Quaestio 104

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaequartae, adverte auod ad hoc quod unus homo teneatur obedire alteri, exiguntur duo. Primum est inaequalitas: ut scilicet unus sit superior et alius inferior. Par namque im parem non habet imperium. — Secundum, potestas unius super alterum. Oportet enim eum qui obedire tenetur, subiici potestati illius qui praecipit.

Quamvis autem in littera primum supponi videatur; et secundum deducatur, dum ex proportionali similitudine naturalium corporum superiorum et inferiorum in hoc quod oportet inferiora a superioribus moveri potestate excellentiae divinitus ordinata, infertur simile oportere esse in humanis, videlicet quod inferiores a superioribus moveantur potestate quoque divinitus ordinata: apparet namque in hoc processu superiora et inferiora supponi, et motionem per potestatem concludi: — si tamen radix consideretur, ex una et eadem ratione apparebit tam in naturalibus quam in humanis superiora et inferiora dari, et tanquam per se notum assumi. Cum enim unumquodque sic communiter agatur sicut aptum natum est agi, et e converso, ut patet ex II Physic.; et ad sensum pateat tam in corporibus naturalibus quam in humanis dari superiora moventia inferiora (apparet siquidem hoc in omnibus generibus): recte concluditur quod, quia proportionalia sunt in virtutibus propriis naturalia et humana, et in ordine inaequalitatis ad superiora; sicut oportet in naturalibus inferiora moveri a superioribus, ita in humanis.

II. In eodem articulo, non te perturbet verbum illud, Movere, per rationem et voluntatem est praecipere, eo quod etiam petere est movere per intellectum et^ voluntatem, ut superius patet. Est namque sermo iste secundum subiectam materiam intelligendus: ut videlicet. intelligatur de movere sufficienter. Qui enim praecipit, sufficienter movet, quia necessitatem imponit mobili ut moveatur: qui bod. petit, non imponit illi a quo petit necessitatem, ut patet.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo eiusdem centesimaequartae quaestionis dubium occurrit, an obiectum obedientiae sit praeceptum obligans ad mortale peccatum: vel praeceptum communiter, sive obliget ad mortale sive ad veniale. Et est ratio dubii quia hinc inde sunt auctoritates et rationes, In primis, Auctor hic dicit quod voluntas superioris, quomodolibet innotescat, est quoddam tacitum praeceptum. Constat enim quod non omnis voluntas superioris nota est praeceptum obligans ad mortale: ut patet cum innuit subdito quod deferat librum hebdomadario, et huiusmodi. — Et rursus, in responsione ad secundum, dicit: Simplex verbum praelati eius indicans voluntatem, cui obedit promptus obediens, etc.

In oppositum autem est quia in hoc articulo, in responsione ad primum, littera dicit: Ratio praecepti, quam attendit obedientia, concurrit cum,actibus omnium virtutum: non tamen cum omnibus actibus virtutum, quia non omnes actus virtutum sunt in praecepto. Et in quaestione sequenti, in art. 1, ad 1, dicitur: Peccatum veniale non est inobedientia: quia non est contra praeceptum, sed praeter praeceptum. Ex his enim apparet quod tam obedientia quam inobedientia respicit solummodo praeceptum obligans ad mortale. Nam sic sumendo praeceptum, aliqui actus virtutum sunt in praecepto, et venialia extra inobedientiam sunt, et non aliter: venialia siquidem in transgressione praecepti communiter sumpti consistunt.

II. Ad hoc dicitur quod procul dubio obiectum obedientiae est praeceptum communiter sumptum, prout est tertius actus rationis practicae, de quo, sub zmperii nomine, in praecedenti Libro tractatum est. Ad cuius clariorem intellectum, scito quod sicut in dispositione humanae vitae secundum corpus, aliquis est cibus contrarius vitae, ut venenum; aliquis est minuens aliquid quod est de integritate vitae, ut cibus nocens oculis vel stomacho; et aliquis est in. nullo minuens, sed eius omissio esset melior, ut cibus non nocens, qui tamen si omitteretur, expeditiorem redderet hominem: ita contingit in his quae ratio dictat agenda vel omittenda in ordine ad vitam aeternam. Quaedam namque indicit ut omnino necessaria ad vitam aeternam: et haec sunt praecepta obligantia ad peccatum mortale, ut non adulterari, etc. Quaedam vero indicit non ut necessaria ad vitam aeternam, sed ut ad integritatem vitae spectantia: et haec sunt praecepta obligantia ad veniale peccatum, ut non dicere verbum otiosum, et huiusmodi; nam veniale peccatum tollit non aeternam vitam, sed integritatem vitae animae pergentis in vitam aeternam. Quaedam vero indicit ut conferentia ad vitam aeternam: et haec sunt consilia, quae non obligant, sed sive fiant sive non, nihil illicitum incurritur; ut servare virginitatem, ingredi religionem, et huiusmodi. Ita quod inter consilia et praecepta tam primo quam secundo modo haec est differentia, quod praeceptum omne necessitatem imponit, licet diversimode (quia praeceptum obligans ad mortale imponit necessitatem vitae aeternae, quae est finis: praeceptum vero obligans solum ad veniale necessitatem integritatis viae ad vitam aeternam imponit): consilia autem nullam imponunt necessitatem. Et quia inobedientes constat esse qui nolunt parere superiori in his quae necesse est eos exequi si peccare nolunt; et similiter obedientes sunt non solum qui obediunt in. simpliciter necessariis ad vitam aeternam, sed in omnibus statutis quorum omissio illicita est: ideo obedientiae et inobedientiae obiectum est praeceptum communiter sumptum, ut distinguitur contra consilium.

Et hoc manifestum fit ex actu utriusque. Nam obedientiae actus proprius est facere vel omittere aliquid ut superioris voluntatem sibi notam impleat. Inobedientiae vero proprius actus est facere vel omittere aliquid ut contra qualitercumque insinuatam vel creditam voluntatem superioris faciat: hoc est enim proprie contemnere, contrarie oppositum actui obedientiae. Constat namque quod si quis ideo aliquid facit vel omittit, quantumcumque minimum, ut superioris mandatum impleat, de obedientia laudatur: et qui oppositum, ut scilicet contra superioris mandatum faciat, contemptor dicitur et est. Propter quod etiam in Constitutionibus Fratrum Ordinis Praedicatorum sub disiunctione dicitur: Nisi propter praeceptum vel contemptum: tanquam praecepti stricte sumpti transgressio distinguatur contra transgressionem contemptus. Et vere sic est. Quia sive adsit contemptus sive non, sola transgressio praecepti obligantis ad mortale inducit peccatum mortale. Et similiter sive adsit praeceptum ad mortale sive non, solus contemptus obligat ad mortale. Qui enim frangeret silentium hac intentione ut faceret contra voluntatem indicentis illud, hic vere contemneret, et mortaliter peccaret. Sine huiusmodi autem toties dicta intentione, videlicet ut faciat contra superioris voluntatem seu mandatum, nunquam est contemptus.

Ad primam ergo obiectionem in oppositum dicitur quod cum in littera dicitur omnes actus virtutum non esse in praecepto, sumitur praeceptum communiter, ut distinguitur contra consilium, quoniam multi actus virtutum sunt in consilio, ut vovere, qui est dctus religionis, et similes: et non sumitur praeceptum stricte, ut distinguitur contra mandatum.

Ad secundam vero dicitur quod quia inobedientia formaliter importat contrarietatem ad praeceptum communiter; et omne peccatum mortale importat contrarietatem ad id quod est praeceptum, stricte sumendo praeceptum; et nullum peccatum veniale importat contrarietatem ad praeceptum vel id quod est praeceptum: ideo omne mortale est inobedientia materialiter vel formaliter; veniale autem neutro modo. Et propterea dicitur quod veniale non est inobedientia. Cum quibus tamen stat omne veniale esse secundum quid inobedientiam: materialiter, ut reliqua venialia; vel formaliter, ut primus motus inobedientiae, sicut primus motus infidelitatis spectat ad speciem infidelitatis. Loquitur siquidem littera ibi de inobedientia simpliciter, formaliter vel materialiter.

III. In eodem secundo articulo, in responsione ad primum, circa illud: Ratio praecepti, quam obedientia attendit, concurrit cum actibus omnium virtutum, etc., dubium Occurrit, an haec differentia intelligatur de concursu in actu, vel in potentia. Si namque intelligitur in potentia, nulla est differentia: quia omnis actus virtutis potest cadere sub praecepto. Si vero in actu, falsum dicitur: quia aliqua virtus est cuius nullus actus cadit sub praecepto, ut magnificentia. Male ergo ponitur differentia inter concursum praecepti cum actibus omnium virtutum, et non cum omnibus actibus virtutum,

Ad hoc dicitur dupliciter. Primo, quod sermo praesens est de virtutibus principalibus: sicut, cum dicitur quod omnes virtutes oportet esse connexas, intelligitur de principalibus virtutibus, quae sunt, apud nos, theologales et cardinales. Quarum quamlibet constat cadere sub praecepto.

Secundo dicitur, quod cuiusque virtutis actus aliquis cadit sub praecepto, sed non eodem modo. Quia actus positivus cuiusque virtutis cadit sub praecepto affirmativo, quod obligat semper, sed non ad semper: omissio autem contrarii cadit sub praecepto negativo, quod obligat semper et ad semper. Et propterea quilibet tenetur obedire praecepto Dei, seu naturalis iuris, de actu magnificentiae, pro loco et tempore: quando scilicet habet. divitias, et oportet magnificos facere sumptus. Et nihilominus quilibet, quantumcumque pauper, tenetur nihil velle contra magnificentiam. Stat ergo solida differentia assignata in littera.

IV. In eadem responsione ad primum, circa illud: Quai dam quandoque sub praecepto cadunt quae ad nullam aliam virtutem pertinent, ut patet de his quae non sunt mala. nisi quia prohibita, dubium occurrit, an omittere mala quia prohibita ad nullam aliam virtutem spectet nisi ad obe-' dientiam. Et est ratio dubii quia verbum litterae apego hoc manifeste dicit.

In oppositum autem est quia frangere ieiunium Eeclea siae, quod non est malum nisi quia prohibitum, spectat ad gulam: et servare illud spectat ad virtutem abstinentiae. Et rapi a iudice homicidam in ecclesia, quod non est malum nisi quia prohibitum, spectat ad sacrilegium: et abstinere ab hoc spectat ad virtutem religionis. Et sic de aliis. Non videtur ergo verum esse quod in littera dicitur. —.

Ad hoc dicitur quod, ut patet ex praecedenti Libro cum legis sit facere homines virtuosos, praecepta de 5i actibus virtutum vel vitiorum sic dantur ut quidam actus secundum se spectent ad virtutes vel vitia, ut colere patriam, non furari, non inebriari, et huiusmodi: quidam autem secundum se ad nullam virtutem spectant, sed ex hoc lect. ipso quod mandantur in tali materia, substernuntur tali virtuti vel vitio; si enim praecipitur aliquid pro vener tione sacrorum, ex hoc ipso fit actus religionis, et sic Ei aliis, ut ibi declaravimus. 'Sic ergo in hoc quod in proposito dicitur, subintelligenda est glossa haec, scilicet, secundum se. lta quod sensus est: Quaedam quandoque sub praecepto cadunt quae secundum se ad nullam spectant virtutem. Et sic pars negativa quaestionis est vera, quia etiam ad aliam virtutem spectat omittere mala quia prohibita: et pars affirmativa est quodammodo vera, quia i secundum se ad nullam aliam virtutem spectant. Et i non est mirum si diversa in diversis locis apparet sententia. V. In responsione ad quartum eiusdem secundi articuli dubium occurrit, an obedientia respectu Dei, et homini: sit unius speciei specialissimae, Et est ratio dubii quia in littera, primo, ex differentia inter obiectum reverentiae et obedientiae, concluditur de obedientia absolute quod non est nisi unius rationis. Postmodum vero subiun. limitate quod obedientia hominis est eadem specie: quasi per ly hominis praeservaverit se ab obedientia Dei, etc.

Ad hoc dicitur quod obedientia respectu Dei, et hominis, est quodammodo unius, et quodammodo alterius rationis. Nam secundum propriam differentiam obedientiae, quae ex obiecto sumitur, unius est rationis: quia praeceptum formaliter, a quocumque fiat et de quocumque fiat, unius est rationis. Et hoc est quod primo in littera con- cluditur. — Si vero consideretur obedientia secundum communem rationem virtutis vel vitii, secundum quam distinguitur virtus erga Deum vel proximum vel seipsum, et similiter peccatum contra Deum aut proximum aut seipsum: sic obedientia divini praecepti, et obedientia humani praecepti, diversarum sunt rationum, et similiter inobedientiae, quoniam una respicit Deum et alia hominem. Sicut in naturalibus figura caeli, et inferioris. corporis, sunt unius rationis secundum propriam rationem figurae: et sunt diversorum generum secundum communem rationem entis, qua diversificantur per incorruptibile et corruptibile. Et propter dictam diversitatem Auctor in littera subiunxit limitate de obedientia hominis. - Et sic omnia consonant,

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem centesimaequartae quaestionis dubium occurrit de conclusione principali: an scilicet in littera concludatur quod obedientia est maxima virtutum moralium. Et est ratio dubii obscuritas litterae.

Ad hoc breviter dicitur quod neque secundum veritatem, neque secundum litteram, obedientia est maxima virtutum simpliciter: quia theologales sunt praestantiores ea, ut in littera probatur.

Nec est maxima in genere moralium: quia religio, ad minus, est praestantior ea. Quoniam religio ipsum Deum, qui praecipit, colit: obedientia vero ad eius praeceptum attendit. Constat autem quod maius est Deum quam Dei praeceptum venerari,

Sed est maxima in genere moralium talium, quae scilicet in contemptu temporalium consistunt. Et hanc excellentiam non habet obedientia quaecumque, sed illa qua Deo universaliter obedimus: sic enim, et non aliter, praecepto eius voluntatem nostram subiicimus. Si enim quaedam Dei praecepta placet implere, et quaedam non, iam non Dei, sed nostram, qua implenda et non implenda elegimus, sequimur voluntatem. Omnes siquidem hae conditiones ex littera, diligenter perspecta, habentur.

Et ex hac parte considerata obedientia, filia ponitur caritatis individua, differens ab ea in hoc, quod caritas facit hominem cum Deo idem velle et idem nolle per modum amici, obedientia vero per modum subditi. Homo enim, Tecognoscens se tali amico subditum, perpendit iustum esse ut obediat volendo et nolendo ut subditus quidquid ille praecepit. — Et ex hac eadem parte, obedientia causat omnium virtutum, etiam caritatis et fidei, actus: ut scilicet impleat Dei praecepta. — Et ex eadem parte, ponitur quasi forma virtutum aliarum: pro quanto actus reliquarum fiunt ut impleantur divina praecepta, quod directe spectat ad obedientiam.

Veruntamen, quia ipsa impletio praecepti divini ordinatur ad impletionem divinae voluntatis per modum amicitiae, quod est proprium caritatis; ideo finis praecepti et obedientiae simpliciter est caritas, iuxta illud Apostoli, ad Tim.: Finis praecepti est caritas.

II. In responsione ad primum eiusdem articuli, adverte quod obedientia dupliciter sumitur: causaliter, et formaliter. Si formaliter, sic una est species: si causaliter, in multis reponitur speciebus, Et laus eius qua anteponitur religionis actui qui est victimas offerre, convenit ei causaliter sumptae, prout continetur sub religione, et spectat ad potiorem religionis actum, qui est devotio. Et ideo non est mirum si hoc modo praeponitur minori actui religionis: tanquam si diceretur: Melior est devotio quam victima: melius est sacrificium interioris voluntatis quam exterioris victimae; quod est per se notum, Et hane rationem reddunt verba Gregorii, dicendo quod mactatur voluntas; procul dubio in sacrificium divinum.

III. In responsione ad tertium eiusdem articuli, adverte quod per bonum ad quod faciendum homo ex necessitate tenetur, non intelligitur solum de necessitate peccati mortalis, sed etiam venialis. Ita quod nulli homini homo tenetur obedire in his quae sunt peccata, quantumcumque minima: quia mon sunt facienda mala ut veniant bona -

Commentaria Cardinalis (Caietani

In articulo quarto eiusdem quaestionis centesimaequartae, Ii responsione ad primum, dubium occurrit, an Dominus lesus vere praeceptum fecerit caecis ne eum manifestarent. Et est ratio dubii quia si non intendit praecipere, ut littera dicit, sequitur quod Evangelista male expresserit verba Domini, dicendo quod praecepit eis. Si autem intendit praecipere, male ergo exprimitur in littera oppositum.

Ad hoc dicitur quod Dominus lesus, licet esset superior et posset potestate praeceptiva uti, in illo tamen actu non est ea usus, sed ut unus hominum locutus est, ad exemplum aliorum, per modum praecipientis petendo ne divulgaretur. Et suberat veritas. Quia tanquam unus homo, quantum ex se erat, volebat ut non manifestaretur: et ad ostendendum veritatem talis intentionis, per modum praecipientis loquebatur. Et sic omnia consonant.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto eiusdem centesimaequartae quaestionis, collige exempta ab Obedientia hominis, et vide esse tria: primo, iussa a superiori; secundo, interiores animi motus; tertio, spectantia ad naturam corporis. Restare ergo patet quod in dispositione actuum et rerum humanarum, homo homini: subditur, diversimode iuxta diversas potestates. Sed multa dubia.occurrunt.hic. Primum est. de interioribus animi motibus: cum Ecclesia excommunicet si inquisitor odio vel amore, etc.; et rursus confessor sit iudex cogitationum occultarum, absolvendo vel ligando, ut patet.

Secundum est de spectantibus ad naturam: Nam videmus Ecclesiam praecipere de alimenti privation praecepto ieiunii, Constat autem quod alimentum Eo ad naturam corporis, plus quam generatio: quanto conservatio individui naturalior est cuique quam. "COS HRS speciei.

II. Ad primum horum dicitur quod actus interiores cas pliciter inveniuntur. Scilicet, secundum se tantum: et sic non subiiciuntur iudicio humano, iuxta illud Apostoli, I ad Cor. 1v: Nolite ante tempus iudicare: donec Dominus manifestet consilia cordium..— Alio modo, ut sunt rationes actuum exteriorum, Et sic computantur cum actibus exterioribus humano iudicio subditis. Et hoc modo cadunt sub inhibitionibus Ecclesiae. f

Altera vero obiectio, de iudicio confessorum, solvitur dicendo quod confessor non ut homo, sed ut Deus, exercet confessionis iudicium: nam. quod scit in confessione, non scit ut homo, sed ut Deus. ite habet simile in quocumque alio actu ecclesiastico. Et ideo non est mirum si etiam cogitationes cordis confessoris subduntur iudicio, sicut subduntur divinae legi, quae vetat concupiscere uxorem et rem proximi,

III. Ad secundum dubium dicitur quod, ut in littera insinuatur, inter naturam corporis et actiones alias ac res possessas haec est differentia, quod homines in natura sunt pares, et ideo nullus in alterum imperium habet in his quae sunt naturae, ut alimentum, operimentum et generatio: sed in actionibus et rebus valde impares sumus, dum alii aliis praestant. Et ad haec disponenda, punienda, compescenda, etc., superiores instituuntur. Et ideo in his homo tenetur homini obedire. Ecclesia autem per ieiunium. non subtrahit alimentum: hoc enim praecipere multo minus posset quam virginitatem servari, Sed de tempore et qualitate alimenti ordinat sic ut naturae sustentatio necessaria non tollatur

Et scito, novitie, uod littera dicens quod homo non tenetur homini in istis obedire, intelligitur absolute: et non de homine qui iam se voto proprio obligavit ad haec, puta ad virginitatem et huiusmodi; hi enim tenentur obedire ratione voti.

Cum autem audis homines secundum naturam esse pares, intellige non de aequalitate dignitatis seu nobilitatis, quuoniam et secundum animam et secundum corpus unus venitur nobilior a natura: sed de aequalitate potesta- tis; quia. nullus, homo, in.his quae. ad.naturam spectant, habet potestatem. super alium.

IV. In responsione ad tertium eiusdem quinti articuli dubium occurrit, an religiosus teneatur obedire praelato praecipienti ea in quibus potest praelatus dispensare: puta quod comedat carnes; quod: loquatur in loco silentii, et huiusmodi. Et est ratio dubii: quia ex quo facere talia non est secundum. regulam, sed regulae relaxatio, non tenetur obedire. Ex eo autem quod. praelatus potest relaxare in hoc regulam, sequitur quod potest hoc praecipere: sicut alia quae non sunt expressa in regula.

Ad hoc dicitur quod dispensatio potest fieri dupliciter. Primo, absolute, sine causae discussione, quia sic videtur praelato superficie tenus aut sine cura dispensanti; ut communiter fieri videtur in istis levibus. Alio modo, cum causae urgentis discussione et conclusione. Si praelatus ergo praecipiat aliquid contra vel praeter regularem vitam dispensando primo modo, non tenetur subditus obedire, sed debet sequi potius statutum religionis suae. Et ratio est quia dispensatio sine causa legitima sufficiente ad relaxationem legis in hoc casu, z:07 est dispensatio, sed dissipatio (nisi forte dispensans sit princeps, in his quae sunt pure iuris positivi). — Si vero praecipiat aliquid dispensando cum causa legitima, sic tenetur subditus obedire. Et ratio est quia ex quo accessit legitima dispensatio, opus illud pro tunc non est contra aut praeter regularem vitam: et ex alia parte, subest causa praecipiendi ut fiat hoc opus, propter aliquem finem subordinatum regulari conversationi seu vitae, ad quam omnia hominis praecepta ordinantur in religione. Consequens est ut nulla ratione excusetur subditus ab huiusmodi obedientia. Unde Bernardus, in libro de Dispens. et Praecepto, inquit: Votum meum non minuat praelatus sine necessitate, insinuans quod quando necessitas adest, potest praelatus praecipere.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo sexto eiusdem centesimaequartae quaestionis dubium occurrit, in responsione ad primum, de satisfactione responsionis. Nam non satisfacit argumento. Quia glossa illa, ad litteram, loquitur de libertate quoad temporalia, sicut textus loquens de libertate a tributis: responsio autem Auctoris loquitur de libertate spirituali, et contraria omnino videtur glossae. - Et confirmatur hoc. Quia glossa illa sumpta est ex Augustino, in Qq. Evang., ubi ante illa verba dicitur: Dicit filios esse liberos, hoc est, non vectigales: ut patet in Catena Aurea, super illo textu.

Ad hoc dicitur quod Auctor satisfacit argumento, exponendo glossam formaliter de filis Dei quatenus sunt filii, et non quatenus sunt servi. Et quia in hac vita sunt filii quoad animam, et remanet servitus quoad corpus; ideo non est intelligenda glossa illa nisi de libertate animae pro nunc, corporis autem quando completa erit filiorum. Jibertas.

Posset nihilominus aliter exponi glossa, dicendo quod per filios Regis, seu Regni aeterni, non intelligit omn Christianos, sed eos qui praesunt in regno, quasi filii. autem sunt episcopi, presbyteri et qui, relinquentes omnia, Christum sequuntur, iudicaturi orbem. Hi enim in. ps mundo, tanquam filii Regis, ex eorum statu regnum in aliis propagare fovereque debent: et liberi etiam a vitute temporalium dominorum esse debent. Et hoc g vatoris doctrinae consonat, dum Petrum Apostolum liberum insinuat, subiungens: Ne scandaligemus eos, solve pro te; et glossae loquenti in hac vita,'dum dicit in quolibet regno terreno liberi esse debent filii TuS quo sunt omnia regna.