Quaestio 110

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo primi articuli quaestionis centesimaedecimae; nota quod quemadmodum, iuxta distinctionem habitam in primo art. quaest. praecedentis, yeritati qua aliquid dicitur verum, opponitur semper falsitas; et ambae sunt in intellectu; ita veritati quae est in voluntate, qua. quisque vult dicere verum, opponi videtur mendacium tanquam continens falsitatem, utpote quo quis vult dicere falsum. Et propterea in divisione quaestionis huius Auctor, proponendo primum articulum, dixit: quasi continens: falsitatem. Vero enim cum non- contrarietur nisi. falsum, dicenti ex proposito verum. is qui ex proposito dicit falsum, qui mendax vocatur, opponi non quandoque, sed semper videtur: et ideo in quaestionis articulum vertitur.

II. In articulo eodem dubium occurrit circa illa verba: Unde bruta animalia, etsi aliquid manifestent, non tamen manifestationem intendunt, sed naturali instinctu aliquid agunt ad quod sequitur manifestatio. Nam aut littera per ly intendunt intelligit intentionem proprie dictam, quae est actus voluntatis. Et sic nihil dicit: quoniam constat bruta non habere voluntatem. — Aut per ly intendunt intelligit actum. appetitus animalis: quasi diceret: Non. tamen manifestationem appetunt animaliter, hoc. est, cognoscunt et appetunt. Et sic falsum dicit, Quoniam bruta, quemadmodum cognoscunt cognitione sensitiva et appetunt comedere et bibere, ita etiam manifestare affectus suos. Cuius signum est quod si impediantur a manifestatione, nituntur contra impedientes, sicut pugnant pro cibo. Laetitia quoque praesentis manifestationis. attestatur. appetitui eiusdem abs-. entis.

III. Ad huius evidentiam, sciendum est quod universaliter quando aliquid fit propter finem, non solum inveniuntur ibi haec duo, videlicet finis et id quod ad ipsum finem ordinatur, sed oportet inveniri ibi collationem. medii ad finem: alioquin. non. magis fieret hoc quam aliud propter talem finem, Verum operatio. ad finem, et collatio operis ad. finem, quamvis in opere semper concurrant simul (impossibile est enim aliquid fieri propter finem nisi sit collatam fini, an sit ei proportionatum seu conveniens), in operante. tamen non semper: inveniuntur. coniuncta, sed in aliquo operante. coniunguntur, et. in aliquo separantur. In artificialibus siquidem apparet quod magister artis, puta faber ferrarius facturus gladium, non solum ferrum assumit propter gladium construendum; sed etiam confert ' ferrum cum fine, puta opere gladii, et propterea refutat aurum, et eligit ferrum ut idoneum ad talem finem, puta incisionem :. et sic iunguntur. in. eodem .operante operari propter finem, et conferre medium cum fine. In. naturalibus autem agentibus duo hi actus separati inveniuntur. Nam agens naturale, puta arbor, habet unum actum, videlicet operari propter finem, dum profert frondes propter fructus protectionem: sed non habet alterum actum,. scilicet conferre tale medium tali fini, ut patet, sed huius- modi collationis actus convenit Institutori et Directori naturae. Propter quod, opus naturae dicitur opus intelligentiae. - Quando ergo invenitur in aliquo operari propter finem absque collatione, vocatur operari propter: tive: quando vero invenitur in aliquo quod et operat pter finem. et confert unum cum altero, vocatur « imperative seu directive.

Et sicut contingunt haec in naturalibus, ita et in his quae ad animam spectant sentiendum est: non enim omnis anima collativa. est, sed rationalis tantum. Isti igitur actus animae de quibus est sermo, scilicet enuntiare, manifestare et repraesentare, exigunt in primis haec duo, scilicet signum et signatum: nam oportet enuntiantem aliquo signo enuntiare, et similiter manifestantem et repraesentantem. Et exigunt deinde collationem signi ad signatum: alioquin non. assumeretur magis unum quam aliud signum ad significandum tale quid. Concurrentibus autem ad manifestationis rationem duobus extremis, scilicet signo et signato, et collatione eorundem, ut in littera dicitur, spectandum est quod inter bruta et rationalia haec est differentia in proposito, quod brutis convenit manifestare affectus suos per signa. sic quod non conferunt signa signatis: unde non eligunt ad significandum aliquid magis unum. signum que aliud, sed iuxta naturae instinctum quodlibet illorum signum profert sui affectus manifestativum. Homines autem per signa sic manifestant quae in ipsis sunt, ut conferant quod sit idoneum signum ad tale quid significandum, nunc, huic, et tunc, etc, Et propterea bruta affectus. suos. manifestant executive tantum, Auctoris autem naturae et instinctus eorum est conferre illorum signa ad signata: homines autem manifestant quae in ipsis sunt imperative et directive. Et haec est differentia in littera intenta,

Cum ergo dicitur: Quid intelligit per ly intendunt? respondetur quod intelligit appetere animaliter. Et quod manifestare eodem modo appetitur a brutis quo iin Dmm est convenire. Et quia non convenit eis manifestationis actus nisi executive, ideo non appeetitur ab eis nisi executive. Hoc autem non est. appetere manifestationis actum. nisi materialiter: quoniam: de ratione manifestationis in actu exercito est collatio, in actu exercito, quae a brutorum. cc gnitione et appetitu aliena est. Manifestant igitur bruta ue signa affectus suos sicut naturalia operantur propter finem. Et quia non conferunt signa signatis, sicut nec naturalia media ad finem, ideo dicuntur non appetere appetitu animali manifestare formaliter; sicut nec unquam possunt manifestare formaliter.

IV. In eodem articulo adverte glossam notabilem super vulgata definitione mendacii, scilicet quod est falsa vocis significatio cum voluntate fallendi, ex Augustino, XXII, qu. rr, cap. Beatus: videlicet quod ly fallendi exponitur, hoc est, falsum dicendi, si per essentialia tantum definitio est accipienda, ut in littera. dicitur,

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem centesimaedecimae quaestionis nota duo. Primum est quod speciale quid invenitur in. oppositis; virtuti. veritatis, scilicet. quod. habet. unum primo. oppositum, videlicet mendacium, sub quo, tanquam genere, continentur alia opposita, puta iactantia et ironia: cum aliarum virtutum in medio duarum malitiarum existentium, opposita assignentur immediate extrema, ut liberalitati avaritia! et" prodigalitas, et sic de aliis. Accidit autem hoc. forte quia innominatum: est in aliis genus proximum utriusque vitii extremi; in hac autem materia nominatur mendacium (ut continet etiam in se simulationem) genus proximum utriusque vitii extremi oppositi veritati, ut patet.

Secundum est quod de ratione mendacii perniciosi est intentio. nocendi, ut in littera dicitur: sicut de ratione mendacii iocosi est intentio delectandi, et de ratione officiosi est intentio utilitatem afferendi. Et quoniam moralia secundum intentum finem maxime pensantur et formaliter considerantur, hinc habes quod sicut detrahens nom intentione detrahendi, non formaliter detrahit, nec peccat mor- taliter nisi forte per accidens, ratione nocumenti illati: ita proferens mendacium perniciosum non animo. nocendi, licet sit formaliter mendax, non tamen est formaliter mendax perniciosus; nec peccat mortaliter,nisi forte per. accidens; ratione scilicet materiae, puta quia in doctrina fidei mentitur; vel ratione damni in audiente, puta quia, credendo, commisit post mortale; vel in jneiitngbt alio notabiliter propterea laesus quis est.

II. In. eodem. secundo. articulo dniiens novitiorum occurrit, quo pacto. mendacium. iocosum. ex. intentione delectandi, et similiter officiosum ex intentione boni minuatur: : cum semper remaneat mendacium, ac per hoc, in sua pravitate, quam habet ex suo genere. '

Ad hoc dicitur quod quia bonum additum malo, etsi illud. non tollat, minuit tamen illius culpam (minus enim culpabilis invenitur qui malum propter bonum, quam qui absolute malum facit: quoniam ibi ratio faciendi bona iungitur), idcirco dicta mendacia alleviantur, non tolluntur: hoc est, non sunt tantae culpae cum dictis intentionibus bonis quantae sunt absolute prolata.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem quaestionis nota duo. Primo, 1resrouiianktk ad quintum, in qua Auctor meminit virtutis fidei quam reduci ad virtutem veritatis in qu. rxxx dixerat. Sed in fine huius tractatus, scilicet de veritate et illius oppositis, nos dicemus quod Deus dabit.

Secundo, in responsione ad sextum, quod mendacium iocosum potest dupliciter sumi: scilicet formaliter, et materialiter. Et vocatur in proposito materialiter, quando tota locutio tenetur materialiter: sicut cum aliquis narrat unam fabellam, aperiens se narrare fabellam. Et sic dicens infinita mendacia iocosa in nullo peccat, si causa delectandi, quando oportet et ubi oportet, etc., dicit. Quoniam hoc quod est falsum dicere cum intentione falsum dicendi, non cadit sub locutione eius nisi materialiter: et hoc nec ex ipso genere operis natum est fallere, sed delectationem afferre tantum. Formaliter autem mentitur qui sermone falso utitur causa delectandi: sive serio, ut cum quis fingit in suo sermone aliquid alicui accidisse, ut delectetur infirmus qui novit illum, putando illud esse verum; sive iocose, ut cum quis in suo sermone aliquid fingit ut delectet audientes, sive credant sive non, in suspenso, quantum ex se est, reliquens an verum an falsum dicat; quo fit ut aliqui ex faceta inventione prolata, aliqui ex credita, aut quasi credita, delectentur. Et quocumque horum modorum accidat, est proprie mendacium iocosum. Et quantum est ex natura operis, natum est fallere: quamvis contingat quod quandoque nec ex intentione dicentis, nec ex modo dicendi fallat, ut patet in ultimo modo. Et quia ex natura operis natum est fallere, ideo formaliter exercens illud peccat ve-. nialiter.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem centesimaedecimae quaestionis dubium occurrit, quia praesens distinctio videtur adversari doctrinae habitae in art. 2 huius quaestionis. Nam ibi dictum est quod distinctio mendacii per se non est in mendacium perniciosum, officiosum et iocosum, sed ista distinctio attenditur secundum finem intentum, aggravan- tem vel alleviantem: hic vero mendacium perniciosum ponitur et in mendacio secundum se, et in mendacio ratione finis intenti, puta nocumenti. Quomodo stant ista simul? Si enim mendacium perniciosum definitur penes finem nocumenti intenti, ut ibi dictum est, quo pacto hic duplex mendacii perniciosi genus ponitur, scilicet ex nocumento intento, et secundum se? Et e contra, si se: cundum se invenitur perniciosum, ergo non ex solo nocumento intento.

II. Ad hoc dicitur quod finis vitiosi actus est duplex: intrinsecus, et extrinsecus. Verbi gratia, finis detractionis intrinsecus est detrahere famae: finis vero extrinsecus esset damnum in divitiis, si hoc quis detrahendo intenderet. Et sicut detractio dupliciter potest esse peccatum mortale, scilicet ex fine intrinseco, ut si quis detrahat cum animo infamandi; et ex solo fine extrinseco, ut si quis animo damnificandi proximum in statu vel divitiis detrahat in aliquo minimo: ita in proposito mendacium dupliciter dicitur peccatum mortale, scilicet ex fine intrinseco, et ex fine extrinseco. Et quia finis intrinsecus mendacii in. communi est dicere falsum, ut ex definitione mendacii patet; consequens est ut finis intrinsecus mendacii in tali materia sit dicere falsum in tali materia. Ac per hoc, qui mentitur ut dicat falsum nocivum divinis sive humanis, hic mendacium et perniciosum et mortale incurrit ex fine intrinseco intento contra caritatem Dei aut proximi. Qui vero mentitur ut dicat falsum, quidquid sit illud, ut noceat divinis aut humanis, hic etiam perniciosum mendacium et mortale incurrit ex extrinseco fine intento contra caritatem Dei vel proximi. Et hanc distinctionem manifeste intendit littera, probans hoc secundum membrum ex hoc quod sola intentio peccandi mortaliter constituit peccatum mortale: quasi diceret quod licet mendacium tale ex propriis non sit mortale, ex sola intentione extranei mortalis fit mortale.

Unde doctrina praesens non adversatur antedictae. Quoniam stat solida doctrina data: scilicet quod perniciosum mendacium constituitur ex intento fine nocumenti, Sed, ut declaratum est, hic distinguitur finis intentus in intrinsecum et extrinsecum. Oportet namque perniciose mentientem animum habere quod dicat. falsum nocivum, vel ad nocendum; ac per hoc, intendere nocumentum. Unde et in illo articulo Auctor sub pernicioso mendacio statim locavit tria prima membra enumerata ab Augustino, tanquam contenta sub mendacio pernicioso ex fine intrinseco intento: et hic eadem tria membra ponit sub mendacio secundum se contrario caritati, distinguens ea contra mendacium ex fine intento extrinseco.

Ad id autem quod obiicitur, quod mendacium hic dicitur secundum se perniciosum, etc.: — respondetur quod aequivocatio accidit, Nam hic dicitur mendacium secundum se, hoc est secundum suam propriam materiam, quam constat esse de ratione eius: ibi vero vocatur mendacium per se secundum rationem formae, qua opponitur veritati, et dividitur in plus et minus. Unde et perniciosum gratia materiae invenitur sub utraque specie, scilicet iactantia et ironia.

III. In eodem articulo adverte, circa mendacium in materia scibili, quod ad hoc quod fiat formaliter, oportet quod sit falsa vocis significatio cum intentione dicendi falsum nocivum proximo: ita quod nisi tertia conditio, scilicet nocumentum proximi, cadat sub intentione, non incurritur formaliter tale mendacium. Et ex hoc habes quando doctor peccat mortaliter dicendo falsa: quando scilicet advertit se docere falsum in scibilibus, et tamen assertive illud docet; constat enim quod inexcusabilis est ab intentione nocumenti qui nocivum ex suo genere sciens et praevidens infert, ut iste facit. Universaliter autem quicumque scienter mendacium dicit contra iudicium vel doctrinam, mortaliter peccat: ut in responsione ad ultimum habes. - Ubi nota ly contra. Quoniam inde habes quod si iudex, dum iudicat, mendacia aliqua impertinentia immisceat, licet peccet, non tamen mortaliter: quia non mentitur contra veritatem iudicii, sed impertinentium ad iudicium. Idem autem est iudicium de doctoribus, si docendo mentiantur, non tamen contra veritatem doctrinae.

Sed adverte quod praedicator semper contra veritatem doctrinae Christianae mentitur quando miracula falsa scienter praedicat. Quoniam quantum in se est, veritatem miraculorum Christi et sanctorum evacuat: agit enim ut falsa etiam putentur Christi et sanctorum miracula. Et simile est si vitam sanctorum fingunt aliter quam sit, eadem ratione. Mentiendo autem in nominibus Auctorum, aut quotationibus, puta, capitulum decimum pro duodecimo, aut Isaiam pro Ieremia, vel Hieronymum pro Augustino dicendo, quia tunc non occurrit et turpe putat sic pertransire, peccat quidem, sed non mortaliter: quia non contra, sed praeter veritatem doctrinae mentitur; falli namque in his non est falli in doctrina, sed in accidentibus eius.