Quaestio 34

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS satis clarus est, ex communi usu vocabulorum in materia Trinitatis. Et ly si? denotat quod est quaestio, an ex propria sui significati ratione sit nomen personale, an non. Non enim quaeritur utrum possit supponere pro persona, vel an ex accommodatione sit personale nomen, sed simpliciter: im divinis tamen, idest cum de Deo praedicatur.

II. In corpore tria facit. Primo, proponit conclusionem responsivam quaesito, scilicet: Verbi nomen proprie sumptum. in divinis, est personale, et nullo modo essentiale. —

Secundo, statim declarat illos terminos conclusionis, proprie sumptum in divinis; tertio, probat conclusionem, ibi: Zpse autem conceptus cordis.

III. Quoad secundum, ad declarandum ly proprie sumptum, distinguit verbi nomen, et ordinat eius modos. Distinguit quidem, quod sumitur dupliciter: scilicet proprie, et metaphorice. Et rursus, proprie sumitur. tripliciter. Et

Sic, adunando omnes modos, quadrupliciter dicitur: tribus quidem primis modis proprie, et quarto similitudinarie. Primo igitur, pro verbo in voce: secundo, in cogitativa: tertio, in intellectu: quarto autem, pro aliquo facto quod verbo significatum, imperatum vel effectum est. — Ordinat autem, primo verbum cordis, secundo oris, tertio cogitativae, locans; probansque primorum ordinem ex hoc, quod vox exterior verbi rationem non habet, nisi quia significat interiorem mentis conceptum.

Ad declarandum vero ly in divinis, dicit quod Verbum in Deo sumitur pro verbo intellectus. Confirmatque hoc auctoritate Augustini. - De his modis accipiendi verbum, diffuse ac clare scriptum invenies in Qq. de Ver., qu. rv, art. 1 et 2; et in I Sent., dist. xxvrr, qu. rr, art. 1, 2. Quare vide ibi.

IV. Circa ordinem inter verba positum in littera, dubium est qualis sit, an quoad nos, an secundum se. Quod enim non sit quoad nos, ex eo patet quod, iuxta hunc ordinem, non verbum cordis, sed verbum vocis locum primum habere debet, ut etiam in litterae principio insinuatur. Quod vero non sit secundum naturam, ex eo apparet, quia verbum cogitativae secundum in hoc ordine locum sibi vendicat: quoniam constat vocale verbum ex imaginatione dependere. Et sic, quovis ordine dicatur, male verbum oris secundo loco positum videtur: debetur enim sibi naturae ordine ultimus, quoad nos vero, primus.

V. Ad hoc dicitur, quod assignatus ordo est naturae ordo inter intentiones verbi nomine significatas. Ad cuius evidentiam, scito duos esse canones in huiusmodi. Primus est: Omne nomen per prius dicitur formaliter, quam secundum denominationem extraneam; ut patet inductive. Alter est: Omne nomen formaliter dictum de pluribus, prius dicitur de eo a quo aliud dependet, quam de dependente ab illo. Et hoc etiam patet inductive..

Verbum igitur, quia formaliter salvatur in verbo cordis et oris tantum, in cogitativa autem causaliter; ideo, iuxta primam regulam, ultimo dicitur de verbo cogitativae. Et ad hoc insinuandum littera dixit, imaginatio verbum dicitur, innuens quod in cogitativa ea ratione dicitur verbum, quia est verbi imaginatio, causalis tamen.

Quia autem verbi ratio formalis in intellectu sine dependentia a verbo vocis, in voce autem cum dependentia est a verbo cordis, ideo prius de verbo cordis quam de verbo vocis dicitur: formaliter tamen, ut dictum est, et non secundum extrinsecam denominationem, ut Durandus putavit. Quod ex eo patet, quod vox prius verbi nomen habuit quam mentis conceptus: in illo enim priori, vox verbum erat, et ratio verbi in conceptu ignota erat. Ergo vox verbi appellationem non sumpsit a verbo cordis. - Praeterea, vox est signum expressivum non denominatione extrinseca, sed formaliter, sicut Socrates est albus. Sed ratio verbi in voce est esse expressivum seu manifestativum signum conceptus mentis alteri, ut in littera dicitur: sicut etiam ratio verbi in conceptu est esse expressivum signum habitualis notitiae sibi, ut in Qq. de Ver. dicitur. Igitur significativa vox formaliter est verbum, sicut formaliter est expressiva.;

VI. Ad obiectionem autem in oppositum, dicitur quod ordo naturae inter intentiones nominis multiplicis, nec attenditur secundum ordinem rerum in quibus intentiones salvantur, nec secundum ordinem illarum intentionum in esse naturae: sol enim quamvis sit prior calefacto a se, et causalitas solis prior sit naturaliter quam calor causatus per illam, non tamen prius dicitur calidum de eo quam de calefacto, sed e contra. Sed attenditur secundum habitudinem ipsarum intentionum in hoc quod est includi in alia et non e contra. Sic autem se habent intentio formalis, et secundum denominationem extrinsecam. Et propterea, licet causalitas cogitativae, qua in ea dicitur verbum, sit prior vocali verbo, posterius tamen praedicationem eius recipit.

VII. Quoad tertium, probatur conclusio sic. Verbum in divinis significat conceptum intellectus: ergo significat aliquid ab alio procedens: ergo aliquid personale: ergo non sumitur essentialiter, sed personaliter tantum. - Prima consequentia probatur: quia de ratione ipsius conceptus cordis est, quod procedat ab alio, scilicet a notitia concipientis. Secunda vero probatur: quia personae divinae distinguuntur secundum originem. Tertia est per se nota.

VIII. Circa hanc rationem ac conclusionem, dubium occurrit propter tria. Primo, quia procedere abstrahit a processu reali et processu secundum rationem, Et similiter ly ab alio potest utroque modo intelligi, scilicet a//o secundum rem, vel secundum rationem. Et tamen littera infert et processum et alietatem realem. - Secundo (et est confirmatio praecedentis), propter multas instantias. Intelligere enim, amare, et quodcumque aliud simile, significat aliquid procedens ab alio, puta intellectu vel voluntate, etc.; et tamen non sequitur: Ergo huiusmodi sunt nomina personalia in divinis. — Tertio (et est augmentatio praecedentium), propter ipsummet Auctorem, qui et in Qq. de Ver., et in I Sent., ubi supra, propter haec quae adduximus, hanc rationem in littera adductam tenet non concludere; sustinetque oppositum conclusionis hic probatae, dicens verbum quandoque personale, quandoque essentiale nomen esse. i /

IX. Ad evidentiam huius dubitationis, primo de re ipsa, deinde de Auctore dicendum est. Quoad rem, scito duo. Primo, quia ly secundum rationem est conditio diminuens, sicut pictum vel mortuum (moveri enim secundum rationem, non est moveri), ideo procedere secundum rationem, non est procedere, sed est intelligi quod procedat, idest per modum processus. Et propterea, cum de processu est sermo, de reali oportet intelligi; sicut cum de motu, aliisque quae per rationem diminuuntur, loquimur. Alioquin incerta essent omnia.

Scito secundo, quod aliud est significare aliquid procedens ab alio: et aliud, significare aliquid per modum procedentis ab alio. In primo enim dicitur quod res significata procedit ab alio: in secundo vero, quod res significata intelligitur et significatur ut procedens, seu per modum procedentis ab alio. Inter haec autem duo maior est distantia quam inter caelum et terram: quoniam tanta est, quanta est inter esse et significari. In primo enim res significata est ab alio: in secundo vero, significatur ut ab alio.

X. His autem stantibus, respondetur quod propositiones in littera assumptae non sunt distinguendae: quoniam expresse significant processionem cadere supra rem significatam. Stat ergo ratio in hoc. Verbi nomen proprie sumptum in intellectu, significat conceptum procedentem ab alio, ita quod processio determinat ly conceptum secundum rem: quoniam aliter processio non est. Et proprie dicitur in divinis. Ergo salvatur ibi quoad utrumque: aliter non proprie diceretur. Ergo est nomen personale: quia ibi nihil est ab alio nisi persona, quamvis multa intelligantur ut ab alio.

Et per hoc patet responsio ad instantias. Amare enim non significat aliquid. procedens ab alio: sed significat aliquid per modum procedentis ab alio. Et eadem ratio est de ceteris huiusmodi.

XI. Quoad Auctorem vero, dicitur quod, ut apparet diligenter intuenti eius libros, paulatim in hac dubitatione ad veritatis perfectionem pervenit. Nam in I Sent., secutus est illorum opinionem, qui, verbi nomen sicut amoris nomen considerantes, quandoque essentiale, quandoque personale dixerunt. Postmodum, in Qq. de Ver., declinavit in alteram partem, scilicet quod dicitur personaliter: non tamen absque formidine alterius, ut patet ex eo quod respondet rationibus ad utramque partem, altera ut rationabiliori amplexa. Postremo, hoc in loco, alteram partem, scilicet quod personaliter dicitur, asseruit, cum expressa destructione alterius, scilicet quod nullo modo essentialiter. Et hoc, quia vidit omnia illa quae dubium fecerant aliquando, hac una ratione cessare, scilicet quod verbi nomen significat aliquid procedens ab alio; per hoc secernens ipsum ab his quae significant per modum procedentis. Contra hoc enim nulla instantia militat, in hoc nulla distinctio habet locum, ut patet ex dictis. Neque assumpsit hoc absque probatione, sed probavit hoc ex ipsa ratione rei significatae: Zpse, inquit, conceptus cordis de ratione sua habet quod ab alio procedat. Non ergo est aliquid essentiale: quoniam in nullius essentialis ratione clauditur sive intrinsece, sive ut necessario concomitans, quod procedat ab alio. - Nec derogat hoc dignitati Doctoris: quoniam naturale est intellectui humano perfici in processu temporis. Retractavit ergo antedicta, non commemorando seipsum aliter sensisse, sed repellendo opinionem quam sustinuerat.

XII. In responsione ad primum, adverte quod conditionalis illa, s? ponitur verbum Dei metaphorice dictum, oportet poni verbum Dei proprie dictum, non tenet gratia formae, sed gratia materiae. Quoniam, ut in littera dicitur, si ponitur verbum Dei metaphorice, ponitur aut manifestatum verbo Dei, aut manifestans verbum Dei: his enim duobus modis dicitur metaphorice. Utrobique autem clauditur verbum proprie dictum: et consequenter personaliter, ut deductum est in littera. Nihil enim est in ratione verbi quod imperfectionem importet, sed tantum esse ab alio, etc.

XIII. In responsione ad secundum, adverte quod, cum dicitur in littera quod intelligere ita se habet ad intellectum in actu, sicut esse ad ens in actu, est locutio non similitudinaria, sed potius expressiva: ac si diceret, quod sicut esse in communi ad ens in actu in communi, ita tale esse, idest intelligere, ad tale ens in actu, idest intellectum in actu. Declaratum est enim superius quod cognoscere aliquid est esse illud; et quod in cognoscentibus in potentia, cognoscitivum est primo in potentia ipsum cognitum, deinde medio modo inter potentiam et actum, et demum est ipsum; et tunc tantum dicitur actu cognoscens, Nec obstat quod intelligere dicatur actio: tum quia est immanens, ut in littera dicitur; tum quia, secundum veritatem, magis habet de significari quam esse actionis.

XIV. In responsione ad tertium, dubium est an Verbum. divinum procedat ex omnibus quae sunt in scientia Patris, scilicet Patre, Filio et Spiritu Sancto, et omnibus creaturis. Sed quoniam hoc in articulo tertio huius quaestionis tractatur magis ex proposito, ibidem definietur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly proprium distinguitur et contra commune, et contra extraneum, idest adiacens; ut de Patris nomine dictum fuit. Ita quod sensus quaestionis est: Utrum Verbi nomen in divinis soli Filio conveniat, ut eius personalis proprietas; ut patet ex argumentis.

II. In corpore unica est conclusio, responsiva quaesito affirmative: Verbi nomen proprie dictum in divinis, est proprium nomen personae Filii. - Et probatur sic. Verbum significat emanationem intellectus, idest procedens secundum emanationem intellectus: ergo significat Filium: ergo solus Filius proprie est Verbum. - Probatur prima conse- quentia; quia et persona procedens secundum talem: emanationem est Filius, et huiusmodi processio est generatio.

Adverte hic quod, si vis huius probationis perspicue inspiciatur, secunda consequentia absque probatione merito posita est. Ex eo namque quod persona procedens secundum emanationem intellectus est Filius, sequitur quod Verbi nomen conveniat Filio. Ex eo vero quod talis processio est ipsa generatio, quam constat terminari ad Filium, sequitur quod idem sit esse Filium et esse Verbum. Ac per hoc, esse Verbum est proprium ipsi Filio, quemadmodum esse Filium. Et sic soli proprie convenit.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, nota ly in nomine Verbi. Non enim quaeritur Lou res quae est Verbum respiciat creaturas: sed utrum res illa divina, ut Verbi nomine significatur, claudat respectum aliquem ad creaturas.

II. In corpore tria facit. Primo, proponitur conclusio directe responsiva quaesito affirmative, simul cum medio: ac per hoc respondet quoad respectum in communi. Secundo, determinando qualis est ille respectus, respondet de tali respectu, communi tamen Patri et creaturis. Tertio, distinguendo, vicos de respectu quo tantum respicit creaturas.

III. Quoad primum, conclusio est de respectu in communi, sicut in communi quoque quaesitum fuit. Et est ista: In Verbo Dei importatur respectus ad creaturas, — Et subiungitur statim. medium: quia Deus, cognoscendo se, cognoscit creaturas.

Quoad secundum autem, propositum medium explicatur, magis applicando ipsum ad conclusionem contractam ad re- spectum talem, scilicet: Verbum Dei est expressivum Patris et creaturarum, - Probatur enim sic. Verbum est repraesentativum omnis eius quod actu intelligitur: ergo Verbum Dei est expressivum non solum Patris, sed etiam creaturarum. — Antecedens probatur in nobis, apud quos sunt diversa verba secundum diversa intellecta in actu. Consequentia vero. probatur: quia Deus unico actu se et omnia intelligit.

Quoad tertium, est haec conclusio: Verbum Dei eius quod est in Deo Patre, est expressivum tantum; creaturarum vero est expressivum et operativum. - Probatur. Scientia Dei est Dei quidem cognoscitiva tantum, creaturarum autem cognoscitiva et factiva: ergo Verbum Dei étc. Et confirmatur auctoritate Scripturae: Dixit, et facta sunt.

IV. Circa praedicta, universamque hanc materiam, adverte hic esse quatuor: primo, res dicta Verbo; secundo, relatio inter Verbum et rem dictam; tertio, modus quo Verbum refertur ad res dictas; quarto, ratio quare sic re- fertur. Et quoad res dictas quidem, in primo articulo huius quaestionis, in responsione ad 3, habuimus quod sunt haec tria, scilicet essentia divina, personae divinae, et omnis creatura: Pater enim dicit haec omnia Verbo. Relatio vero Verbi ad res dictas, ut sic, est relatio rationis: et est relatio expressivi ad expressum, ut in littera dicitur. Et in his duobus conveniunt alii nobiscum, coacti forte auctoritate Augustini,

In reliquis autem duobus, scilicet in modo et causa, diversitas est opinionum. Scotus enim, in Secundo, dist. r, qu. 1, art. 2, et in Quodlibetis, qu. xiv, art. 2, tenet quod Verbum Dei, ex vi productionis suae, non procedit ex scientia creaturarum, sed divinae essentiae. Et rursus, ut ex dist. xxxir Primi, qu. r, ad ult., eiusdem sumitur, tenet quod Verbum sic procedit de scientia solius essentiae, quod non procedit ut Verbum personae, nisi concomitanter. Ita quod imaginatur Patrem, ex hoc quod intelligit divinam essentiam, Verbum producere: quod quidem ex vi productionis suae exprimit essentiam, personas autem divinas concomitanter, tanquam res necessario iunctas essentiae: creaturas vero habet quod repraesentet, completa iam productione ipsius Verbi.

V. Est autem fundamentum positionis suae, quia ponit, in xxxv distinctione Primi, creaturas produci a Deo in esse cognito. Et propterea imaginatur quod essentia divina primo quasi movet intellectum paternum ad productionem termini infiniti, idest Verbi: et deinde ad terminum finitum, idest creaturam in esse cognito. Et sic Verbum non potest produci de scientia creaturarum, quae est in secundo instanti naturae.

Arguit quoque ad hoc in Secundo, ubi supra, tripliciter. Primo. Si Verbum procederet ut Verbum divinae essentiae et omnis intelligibilis, pari ratione Spiritus Sanctus spiraretur ut amor divinae essentiae et omnis amabilis intellecti: sed hoc est falsum: ergo. Probatur falsitas: quia tunc vel Deus necessario amaret creaturas, vel Spiritus Sanctus non necessario produceretur; quorum utrumque est impossibile. — Secundo. Si Verbum procederet ex omnibus etc., ergo procederet de seipso Verbo ut noto Patri: quod est inconveniens. Et tenet sequela: quia unum de intellectis formaliter a Patre, est Verbum. - Zertio. Nulla relatio realis alicuius personae divinae est ad creaturam: sed geniti ad id de quo gignitur, si est distinctum realiter, est relatio realis: ergo Verbum non est genitum de lapide ut noto Patri.

VI. S. Thomas autem, ut hic patet, tenet Verbum Dei natum esse ex omnibus quae sunt in scientia Patris, scilicet essentia, personis, et omni alio intelligibili simplici (quod dico propter scita a Deo scientia visionis). Imaginatur enim, ut expresse in primo articulo dixit, quod Pater, intelligendo se et Filium et Spiritum Sanctum. et omnem creaturam (subaudi tu, simplici intelligentia), concipit Verbum: ita quod prius, secundum rationem, Deus Pater intelligit quidquid naturaliter relucet in divina essentia, quam producat Filium.

Verum tamen est quod Verbum principaliter exprimit essentiam, et secundario creaturas; sicut et Deus Pater principaliter intelligit essentiam suam, et secundario creaturas: ita quod ly principaliter et ly secundario nihil aliud significant nisi in se et im alio; creatura enim in essentia divina, ipsa autem essentia. in se intelligitur et exprimitur.

VII. Ad imaginationes autem Scoticas facile est respondere. Primarium enim fundamentum nihil valere ex eo patet, quod productio illa creaturarum chimaerica est, et periculosam ingerens doctrinam, Sequitur enim Deum gloriosum non posse esse absque hoc, quod sint creaturae in esse diminuto: quod in philosophia ridiculum, in fide autem scandalum videtur. Sed de his alias. Nos enim, essentiam divinam et formaliter et obiective omne intelligibile comprehendere tenentes, ex superius determinatis, dicimus quod, quia Verbum procedit non ex qualicumque cognitione es- sentiae divinae, sed ex comprehensione eiusdem, oportet ut procedat ex notitia omnium quae sciuntur comprehendendo divinam essentiam, Sed haec sunt omnia supradicta ut patet ex qu. xiv. Ergo.

Et hoc proculdubio fuit fundamentum s. Thomae. Ex quo ad primam obiectionem Scoti dicitur breviter quod, uniformiter loquendo, scilicet de creatura intellecta in Deo, et similiter amata in Deo, par ratio est de Verbo et Spiritu Sancto: nec aliquod sequitur inconveniens. — Posset tamen simpliciter negari sequela, et paritas rationis: quia amor respicit res amabiles in seipsis, verbum autem res in intellectu.

Ad secundam vero dicitur, quod mullum inconveniens est Verbum procedere ex seipso et Spiritu Sancto ut notis Patri, idest ex notitia quam habet Pater de eis: imo hoc est necessarium, propter allatam rationem. Quin potius, cum ipse Scotus expresse, in vr distinctione Primi, teneat quod Pater prius intelligit Filium quam producat ipsum, voluntarie reputatur hoc inconveniens.

Tertia autem obiectio responsione non est digna: quoniam Verbum non distinguitur realiter ab his a quibus procedit uf cognitis, sed a quo procedit ut dicente; ut de se patet.

VIII. Esto tamen in hac materia cautus, propter veritatem. conditionalem, scilicet: Si. Deus nihil intelligeret in sua essentia nisi ipsam solam, adhuc haberetur productio Verbi. Ex hac enim sequi videtur quod productio Verbi non est posterior intellectione creaturarum in Deo. Habes namque aliam conditionalem: Si Deus non esset productivus ad intra intelligendo se, intelligeret nihilominus omne intelligibile. Ex hac enim sequitur quod Deum intelligere creaturas in se, non est posterius productione ad intra. Quare ne ex his fallaris, quod naturaliter de facto sit sequendo, dicito ut supra. Dixi autem zaturaliter, quoniam ea quae 4 Deus de facto libere novit, cum naturale praecedat liberum, procul ab ista disputatione sunt. - Et quoniam in comprehensione naturalis vis scientiae divinae clauditur ars creaturae factiva, quamvis non concludatur volitio earum; idcirco Verbum Dei, adaequans naturalem eius scientiam, habet respectum ad creaturam non solum expressivi, sed etiam operativi, ut in littera ex Augustino dicitur.

IX. In responsione ad primum, nota quod contra eam sunt argumenta Aureoli, apud Capreolum, in xxvi distinctione Primi, qu. rr, in concl. 5, ad probandum quod Verbum ex personali proprietate habet quod referatur ad creaturas. Omnia enim ex hoc ruunt, quod supponunt quod idem. sit dicere, Verbum secundum propriam rationem refertur ad creaturas; et dicere, Verbum ex proprietate personali habet quod referatur ad creaturas: cum tamen haec multum distent, et primum concedi possit, secundum autem non. Et huius ratio est, quoniam Verbum claudit in propria ratione notitiam, quae est de numero essentialium: propter quam, ut in littera dicitur, refertur ad dicta nota et facienda.

X. In responsione ad quartum, adverte quod in illis verbis, nomen Verbi principaliter impositum est ad significandam relationem ad dicentem, iudicio meo, retractat s. Thomas id quod in Qq. de Ver., qu. 1v, art. 5, dixerat, scilicet quod Verbi nomen principaliter significat absolutum. Et sequitur haec retractatio determinationem quam in primo articulo hic fecerat, scilicet quod Verbum sit nomen personale tantum. Ita quod Verbum significat primo proprietatem personalem ipsius Filii in concreto; et quoniam quasi substratum est notitia connotata, ideo refertur etiam ad dicta, etc. Et hoc consonat responsioni ad primum; et verbis praecedentis articuli, scilicet, Verbum significat quandam emanationem intellectus. Constat enim quod emanatio illa proprietas personalis est Filii: nisi enim hoc esset primo eius significatum, ex propria eius significatione non significaret proprietatem personalem Filii in divinis, sed ex connotato tantum; cuius oppositum ibidem dicitur.