculo, si timor praevaluerit, omittet castitatem, ne incidat in formidatum malum; ut de Lucretia dicitur, et quotidiana experientia docere potest. Et hoc quia prudentia est in ratione ut subest appetitui.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo articuli secundi eiusdem sexagesimae quaestionis, quod, sicut dispositio est superius ad habitum, et tamen dispositio distinguitur contra habitum, appropriato communioris nomine sibi; ita operatio genus est ad actus appetitus sensitivi, qui vocantur passiones, et alias operationes, et tamen operationes aliae ab operationibus appetitus sensitivi, appropriaverunt sibi operationis nomen, et contra passiones distinguuntur sub operationis vocabulo; ea, ut puto, ratione, quia actus appetitus sensitivi hoc speciale sortiti sunt, quod passionem. corporalem annexam habent; alii vero, hoc non. exigentes, in communi. remanserunt vocabulo. Sumitur ergo hic operatio non communiter, sed ut contra passionem distinguitur: et continet sub se actus exteriores voluntarios, ut clarius, patebit.

II. In. corpore articuli nota quatuor. Primo, quod Auctor, distinguens bonitatis rationem in passionibus et operationibus penes habere bonitatem secundum commensurationem ad affectum operantis, et habere bonitatem secundum se; appellat primo operationes secundum se bonas, et deinde secundum commensurationem ad alterum bonas. Ubi videtur sibi ipsi oppositus, eo quod a medio in extremum alterum declinat. Operatio namque tripliciter potest considerari: primo, secundum commensurationem ad affectum operantis; secundo, secundum se; tertio, secundum commensurationem ad alterum. Et omnia ista membra in littera tanguntur. Et tamen Auctor secundum membrum confundit cum tertio. Si enim hoc licet, quare non licebit confundere etiam ipsum secundum cum primo ?

Sed. hoc non te moveat: quoniam iuxta subiectam materiam sermo. fit. Operationes. namque distinctae contra passiones, sunt operationes ad alterum. In his autem quae sunt ad alterum, idem est dicere secundum se, et in ordine ad alterum :- quia secundum se sunt ad alterum. Et propterea licuit Auctori non confundere, sed explanare secundum membrum. per tertium; ut clarius in sequenti articulo: explicat, dicens quod secundum convenientiam operationis in seipsa accipitur ratio debiti, quod constat esse ad alterum. Unde non est idem iudicium de coincidentia secundi membri cum primo, ut patet.

III. Secundo nota, in calce articuli, ly principaliter. Inductive namque in temperantia, fortitudine et iustitia patet passiones operationibus, et e converso, coniungi. In temperantia namque, concupiscentiis iunguntur comestio, potio, generatio; in fortitudine, timori et audaciae aggressio periculorum, praelia; in iustitia, restitutionibus, emptionibus,. etc., iungitur saltem amor. Quia igitur ut plurimum. passiones et operationes nostrae iunguntur, insinuavit Auctor per ly principaliter quod virtutes a virtutibus non sic distinguuntur quod aliquae circa solas passiones, aliquae circa solas operationes; sed quia principaliter circa passiones, vel principaliter circa operationes, ut materiam propriam, sunt.

IV. Tertio. nota, ex corpore articuli, quomodo ex concursu passionis et operationis circa idem, plures virtutes pollutae fiunt; ut postmodum, cum de. vitiis tractabitur,

.quomodo specificationes eorum fiant, melius ipse discu-

tere scias. Hinc enim habes quod percussor ex ira duabus contrariatur virtutibus, iustitiae et mansuetudini: similiter adulter temperantiam et iustitiam violat; et sic de aliis.

V. Quarto. nota quod ex his quae dicuntur in hoc articulo, duo habentur. Primum est, quod bonum et t 1a in operationibus sic attenditur secundum seipsas, ut n referat qualitercumque homo operans afficiatur ad ipsas, — Secundum est, quod. virtutes morales omnes sunt circa utrasque, passiones scilicet et operationes: sed differentia est quia aliquae principaliter operationes, aliquae. principaliter passiones bonificant.

Haec autem duo etsi prima facie videantur sibi adversari: — quia si non refert in bono iustitiae, quomodo pars afficiatur, oportet iustitiam non principaliter, sed solum operationes respicere. Non apparet etiam quomodo verificetur quod iustitia sit secundario circa passiones: cum restituens debitum satisfaciat iustitiae, quocumque id animo faciat: — Sed si diligentius doctrina Auctoris inspiciatur, videbuntur omnia consona et vera. In operatione namque. ad alterum, puta emptione, restitutione, etc., est duo considerare: primo, bonitatem propriam; secundo, communem. Communis bonitas est quae ad omnes actus virtutum exigitur: et consistit in. illis quatuor generalibus conditionibus insinuatis per quatuor virtutes cardinales, requisitis ad omnes virtutis perfectae actus, ut ponitur in II Ezhic., scilicet rectitudine, firmitate, moderatione et discretione. Propria autem bonitas est quam ex propria ratione, ut contra alios distinguitur, sortitur. Et.secundum propriam bonitatem actus iustitiae, nihil refert quo quis animo actum faciat, dummodo commensuratum alteri faciat. Secundum vero omnem bonitatem ad actum iustitiae virtutis requisitam, refert quo quis animo restituat, emat, vendat, etc. Et sic iustitia, et universaliter virtus bonificativa operationum, est principaliter circa operationes, et secundario circa passiones: quia est principaliter circa bonitatem propriam operationi, secundario circa communem. - Quomodo autem virtutés circa passiones sint principaliter, secundario circa operationes, clarum est: temperantia enim et. liberalitas. principaliter respiciunt affectum, et consequenter operationes ut provenientes ab affectibus. Propterea in huiusmodi maxime consideretur affectus: in illis àutem, opus ipsum.

Commentaria Cardinalis Coiotami

Omissis singillatim articulis tertio et quarto, quia ille in secundo articulo, hic in quinto tangitur; in articulo quinto dubium primo occurrit simpliciter, et ad hominem, | de subiecto numeratarum virtutum. Sed discussio simpliciter singularum in propriis tractatibus, in II II", erit: discussio vero ad hominem hic occurrit; Videtur enim Auctor sibi ipsi contrarius de subiecto liberalitatis et magnificentiae. Nam hic utramque ponit in appetitu sensitivo, illam in concupiscibili, hanc in irascibili; et circa passiones, sicut alias enumeratas virtutes. In Tertio autem Sent., dist. xxxi, qu. m, arf. 1v, qu' 3, et in I Contra Gent., cap. xcur, et, quod plus urget, superius in I Parte, qu. xxt, art. 1, ad 1, expresse ponit eas in voluntate, et non in parte sensitiva; et circa operationes, ut distinguuntur contra passiones.

II. Ad hoc dicitur quod tam liberalitas quam magnificentia respicit passionem et operationem, illam propinque, hanc remote: et quod inquantum respicit operationem cum sua materia, puta sumptus pecuniae, est in voluntate; pro quanto respicit passionem, est in concupiscibili, - Et proba. tur hanc esse mentem Auctoris; quia uti pecunia, quod est principalis actus istarum virtutum, est actus voluntatis; quia uti est actus voluntatis, ut patet superius. Sed ista solutio nihil valet. Quia, cum una virtus non possit esse in duabus potentiis subiective aequaliter, aut liberalitas erit in concupiscibili ut subest voluntati; aut e converso. Non secundum, ut patet. Nec primum, nisi ratione electionis participatae: quod est commune omnibus virtutibus appetitus sensitivi. Ergo. — Praeterea, Auctor in I Parte non solum affirmat has esse in voluntate, sed negat eas esse in parte sensitiva, Uride ponere utrumque subiectum, contradicit illi. - Praeterea, stante ista solutione, pari ratione potuisset poni fortitudo in voluntate: et consequenter proprie in Deo. Quoniam ipsa respicit passionem audaciae, et operationem, puta debellationem hostium: et secundum istam operationem, constat quod potest attribui Deo. Et tamen Auctor expresse negat de fortitudine, quia est circa passiones.

Dicendum ést ergo, ut mihi videtur, quod Auctor aliena, opinione superius in I Parte, et in libro Contra Gent., ubi ex proposito haéc non tractantur; et sequens alios in anterioribus scriptis, antequam ad summam speculam huius Summae ascenderit; illa dixit. Nunc. vero secundum. propriam sententiam determinat, sic quod in IT II", in qua etiam altius prospexit, confirmat hanc determinationem, Et ratio est, ut ibi dicitur, quia istae virtutes non respiciunt operationes secundum se, ut respicit iustitia et partes eius: sed ut aliqualiter se habent ad passiones; amoris scilicet pecuniae, et spei in illa. Et propterea nec istae virtutes sunt in Deo nisi metaphorice, aut secundum aliquid. - Et eodem modo dicendum est de veritate, quam in I Contra Gent., numerat inter virtutes circa actiones, et non passiones. Omnes enim hic dicuntur circa passiones, ^ ^^ ^"^

III. In eodem quinto articulo, nota, novitie, duo in littera. Primum est, quod cum ibi dicitur quod unum hu ctum. passionis apprehenditur sensu vel ima ient etiam ratione, non est sermo de aliqua re obiecta una cundum numerum aut speciem: sed de unitate obiecti me sionis, ut obiectum est illius. Verbi gratia, de amabili, de concupiscibili, de delectabili, etc.: quorum quodlibet, unum specie obiectum. passionis, multa rerum genera est ids prehendens.

Secundum est, quod cum in littera concluditur quod virtutes morales distinguuntur vel secundum diver. i ril: ferias, vel. diversas passiones, vel diversa obiecta, iode d dos enumeravit non subordinatos, sed disparatos ,. coincidentes tamen quandoque. Diversitas namque materiae abs- - que diversitate passionis 'et obiecti, faciens diversitatem virtutum, invenitur in magnificentia et magnanimitate: quarum utraque est circa spem, utraque circa arduum, sed in diversa materia, pecunia et honore. Et idem apparet in liberalitate et philotimia, - Diversitas vero passionis absque diversitate materiae et obiecti, faciens diversas. virtutes, invenitur in fortitudine et, mansuetudine: :j quarum utra circa tale malum, et utráque circa arduum, secundum versam passionem, timorem atque audaciam, et trc Mq satur. - Diversitas demum obiecti absque diversitate materiae et. passionis, diversitatem virtutum faciens, invenitur in veritate, amicitia et eutrapelia seu urbanitate; omnes, enim. circa dicta et facta humana, et delectationem seu amorem, secundum distincta sunt obiecta, scilicet manifestationem, affabilitatem et delectationem. - Coincidentia autem. mahifesta est in temperantia et fortitudine: quarum. materia et passio et obiectum diversificantur.

IV. In eodem articulo, in calce corporis articuli, quod littera corrupta est, nec in aliquo codice inv potui verum textum. Unde, quia Aristotelem Efthic. corrigendum duxi quoad tres dictiones: b auae sunt mutandae, et una delenda. Ubi igitur in littera. dicitur quod secundum Aristotelem sunt undecim virtutes morales circa passiones, mutetur numerus undenarius in numerum denarium, et legatur: sunt. decem. — Übi vero, enumerando virtutes, ultimo loco dicit, et iustitia; delendum est, ut eutrapelia sit ultima. - Cum vero post subiungit, Si igitur addatur iustitia, quae est circa operationes, erunt omnes duodecim, mutetur duodenarius in undenarium, et legatur: erunt omnes undecim.

Ratio autem quare littera salvari non potest, est tum quia refert se ad Aristotelem: qui, ut patet in II Ethic., duodecim medietates ponit, sed decem virtutes et duas passiones, et ultra has iustitiam et virtutes rationales. Tum quia iustitia non est virtus circa passiones, sed operationes; ut patet V Ethic., et hic in articulo tertio. — Et scito, novitie, quod Auctor, cum nota illationis concludens numerum virtutum moralium, dicendo, :Sic igitur patet quod secundum Aristotelem etc.; non infert ex hoc articulo solo, sed iuncto praecedenti, in quo fortitudinem et mansuetudinem distinxit, ex III et IV Ethic. Et propterea, enumerando virtutes, has connumeravit, licet earum in hoc articulo non meminerit.

V. In responsionibus ad argumenta eiusdem articuli, diligentius notato primam, tertiam et ultimam. Primam quidem, quia ex ea habes differentiam inter unicam operationem et unicam passionem, in diversificando virtutem; ex hoc quod passio repugnat rationi, operatio autem non. Et subtiliter dixit: quia cum habitudo ad rationem constituat virtutis obiectum, et diversa habitudo diversum obiectum; passio, quae secundum se importat aliquid abducens a ratione, importat aliquid egens virtute ad consonam reddendam ipsam rationi, et secundum diversas proprii obiecti materias diversimode ad rationem se habere potest, et sic diversa virtutum obiecta constituet. Operatio autem, quia secundum se rationi non repugnat, secundum omnem sui obiecti materiam, eodem modo ad rationem se habet.

Tertiam autem, quia hic habes quasi exceptionem ab illa maxima, Magis et minus non variant speciem. Dico autem quasi exceptionem: quia revera non est exceptio, sed per accidens magis et minus variant hic speciem; quia per adiunctam eis diversam specifice habitudinem ad rationem, ut in littera dicitur.

Ultimam autem, quia aurea est tota, et semper memoriae mandanda. Unum tamen restat mirandum in hac materia: quare Aristoteles nullam virtutem moralem posuit circa passionem tristitiae, propriam illi, et tot circa delectationis passionem. Si suscepta esset hic provincia assignandae sufficientiae virtutum moralium, reddenda esset ratio. Sed quia nec Auctor hoc suscepit, nec Aristoteles modo exponitur, alteri loco reservetur.