Quaestio 17

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore tria: primo, declaratur quid d austost falsitas simpliciter et secundum quid rerum; deinde ponuntur duae conclusiones responsivae quaesito. Prima est: Falsitas simpliciter non est in rebus dependentü- bus a Deo, nisi forte in voluntariis. Secunda est: Falsitas secundum quid est in rebus dupliciter.

II. Quoad primum, intendit quod falsitas simpliciter rei 'consistit in difformitate rei ad intellectum a quo dependet: falsitas autem secundum quid, in difformitate rei ad intellectum a quo non dependet. Utrumque autem horum simul probatur sic. Verum et falsum opponuntur: ergo ubi primo ést veritas, ibi primo falsitas: ergo falsitas est in intellectu, et non in rebus nisi in ordine ad intellectum: ergo falsitas simpliciter rerum consistit in difformitate ad intellectum quem per se respicit: ergo ad intellectum a quo dependet: 'ergo falsitas secundum quid rei consistit in difformitate ad intellectum per accidens: ergo, a quo non dependet.

— Prima consequentia probatur: quia opposita sunt circa idem. Secunda quoque: quia veritas est in intellectu, et non in rebus nisi in ordine ad intellectum. Tertia autem: quia unumquodque nominatur simpliciter ab eo quod convenit per se. Quarta vero: quia intellectus a quo dependet res, per se respicitur. Quinta autem, cum sexta, probatur ex oppositis tertiae et quartae: quia scilicet ab intellectu per accidens denominatur res secundum quid; et quia intellectus a quo res non pendet, est per accidens.

III. Quoad secundum, prima conclusio responsiva, scilicet, falsitas simpliciter non est in rebus dependentibus 4 Deo, nisi forte in. voluntariis, probatur. Res naturales dependent ab intellectu divino, sicut artificiales ab intellectu humano: ergo falsitas simpliciter naturalium consisteret in difformitate ad intellectum divinum: ergo in rebus dependentibus a Deo, non est falsitas simpliciter, nisi forte in voluntariis.

Antecedens supponitur. Consequentia probatur; quia res artificiales dicuntur falsae simpliciter, inquantum deficiunt a forma artis. Et manifestatur hoc ex usu loquendi: dicitur enim aliquis falsam grammaticam fecisse, quia defecit ab arte grammaticae, Et sumitur hic deficere non negative, sed contrarie, quod idem est quod esse difforme: defectus enim negative constituit opus imperfectum, sed. contrarie constituit falsum. Et ideo, ut clarior esset sensus, usus sum in consequentiis difformitatis nomine. — Secunda vero consequentia probatur. Quidquid in rebus accidit, exceptis his in quorum potestate est subducere se ab ordine divini intellectus, ex ordinatione intellectus divini procedit: ergo in rebus dependentibus a Deo, etc. Et confirmatur exceptio auctoritate Scripturae directe; et ex opposito auctoritate quoque Scripturae confirmato, scilicet veritate vitae dicta de actu virtuoso.

IV. Adverte hic tria. Primum est, quod littera res naturales proponit dependere ab intellectu divino ut artificiales ab humano, et tamen non infert, ergo in naturalibus; sed universalissime, ergo ih rebus dependentibus a Deo, etc. Fecit autem hoc, quia idem iudicium est de omnibus et de naturalibus: omnia enim, quatenus ab ipso pendent, statutum in eo habent quid eis conveniat, cui conformia oportet esse, exceptis voluntariis.

Secundum est, quod omnia alia a Deo, possunt comparari ad intellectum divinum dupliciter: uno modo, ut cognita ad cognoscentem; alio modo, ut mensurata ad mensuram, seu regulata ad regulam. Si primo modo comparentur, nulla est differentia inter alia et voluntaria,-quoad subductionem ab ordine, respectu intellectus divini: quoniam omnia aeque nuda et aperta sunt coram eo. Sed si comparentur secundo modo, sic est differentia posita in littera, Quoniam in rebus aliis nihil accidit nisi ex aliquo ordine regulato a divino intellectu, licet ille ordo non congruat huic, ut patet in monstris. In voluntariis autem accidit deformitas moralis, non ex ordine aliquo a Deo statuto (nullum enim rerum ordinem statuit, ex quo culpa fieret; nullaque regula in Deo est, cui culpa conformis sit); sed ex potentia peccandi liberi arbitrii, quae ut sic, nec per se nec per accidens est a Deo, ut alibi patet.

Tertium est, quod in littera dicitur misi forte in voluntariis, non quia dubium est, sed quia non est necesse in voluntariis inveniri huiusmodi falsitatem; vel quia adhuc de voluntariis non est determinatum.

V. Secunda vero conclusio, scilicet, falsitas secundum quid est in rebus dupliciter, declaratur. Res naturales, relatae ad intellectum nostrum, sunt et significatae, et causae; et significantur quandoque secundum id quod non inest; et natae sunt quaedam facere de se falsam opinionem: ergo utroque modo in eis potest dici falsitas secundum quid. - Antecedens patet, quoad omnes partes, inductive. Consequentia autem probatur ex ratione falsi. Et confirmatur utrumque membrum auctoritatibus Augustini et Aristotelis, ut patet in littera. Omnia. clara sunt.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS ex principio corporis est clarus. - In corpore duo: primo, declarat tituli sensum; secundo, respondet quaesito, ibi: Sic autem.

II. Quoad primum, dicit quod sensus quaestionis est, utrum sensus sit falsus, idest habens falsam apprehensionem, idest, apprehendat rem aliter quam est: et non, utrum sit falsus, idest, cognoscat vel dicat falsum. Probatque hoc ex veritate sensus: quia eodem modo in eo invenitur veritas, scilicet, ut consistit in apprehensione rei sicut est. Et sic etiam patet quid significat falsitas sensus, scilicet, apprehendere rem aliter quam est.

III. Quoad secundum, conclusio responsiva quaesito est: Sensus, respectu proprii obiecti, non est falsus nisi per accidens; sed respectu sensibilis communis et per accidens, est falsus. - Probatur. Sensus sic cognoscit res ut assimilatur eis: ergo quaedam per se primo, quaedam per se non primo, et quaedam per accidens cognoscit: ergo respectu sensibilis proprii nonnisi per accidens fallitur, respectu vero aliorum falli potest.

Antecedens patet. Consequentia autem prima probatur: quia tripliciter similitudo in sensu invenitur, scilicet, per se primo, etc. Secunda autem consequentia in littera non probatur, nisi ex hoc quod ad per se primo sensibile directe sensus refertur, ad alia vero ex consequenti vel per accidens: in articulo tamen sequenti ratio assignabitur. Quoad exceptionem tamen, idest nisi per accidens, manifestatur et de quali accidente intelligatur, quia de indispositione organi; et probatur: quia hoc est commune omnibus passivis, scilicet, indispositionem eius impedire receptionem formae. Et confirmatur experientia in sensu gustus.

IV. In responsione ad primum, nota distinctionem sensus ex Qu. de Ver., qu. 1, art. 1. Sensus dupliciter: uno modo, ut cognoscit res; secundo, ut offert superiori potentiae, Et hoc dupliciter: scilicet, ut res quaedam; et ut indicativus rerum. Primo modo sensus tractatus est hic; et dictum est quod est verus respectu proprii sensibilis, etc. Secundo autem modo, scilicet ut res offerens se in actu secundo superiori, est semper simpliciter verus, sicut et ceterae res, iuxta determinationem in articulo praecedenti. Et hoc modo accepit sensum Augustinus in auctoritate inducta. Tertio autem modo, scilicet ut nuntius rerum, est falsus quandoque causaliter: quia natus est pluries facere falsam aestimationem de re. Semper ergo sensus facit veram aestimationem de dispositione propria, sed non de dispositione rerum sensatarum. Et hoc intendit responsio litterae. huius, distinguens iudicium ex sensibus duplex, scilicet de ipso sensu in actu, et de re sensata. Et quoad primum non fallimur per sensum, sed quoad secundum.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS Clarus. - In corpore tria: primo, in quo inteldoin est aut non est falsitas; secundo, ibi: Zac tamen differentia, quomodo in illo intellectu in quo est, invenitur falsitas; tertio, ibi: Quia vero falsitas, quomodo et quando ex illo derivatur falsitas in intellectu in quo non est.

II. Quoad primum, est haec conclusio: Falsitas non est in intellectu quod quid est, sed componente et dividente. Haec conclusio probatur ratione: et manifestatur simul in se et in sua probatione, ex proportionali similitudine intellectus et sensus. - Ratio igitur est haec. Res naturalis non deficit ab esse quod sibi convenit secundum suam formam, sed deficere potest ab accidentibus vel consequentibus: ergo virtus cognoscitiva non deficit a cognitione illius cuius similitudine informatur, sed accidentium eius vel consequentium: ergo intellectus circa quod quid est non decipitur, sed in componendo vel dividendo. - Antecedens probatur inductive in homine. Consequentia vero probatur. Sicut res se habet ad esse per formam, ita virtus cognoscitiva ad cognoscere per similitudinem rei cognitae: ergo, si res non potest deficere, etc. Secunda vero consequentia, quoad primam partem, probatur: quia intellectus informatur similitudine quidditatis. Quoad secundam vero: quia, componendo, attribuitur quidditati aliquid vel non consequens, vel oppositum.

Similitudo autem proportionalis est: Sicut sensus visus se habet ad sensibile proprium, ita intellectus ad quod quid est: et sicut ille informatur directe similitudine proprii sensibilis, ita hic similitudine quidditatis. Et propterea in neutro, ut sic, est falsitas. Sicut quoque ille se habet ad sensibilia communia et per accidens, ita hic ad iudicandum de consequentibus vel accidentibus quidditati: quod fit componendo vel dividendo. Et propterea in utroque potest esse falsitas.

III. Circa antecedens, adverte quod potest bene et male interpretari. Male quidem, si intelligatur quod esse rei naturalis non. potest deficere: hoc enim non est verum nisi in rebus incorruptibilibus. Bene autem, si intelligatur quod esse rei naturalis non potest deficere, ipsa re naturali salva: et sic intendit littera. Unde non dicit quod nulla res naturalis potest deficere; sed dicit quod non potest deficere ab esse quod sibi competit secundum suam: formam; tanquam si diceret quod nulla res habens aliquam formam, dum habet illam, potest deficere ab esse quod convenit secundum illam. Et est propositio per se nota: quia esse est de ratione formae, ut patet VII Metaphys.

IV. Circa probationem consequentiae, illam scilicet proportionalem, sicut res habet esse per propriam formam, ita virtus cognoscitiva cognoscere per similitudinem rei cognitae, adverte quod cognoscere est ipsum esse speciei cognoscibilis, quando est vere actu in genere cognoscibili; sicut diximus, quod intelligere est ipsum esse speciei intelligibilis actu in genere intelligibili et non medio modo existentis. Ita quod hoc est commune omni cognoscitivae virtuti, sive sensitivi sive intellectivi ordinis, scilicet, quod cognoscere est esse speciei qua cognoscit, sumendo illam speciem, quidquid illa sit, in actu in genere cognoscibDili; quidquid sit de esse eius in actu in genere entium. Et hoc est valde notandum pro notitia partis sensitivae et intellectus.

V. Quoad secundum, est haec conclusio: Falsitas est in intellectu componente dupliciter, scilicet formaliter et obiective, - Probatur, et manifestatur. Probatur quidem: quia veritas est in eodem intellectu eisdem modis. Manifestatur vero ex differentia ad sensum, ut patet.

VI. Quoad tertium, ponitur conclusio una, cum suo corollario. Conclusio est: Falsitas est in intellectu quod quid est, per accidens. - Probatur, et manifestatur, Probatur quidem sic. Falsitas per se est in compositione intellectuum tantum: ergo in intellectu quod quid est, habet locum ratione compositionis admixtae: ergo invenitur in eo per accidens. - Omnes consequentiae sunt notae, Prima enim fundatur super hoc, quod ex primo tali cetera oportet dici talia, inquantum participant illud, ut patet I Posterior. Secunda super hoc, quod non est de ratione quod quid est, esse compositum: quod etiam patet.

Manifestatur autem conclusio, distinguendo duos modos quibus compositio admiscetur intellectui circa quod quid est. Primus consistit in coniunctione definitionis cum definito: secundus in coniunctione partium definitionis, ut patet in littera. Et differunt in hoc hi modi, quod error in secundo constituit quod quid est in se falsum: primus autem falsum. huic.:

Corollarium est, quod in cognoscendo quidditates simplices, intellectus non potest esse falsus; sed aut verus, aut nullus.

VII. Circa primum modum falsitatis, et hoc corollarium, occurrit dubium. Tum quia coniunctio definitionis cum definito est extra intellectum quod quid est. Intellectus: enim quod quid est lineae, non dicit, linea est longitudo cuius extrema sunt duo puncta; sed dicit tantum, / ongitudo.cuius extrema sunt duo puncta. Haec enim est definitio, quam solam constat ad primam operationem intellectus spectare: illud autem totum, inea est longitudo etc., ab intellectu componente dicitur; sicut etiam dicitur linea est curva, vel recta. Cur ergo magis falsitas illius coniunctionis quam huius, primae imponitur operationi? - Tum quia iste modus falsitatis ita habet locum in simplicibus, sicut in compositis: potest enim simplicissimus conceptus iungi cui non convenit quidditative. Et sic in simplicibus potest etiam esse error per accidens: cuius oppositum littera sonat in corollario.

VIII. Ad evidentiam horum, scito quod, sicut res se habet ad esse, ita ad cognosci: et propterea, quantum differt coniunctio definitionis cum definito a coniunctione cum ceteris, tantum interest ut exigatur cognitio illius coniunctionis ad quod quid est, et non coniunctionis cum aliis. Coniunctio enim definitionis cum definito, dat definitioni quod sit quod quid est: nulla enim ratio est quidditas, nisi inquantum est alicuius entis quidditas. Et propterea cognoscere quod quid est non contingit, nisi cognoscatur coniunctio definitionis cum definito. Si enim cognosceretur definitio nesciendo cuius rei sit, non sciretur quidditas aliqua, sed quid significat nomen: sic enim se haberet huiusmodi definitionem apprehendens, sicut modo se habet formans conceptum montis aurei, vel cuiuscumque alterius figmenti ex non impossibilibus, Non sic autem se habet ad quod quid est coniunctio cum passionibus et aliis: quoniam absque illis quidditatis ratio salvatur. Quia ergo quod quid est essentialiter exigit in essendo id cuius est, quamvis non hoc vel illud, oportet ut etiam in cognosci illud exigat. Ac per hoc, illa coniunctio ad primam spectat operationem intellectus, sicut et coniunctio pertum definitionis; quamvis haec ultima magis.

Et quoniam coniunctio definitionis cum definito, si secundum se iudicetur, consurgit ex compositione definiti (nisi enim esset compositum, locum in eo non haberet abstractio definitionis ab eo, quantum est ex se; cum nihil abstrahat secundum se ab omnino seipso); propterea, si aliqua quidditas invenitur ita simplex, ut scilicet sit rei simplicis quidditas, circa illam nullus ex parte sua error esse potest, sicut nulla est compositio, - Et per hoc patet responsio ad obiecta.

IX. In responsione ad primum, adverte quod ideo quidditas dicitur proprium obiectum intellectus, quia intellectus in communi se habet ad quidditatem, sicut visus ad colorem; ita quod per se primo cognoscit quod quid est, et ab ipso tantum perficitur et movetur per se primo. Huius autem ratio assignatur, tum quia species intelligibilis primo est quidditatis, ut in corpore articuli dicitur. Tum quia in quod quid est clauditur cognitio omnis complexionis, sive convenientis sive disconvenientis: adeo quod, si quis perfecte penetraret quidditates rerum, perfecte intelligeret in eis omnes propositiones de earum accidentibus, ut inferius in tractatu de Angelis patebit. Tum quia quod quid est cognoscibile est ex se, complexio autem non nisi ex quod quid est. In cuius signum, principia cognoscimus inquantum terminos cognoscimus, ut dicitur I Poster.: et omnes dubitationes, resolvendo in quod quid est, iudicamus.

Commentaria Cardinalis Caietani

Titulo, ly contraria sumitur proprie, ut contrarietas Lüstingaitur contra alias oppositionum species.

In corpore una conclusio, responsiva quaesito affirmative: Verum et falsum sunt contraria. - Probatur sic. Falsum est dici vel videri ens non esse, aut non ens esse: ergo falsum significat acceptionem inadaequatam rei: ergo falsum ponit aliquid, et determinat sibi subiectum: ergo nec contradictorie, nec privative, sed contrarie opponitur vero.

Antecedens probatur ex IV Metaphys., text. 27. Prima consequentia patet: et ex significatione veri, quia scilicet ponit acceptionem adaequatam rei, confirmatur. Secunda autem est ex se evidens: quia acceptio difformis est aliquid: Ultima autem probatur ex differentia inter opposita contradictorie, privative, et contrarie: quia scilicet in illa alterum est pura negatio absque subiecto; in secunda, negatio in subiecto; in tertia, positio in subiecto.

II. Adverte hic, quod littera supponit verum et falsum opponi, tanquam per se notum; et solum modum oppositionis venatur ac determinat. Et ideo consequentia tertia nullam patitur calumniam. - Confirmatio quoque primae consequentiae ex significatione veri, valde efficax est, si IV Metaphys. creditur: quoniam ibidem nulla disparitas quoad significare positivum ponitur, et tamen utrumque definitur. Verum enim, inquit Aristoteles, es? ens esse, et non ens non esse: falsum autem, ens non esse, et non ens esse. Unde qua ratione verum significat positivum, scilicet enuntiationem enti et non enti conformem, eadem falsum significat enuntiationem utrique difformem: et non significat negationem conformitatis, ut illi in littera recitati putaverunt.

III. Circa primum consequens, scilicet, falsum ponit acceptionem inadaequatam rei, adverte quod dupliciter potest intelligi. Uno modo, quod falsum significet formaliter acceptionem difformem, ut nigrum colorem congregativum. Alio modo, quod ponat relationem difformitatis formaliter, et acceptionem fundamentaliter; sicut dissimile significat relationem, et ponit qualitatem. Prímo modo non potest intelligi: quoniam sequeretur quod unum contrariorum, formaliter sumptum, transiret in reliquum: quod non est intelligibile. Non enim potest percipi quod albedo fiat nigredo: sed quod res quae est alba, mutetur in nigram. Patet autem sequela ex Praedicamentis, ubi dicitur quod eadem numero oratio suscipit verum et falsum. Si enim unamet enunciatio est modo vera, et modo est falsa, et tam verum quam falsum formaliter significat enuntiationem, oportet quod unum contrariorum formaliter recipiat alterum. Unde ex hoc ipso quod unamet numero oratio est modo vera, modo falsa, patet quod verum et falsum aliquid in oratione significant, et non ipsam enuntiationem. In cuius signum, cum subsumendum esset in littera quod falsum significat aliquod positivum in certo subiecto, nihil aliud subiunctum est, nisi quod falsum ponit acceptioném inadaequatam, ut inadaequationem significari in acceptione intelligeres.

IV. Est tamen circa hoc advertendum quod, sicut simile et dissimile contrarie opponuntur, et dupliciter contingit ea contrariari; scilicet ratione fundamenti, sicut cum album simile alteri albo mutatur in nigrum, quod est dissimile albo; et ratione termini, si scilicet terminus mutaretur in nigrum: ita verum contrarie quidem opponitur falso, et dupliciter potest contingere. Ex parte quidem termini, cum eadem oratio de vera fit falsa, propter mutationem rei significatae; ut patet in materia contingenti. Ex parte autem fundamenti, cum fundamenta ipsa sunt contraria. Fundamentum autem veritatis et falsitatis, ut ex dictis patet, est enuntiatio, seu acceptio intellectus. Enuntiationum autem, ut in II Periherm. probatur, contrarietas invenitur primo inter affirmativam et negativam eiusdem de eodem etc., quarum alteram oportet esse veram, et alteram falsam. Igitur, de primo ad ultimum, mutatur intellectus de vero in falsum ex parte fundamenti, dum de enuntiatione unius partis contradictionis transit in aliam. Quoniam autem mutatio ex parte termini in vero et falso, aut non est vere contrarietas (eo quod sine sui mutatione de uno in aliud oratio transit); aut si pro vera contrarietate, qualis inter relativa esse potest, acceptatur, non habet contrarietatis rationem ex mutatione termini (quoniam mutatio termini contingit et de contrario in contrarium, et de affirmatione in negationem, aut e converso); mutatio autem de vero in falsum ex parte fundamenti, habet rationem contrarietatis ex mutatione inter fundamenta (quia scilicet mutatio intellectus de opinione affirmativa in negativam, aut e converso, est vere inter contraria); et, quod plus est, ex contrarietate fundamentorum innascitur contrarietas veri et falsi secundum terminum (nam ideo haec oratio, Socrates sedet, eo surgente dicitur suscipere aliud contrarium, scilicet falsum, quia est contraria illi quae est vera, scilicet Socrates nom sedet: nisi enim esset inter ipsas orationes contrarietas, mutatio de vero in falsum verae contrarietatis rationem non haberet): propterea in littera non fit mentio nisi de contrarietáte ex parte fundamenti innata. Et merito: quia relationis naturam secundum fundamenti naturam maxime videmus, eo quod aut est idem cum eo; aut naturalis eius quasi passio.

V. In responsione ad secundum, videto quod large utitur contrarietatis vocabulo ibidem, prout scilicet etiam privativam continet oppositionem; ut patet de bono et malo transcendenter sumptis, et ex verbis subiunctis, scilicet, sicut omnis privatio fundatur in subiecto, ita omne malum etc. Fecit autem hoc Auctor, non incuria; sed, quia, quoad vim argumenti, idem est iudicium de contrariis et privative oppositis, insinuare voluit quod responsio propria etiam debet esse eadem, sive contrarie sive privative opponantur. Et propterea contrarietatis nomen extendere docuit.