Quaestio 44

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, ly omne ens non stat pro omni re alia a Deo, Lonsoiia superflueret sequens articulus: sed stat pro omni re quae proprie dicitur ems, ut sunt apud nos composita, etin superioribus quae subsistunt. - Ly creatum non proprie sumitur, quoniam in toto decursu huius articuli nulla fit difficultas de causalitatis modo significato per creationem: sed significat ly creatum, in proposito, causatum effective, hoc enim intendit discutere. Unde hic idem titulus in distinctione articulorum huius quaestionis proponitur in littera primo sic: Utrum Deus sit causa efficiens omnium entium, ubi manifeste patet quod diximus. Et hoc idem etiam ostendit littera in conclusione responsiva. Usus est autem Auctor non casu ly causa efficiens et ly creatum, sed ea ratione, ut ostenderet quod, gratia materiae, haec duo coincidunt, omne ens est creatum, et omne ens est factum a Deo, etc.

II. In corpore unica est conclusio, responsiva quaesito affirmative: Necesse est omne quod quocumque modo est, a Deo esse. - Et probatur sic. Omne inventum in aliquo per participationem, causatur ab eo cui inest per essentiam: sed esse invenitur in omnibus aliis a Deo per participationem, et in Deo per éssentiam: ergo omnia alia entia causata sunt ab ipso Deo.

Maior manifestatur in ferro ignito et igne. - Minor vero, quoad Deum, probatur ex quaestione tertia, in qua probatum est quod Deus est ipsum esse subsistens. - Quoad alia vero a Deo, sic. Esse subsistens non est nisi unum: ergo omnia alia a Deo non sunt suum esse: ergo participant esse. Antecedens et probatum dicitur, qu. vir, art. 1, ad 3, et clarius art. 2 eiusdem quaest.: et manifestatur exemplo, sicut si albedo esset subsistens etc. Et additur ratio: quia multiplicatio est secundum recipientia. — Et confirmatur tota ratio auctoritatibus Platonis et Aristotelis.

III. Circa hanc rationem multa sunt advertenda, et circa litteram, et circa rem. Circa litteram quidem, adverte primo quod, cum in conclusione dicitur, omne quod quocumque modo est, significatur omnis modus entis constitutivus cuiuscumque generis: et non communis seu transcendens modus, quo ens distinguitur per actum et potentiam. Ita quod sensus est: omne quod est quid, quale, vel quanium, etc.; et non est sensus: omne quod est actu vel potentia. Dico autem hoc propter materiam primam, quae sequenti reservatur articulo; et propter ipsum actum essendi, de quo verificari non potest quod non est suum esse, quod tamen in minore subsumitur de omni alio a Deo.

Adverte secundo, quod pro eodem reputat littera, quod omnia alia a Deo non sunt suum esse, et participant esse,

IV. Quoad rem vero, scito quod ista ratio, in terminis communibus, communis est sapientibus fere omnibus: dissensio autem est in expositione terminorum, et probationibus. Ad evidentiam igitur maioris, scito quod illa communis est Platonicis et Peripateticis, si illud per essentiam invenitur. Et est propositio secundum se immediata. Quoad nos autem manifestatur: quia imperfecta a perfectis, et per aliud a per se naturaliter derivantur. - Vocatur autem res per essentiam, quando habet tres conditiones. Primo, quod, est ipsa natura, puta bonitas vel albedo. Secundo, quod est non contracta quovis modo: quod dico propter animam intellectivam, et imaginarias positiones, si albedo ut quatuor separaretur, et sic conservaretur absque etiam quantitate. Tertio, quod est in se ipsa naturaliter subsistens: quod dico propter modum significandi nominis abstracti; res enim albedinis nomine significata, non est albedo per essentiam, nisi secundum modum significandi. - Res autem per participationem constituitur ex contractione latitudinis alicuius rationis formalis, quovis modo contingat; sive subiective, sive gradualiter, sive quovis alio modo.

V. Circa minorem, nota quod omnes concedunt solum Deum esse ens per essentiam: diversimode tamen exponunt. Scotus enim, in I, dist. rr, qu. rrr, ad tertium principale, et dist. vir, ad secundum, iuxta primam quaestionem, exponit ideo Deum dici ens per essentiam, quia esse eius est perfectissimum et infinitum: et ideo creaturam dici ens per participationem, quia esse eius est pars, idest minus, respectu ipsius esse, quod natum est esse infinitum; et ideo reduci ad infinitum ut imperfectum ad perfectum. A sancto Thoma autem, Avicenna, Boetio, Alfarabio et Algazele exponitur, quia esse est ipsa quidditas Dei: in creaturis vero esse est actualitas quidditatis, contracta per illam. Et propterea in littera ex subsistentia ipsius esse, manifestatur quod est per essentiam.

VI. Circa probationem utriusque partis minoris, adverte diligenter quod subsistere solum non facit rem subsistentem esse talem per essentiam; ut patet de substantiis separatis, et etiam compositis materialibus. Sed subsistere actus receptibilis secundum suum ordinem constituit talem actum per essentiam: et negatio subsistentiae constituit eundem per paticipationem. Unde, quia esse, secundum suum ordinem, est receptibile in alio; et similiter sapientia, bonitas, etc.; et apud Platonem, quidditates sensibiles receptibiles erant in materia: ideo quodcumque horum, si sub-; sistat, est tale per essentiam, et si non subsistat, per participationem. Et propterea in littera datur exemplum de albedine, quam constat esse formam receptibilem in alio. Et quoniam naturaliter subsistere includit irreceptibilitatem, et non subsistere receptionem in alio, propterea in littera a subsistentia ad recipi declinatur, dum dicitur quod albedo non multiplicatur nisi secundum recipientia.

VII. Restant tamen hic duo dubia. Alterum superius praetactum, et infra discutiendum: scilicet, an multipli- i; catio individuorum eiusdem rationis sit solum penes recipientia. Alterum, an verum sit quod omnia alia a Deo non sunt suum. esse: quod in. Commentariis de Ente et Essentia, cap. v, require, Ibidem quoque multa pertinentia ad unitatem ipsius esse per essentiam ex eius irreceptione, repéries: unde et hic pertranseo.

VIII. Circa vim huius rationis adverte duo. Primo quod, licet non concludat explicite nisi, ergo omne ens est a Deo, omittendo quod effective; pro constanti tamen relictum est quod effective. Quoniam, cum naturalissimum sit unicuique agere sibi simile, et impossibile sit aliquid aliud perfectius suam similitudinem efficere quam id quod est tale per essentiam; consequens est necessario quod ipsum sit primum faciens talia per participationem, nisi forte inveniretur aliquid eminentius praehabens illud; quod in proposito non habet locum, cum nihil possit etiam cogitari eminentius ipso esse per essentiam.

Secundo, quod Auctor, tractans de creatione hic, subtilissima arte usus est. Processit namque ex vere propriis. Creare enim cum nihil aliud sit quam facere quod res sint, et non includat quod sint tales vel tales, idem est quaerere creatorem entium omnium, et causam effectivam omnium inquantum entia, ut etiam inferius clarius patebit. Non potest autem magis propria causa entium, inquantum entia sunt, assignari, quam esse per essentiam, ut sic; sicut viventium, inquantum viventia, vita per essentiam, et verorum, inquantum vera, veritas per essentiam; iuxta auctoritatem II Metaphys., et propositionem xvrr libri de Causis; subintellecta proprietate causae effectivae, quae est facere sibi simile.

IX. In responsione ad primum, esset dubium, an relatio creationis passivae distinguatur realiter a re creata: sed de hoc erit sermo articulo tertio quaestionis xv.

X. In responsione ad secundum, adverte quod responsio formalis consistit in negatione illius maioris, Quod non potest non esse, non indiget causa efficiente, seu 0n indiget causa dante sibi quod sit. Et ratio assignatur in littera: quia est fallacia Consequentis, a pluribus causis veritatis, etc. Indigere enim causa efficiente, contingit ex duobus: vel ex eo quod-potest esse et non esse; vel ex eo quod non esset, si causa, inquantum causa, non esset, idest si ab alio non haberet illud esse; hunc enim sensum causae nomen insinuat.

Et hanc interpretationem diligenter notato. Per eam enim solvitur dubitatio minus penetrantium hanc litteram, et instantium quod non valet, hoc non esset si illud non esset, ergo illud est causa huius, ut patet in correlativis, et etiam in homine et risibili: homo enim non esset, si risibille non esset, et tamen risibile non est causa hominis. Cessant enim haec omnia, si perspectum fuerit quod littera de causa inquantum causa, et non de re quae est causa absolute, loquitur. Valet enim, A non esset si causa illius non esset, idest si non causaretur, ergo A eget causa. llli autem interpretabantur de re quae est causa materialiter.

XI. Circa eandem responsionem, diligenter adverte quod Auctor explicite concedit plura entia necessaria: quod etiam probat in II Contra Gent., cap. xxx. Et scito quod, secundum rem, nulla forte est dissensio Scoti ab Auctore; sed tantummodo in vocabulis. Quoniam Scotus, et alii sequaces eius, nomine necessarii simpliciter intelligunt id quod nulla potentia potest non esse: et sic solum Deum dicunt necessarium simpliciter. Sanctus Thomas autem, peripateticis sermonibus assuetus, iuxta intentiones V Metaphys., necessarium simpliciter vocat id quod non potest non esse n. 6 per potentiam in se. Et propterea concedit et probat multa entia necessaria simpliciter. Et revera, quia iudicium de rebus debet dari et dici secundum propria ipsarum rerum, et non secundum extranea, rationabilior est nominatio Auctoris: quoniam multa entia sunt, quae in se nullam habent potentiam ad non esse. Et sic verum est simpliciter quod non possunt non esse, et consequenter quod sunt entia necessaria: quamvis secundum potentiam logicam, et potentiam in alio, scilicet Deo, omnia alia a Deo possint non esse.

Et hinc habes quam pueriliter, ne dicam ignoranter, praesumpserunt quidam dicere quod verba s. Thomae in hac materia male sonant. Attendant naturis rerum, sermoni formali ac proprio, et intentionibus metaphysicis; et deprehendent caecitatem propriam.

XII. Circa eandem responsionem, nota quod quidam auctoritates allatas in littera ex V Metaphys., text. 6, et VIII Physic., text. 15, dicunt non esse ad propositum: quia Aristoteles loquitur de complexis, et non de incomplexis.

Sed rudis valde interpretatio haec est. Tum quia, VIII Physic., hoc dicit tractando de principio motus aeterni, contra Democritum, volens quod rei aeternae quaerenda sit causa: et ad hoc manifestandum, inducit de triangulo habente tres angulos. Tum quia, V Metaphys., postquam de complexis tractavit, subdit duplex esse necessarium, scilicet ex se et ab alio; et vult quod necessarium ex se, sit omnino simplex; et loquitur de Deo. Tum quia causa complexorum in essendo est causa in rerum natura illius esse quod sub affirmatione vel negatione subiacet: quod constat esse incomplexum, omnis namque complexio in sola est anima.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, creatum non accipitur proprie, ut distinguitur eost concreatum: sed ut distinguitur contra increatum, scilicet incausatum effective.

In corpore duo facit: primo, ponit tres ordines causarum efficientium, paulatim a philosophis inventos; secundo, ibi: Hoc igitur, respondet quaesito

II. Quoad primum, quatuor dicit. Primo, primum ordinem causarum, transmutationum accidentalium. - Secundo, secundum ordinem causarum, transmutationum substantialium. - Tertio, ibi: Sed considerandum est, convenientiam inter hos ordines inter se. Et consistit in hoc, quod utrobique philosophi causas agentes particulares rebus assignaverunt. Quod probatur: quia utroque modo consideraverunt ens particulare particulariter, scilicet inquantum est tale ens, vel inquantum est /ioc ens. Quod probatur: quia sicut subiectum per formam accidentalem contrahitur ad determinatum modum essendi, ita materia prima per formam substantialem ad determinatam speciem. - Quarto, tertium ordinem ponit causarum: et in eo est causa entium inquantum sunt entia. Et investigata dicitur haec causa ex consideratione entium, non solum secundum quod sunt haec vel illa, ut in prioribus, sed secundum quod sunt entia.

III. Circa hos causarum ordines, adverte primo quomodo sumatur ens seu esse hoc in loco. Tres enim hic ponuntur rerum conditiones, scilicet esse accidentale, esse substantiale, et esse absolute: quae inter se non uniformiter distinguuntur. Nam inter esse substantiale et accidentale, manifesta est disparatio. Esse autem absolute non est tertia res, sed se habet ad illa quasi sicut animal ad tale et tale animal. Et propterea, quamvis semper, cum fit aliquod esse, sive substantiale sive accidentale, fiat esse (sicut cum fit homo, fit animal, et cum fit album, fit coloratum); non tamen semper esse fit per se, sed quandoque per accidens et quandoque per se. Et cum quidem fit esse per accidens, ab omni causa fit: et extra praesens est propositum. Cum autem fit per se, a sola causa entis inquantum ens, fit. Et hoc modo praesens littera de ipso esse seu ente loquitur: et hoc insinuat illa specificationis nota, inquantum entia. Et propterea in littera dicitur quod considerantes causas transmutationum tam substantialium quam accidentalium, consideraverunt res sub quadam particulari consideratione, idest secundum quandam rationem specialem, et non secundum rationem universalissimam: idest, consideraverunt inquantum sunt aec, puta homo, bos, animal etc., vel talia, puta grave, rarum, album, dulce etc.; et non inquantum sunt.

IV. Circa convenientiam inter primos ordines, et differentiam eorurm a tertio, dubium occurrit, quantum valeat ratio reddita in littera, dum dicitur quod, quia materia contrahitur per formam, sicut substantia etc., ideo utrobique consideratae sunt rationes et causae particulares, et propterea restat considerandum ens secundum quod ens, et causa prima ac universalissima. Haec satis ambigua sunt, et propter auctoritatem, et propter rationem. Propter auctoritatem quidem: quia, ut patet XII Metaphys., text. 28, causae entis inquantum ens, sunt causae facientes substantiam ex pura potentia, — Et V PAtysic., text. 7, dicitur quod in generatione substantiali fit ens simpliciter ex non ente simpliciter: ergo fit ens secundum quod ens. Et idem millies habetur in philosophia Aristotelis.

Propter rationem autem: quia fieri ens inquantum ens, et inquantum ens actu, idem est; quoniam. potentia est conditio diminuens, ut dicitur IV Metaphys., comm, xv. Sed ens in actu fit per se ex ente in potentia pura: ergo per transmutationem substantialem fit ens inquantum ens. Et sic differentia assignata in littera nulla est. Et ratio eius ruit: quia materia, etsi contrahatur, non tamen contrahitur quasi secundum se sit, sed quia ex contractione accipit esse in actu simpliciter: quoniam secundum se neque quid, nec quale, neque aliquid est aliorum generum, ut dicitur VII Metaphys., text. 8.

V. Circa ipsum tertium órdinem dubium occurrit, quia falsum supponit quod ens, inquantum ens, habeat causam effectivam. Si enim ens, inquantum ens, haberet causam effectivam, omne ens haberet causam effectivam, secundum quod est ens: et sic Deus, ut ens, esset causatus, etc. —

Et valet sequela, etiam si ly inquantum teneatur specificative; ut patet cum dicitur: ens, inquantum ens, est subiectum metaphysicae, ergo omne ens, secundum quod ens, est subiectum metaphysicae.

VI. Antequam ad haec respondeatur, secunda pars corporis articuli tractanda est, ut simul omnia pateant, quoniam connexa sunt. Respondet igitur Auctor quaesito affirmative, scilicet: Oportet materiam primam esse creatam ab universali entium causa, quae Deus est.

Probatur. Causa entium inquantum entia, est causa entium secundum omne illud quod pertinet ad esse ipsorum quocumque modo: ergo oportet materiam primam esse ab universali entium causa. — Consequentia patet. - Et antecedens infertur in littera ex praemissa differentia inter causam entium inquantum entia, et causas transmutationum; scilicet quod istae sunt causae entium inquantum haec vel talia, illa inquantum sunt entia.

VII. Circa antecedens huius rationis, dubium occurrit quantum valeat, A est causa entium inquantum entia, ergo est causa omnis eius quod pertinet ad esse eorum; cum non valeat, A est causa hominis inquantum homo, ergo est causa omnis-eius quod pertinet ad esse hominis; et similiter de causa bovis et ceterorum. Et quod non valeat, patet si fingamus ideas Platonicas esse per se causas sensibilium: constat enim quod idea hominis esset causa hominum, utsic; et tamen non causaret materiam, quae tamen est pars hominis. Et idem iudicium de quocumque transmutante est.

VIII. Ad evidentiam harum difficultatum, praelibandum est quando ens fit per se. Iuxta doctrinam igitur I Physic., text. 76, dupliciter, in communi loquendo, contingit fieri aliquid: scilicet per se, et per accidens. Et, ut ibi dicitur, illud fit per se, cuius ratio immediate ante hoc non fuit: illud vero fit per accidens, cuius ratio, antequam fieret, erat. Exemplum primi, quando coloratum fit ex non colorato: exemplum secundi, quando ex nigro fit coloratum, quia fit album; in nigro enim praeerat coloratum. Et ratio huius differentiae assignatur ibidem optima: scilicet quia nullum agens per se intendit facere id quod est, sed quod non est, ut sit. - Et sumitur ly ex, in proposito, non ut denotat habitudinem subiecti, sed ordinem durationis ad terminum a quo; ita quod significat idem quod post, ut patet ibidem.

Ens igitur dupliciter contingit fieri: scilicet per accidens, et per se. Per accidens quidem fit, quando factio invenit ens, seu quando fit ex ente, sicut quando coloratum fit ex nigro; per se autem, quando fit ex non ente, sicut cum coloratum fit ex non colorato; propter eandem causam. Et quoniam omne transmutans aliquod ens in actu invenit, ex quo facit aliud ens in actu, ideo nullum transmutans facit per se ens, sed per accidens tantum. Ex quo enim invenit ens, licet non illud quod intendit generare, non ideo agit per se ut faciat ens; sed accidit ut, intendendo facere tale ens, faciat etiam ens. Unde, si non intenderet facere nisi ens, non ageret: quia iam ante actionem suam est.

Si itaque peripatetica haec doctrina, et optime fundata super continua experientia et ratione, vera est; oportet dicere quod, sicut ad hoc quod coloratum fiat per se, oportet quod non praefuerit coloratum, ita ad hoc quod ens fiat per se, oportet quod non praefuerit ens. Hoc autem est nihil praeesse, et totum fieri non ex aliquo. Et sic oportet quod, si ens fit per se, quod fiat post nihil ipsius entis. Et ex his patet ratio dictorum in littera. Ex eo namque quod transmutans omne inventum subiectum determinat, manifeste patet sequi quod non facit per se ens, sed determinat ad hoc vel illud. Materia enim prima, etsi secundum se non sit quid vel quale, est tamen tali pacto ens, quod unumquodque ex se producibile seipsa ponit extra nihil: est enim aliquid omnium. Et propterea merito impedit causationem entis in eo quod ens: et ab agente per se ens, oportet produci effectum totum syncategorematice, ut in littera. dicitur.

IX. Ad primum ergo dubium dicitur quod, de causis intrinsecis loquendo, eaedem, quamvis non eodem modo, sunt causae entium in eo quod entia, et transmutabilium ut sic: scilicet materia et forma, ut patet in I Physic., et VII Metaphys. Transmiutabilia enim entia, inquantum entia, ex materia et forma constant: separata autem a materia, ex sola forma. De principiis quoque extrinsecis loquendo, principia transmutabilium et entium ut sic, materialiter coincidunt: quoniam Deus gloriosus est et primus motor, et supremus finis, et primum essendi principium. Et propterea indistincte quandoque invenitur de causis entium in eo quod entia, et causis transmutationum. Oportet tamen diligenter lectorem discernere quando formaliter, et quando materialiter sermo verificatur. Nos enim hic, quia formaliter loquimur, ideo causas entium in eo quod entia, a causis transmutationis separamus.

Id vero quod additur ex V Physic., et similibus, non obstat. Quoniam aliud est fieri ens simpliciter, et aliud est fieri ens secundum quod ens: illud enim importat fieri ens ex pura potentia ut subiecto, hoc autem fieri ens post non ens simpliciter..

Ad rationem autem, concesso quod idem sit fieri per se ens et ens in actu, negandum est quod ens in actu fit per se, quando fit ex pura potentia. Nunquam enim per se fit, nisi quando fit post non ens in actu: hoc autem nunquam potest per transmutationem contingere, ut patet ex dictis. Et cave ne fallaris, nesciens discernere inter has propositiones, ens in actu fit ex ente in potentia per se, et ens in actu fit per se. In prima enim notatur habitudo termini ad subiectum, et est vera: quia si ens in actu habet subiectum, eius subiectum per se est ens in potentia: et in hoc sensu ponitur in XII Metaphys., text. 8. In secunda autem notatur habitudo termini ad suum fieri absolute: et propterea nunquam verificatur, quando ratio termini praeerat.

X. Ad secundum dubium dicitur, quod a specificativa ad universalem nec valet consequentia simpliciter, nec cum nota specificationis, formaliter loquendo. Non enim valet: Socrates est crispus secundum quod capillatus, ergo omnis capillatus, ut sic, est crispus, etc. Unde, cum in ista, ens, inquantum ens, habet causas, teneatur ly inquantum specificative; quoniam sensus est quod ens habet causas non solum secundum speciales rationes essendi, puta humanum, equinum, etc., sed etiam secundum ipsam entis rationem (quamvis non in quolibet, quia non in Deo); non solum enim Socrates dependet quia est homo vel animal, sed etiam quia est, etc. — De instantia vero allata, nihil nocet: quia tenet gratia materiae.

XI. Ad tertium vero dubium dicitur quod, formaliter loquendo, in omni materia valet, A est causa effectiva per se B inquantum B, ergo est causa omnis eius quod pertinet ad esse B, ut sic: alioquin non esset sufficiens et per se propria causa B. Et sic propria causa hominis inquantum homo, est causa omnis eius quod pertinet ad hominis esse, ut sic. Et similiter causa entis inquantum ens, est causa omnis eius quod pertinet ad ens, ut sic. Et in hoc non est differentia. Sed disparitas est in ulteriori consequentia, gratia materiae. Cum enim inter ens et reliqua specialia, puta hominem, animal etc., tantum distet, quod in aliis aliud est materia absolute, et aliud materia ut est eius (quoniam materia absolute est ingenerabilis et incorruptibilis; ut autem est propria hominis, est ab agente hominem); in ente vero idem est materia, et materia ut entis (quoniam materia absolute non nisi entis esse potest): ideo in terminis specialibus non valet sequela, A est causa per se hominis, ergo est causa omnis eius quod pertinet ad hominem; sed oportet addere, ut sic. Et postmodum non valet ulterior sequela, ergo est causa omnis eius quod pertinet ad esse hominis; et, ergo est causa materiae, quae est pars hominis. Sed in termino universalissimo, scilicet ens, valet primo, A est causa entis ut ens, ergo est causa omnis eius quod pertinet ad ens, ut sic; et valet ulterius, ergo est causa omnis eius quod pertinet ad ens; et, ergo est causa materiae, quae est pars entis; ut in littera infertur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, causa exemplaris non est quintum genus causae, sed coordinatur in V Metaphys. inter causas formales: est enim causa formalis rei, separata tamen. Nec vocatur exemplar ars factiva rei, sed id ad cuius imitationem ars facit effectum; sive illud sit res extra animam sive intus, sive sit idem quod ipsa ars sive non; formaliter enim lo- quimur. — Praeter Deum autem dicitur directe contra positionem Platoni attributam de exemplaribus sensibilium, etc.

II. In corpore est una conclusio responsiva quaesito: Deus est primum exemplar omnium rerum. — Haec conclusio primo probatur; secundo, ibi: Possunt etiam in rebus creatis, manifestatur illa particula primum.

Probatur. Determinatio formae effectus est a causa exemplari, et res naturales determinatas formas consequuntur: ergo determinatio formarum naturalium reducitur, sicut in primum principium, in divinam sapientiam, quae ordinem universi excogitavit: ergo in divina sapientia sunt exemplares formae omnium rerum: ergo ipse Deus est primum exemplar omnium rerum. — Antecedens, pro prima parte, declaratur in artificialibus de exemplari tam intus quam extra. Quoad secundam varo partem, manifestum est. — Consequentia vero probatur: quia ordo universi in rerum distinctione consistit. - Consequentia autem tertia probatur, excludendo simul obiectionem quandam. Probatio est: quia illae exemplares rationes non sunt aliud realiter.a divina substantia. Obiectio vero est: quia huiusmodi formae sunt multae, substantia vero Dei una. Exclusio autem obiectionis est: quod multitudo ista non multiplicat divinam rem, sed respectum ad creatas seu creabiles res, ut in xv quaestione patuit.

Deinde declaratur cur dixerit in conclusione ly primum: dicens quia possunt dari secundaria exemplaria. Perfectiora siquidem entia exemplaria dici possunt inferiorum, ut philosophi dicunt.

III. Circa necessitatem. exemplaris causae, scito quod determinationem formae effectus esse proprium effectum causae exemplaris, ut in littera dicitur, inductiva experientia manifestat. Videmus enim artifices formas artificialibus determinare, secundum. quod proponunt petentes huiusmodi artificialia: ipsum. autem proponere quod ale quid, sic, tantum, etc., volo, est exemplar dare, ex quo certa datur forma effectus. Verum tamen est quod huiusmodi operationem non habet exemplar per seipsum, sed per agens. Diversimode tamen: quia per agens a proposito, immediate; per agens vero naturale, mediate, mediante scilicet datore naturae. Et sic, pro quanto opus naturae est opus intelligentiae, exemplaris causa ad determinandum omnibus effectibus formas necessaria est. Et exemplaris causa sufficientiam agentis, sive naturalis sive a proposito, non tollit, nec ipsa superfluit: sed in suo ordine idem facit quod agens alio causandi genere facit.

IV. Circa radicem conclusionis rursus adverte quod, quia Auctor supra determinatione formarum naturalium, quam manifeste videmus, fundat processum suum ad ponendum Deum esse causam exemplarem; et Aristoteles confutat Platonem credentem exemplaria esse praeter particularia agentia, ut res certas formas sortiantur: ne errare hic contingat, dupliciter potest ex determinatione formarum inferri quod sunt exemplaria. Uno modo sic, quod ex determinatis formis concludamus determinata exemplaria tanquam proximas rerum causas. Et sic falsum est: quoniam periret principalis actio agentium quae sunt apud nos; bos enim non generaret bovem. Alio modo sic, ut ex determinatis formis, inquantum ex eis consurgit ordo universi, concludamus earum exemplaria in prima causa, quae ordinem excogitavit universi, tanquam partes ideae ipsius ordinis, Et hoc est rationabile: eo quod. exemplar alicuius totius perfecte non habetur, nisi propria partium exemplaria habeantur. Et sic manifeste hic proceditur. Unde non aufertur causalitas proximarum causarum: sed, cum opus naturae sit opus intelligentiae, primae rationes naturalium. operum assignantur. Et sic habes vim primae consequentiae,

V. In responsione ad secundum, habes glossam illius propositionis, Omne tale per participationem, reducitur ad tale per essentiam: glossatur enim, vel ad aliquid eminentius continens illud.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly omnium distribuit pro omnibus rebus aliis a Deo: quoniam tractatus iste de causalitate Dei ad extra est.

II. In corpore unica est conclusio: Divina bonitas est finis rerum omnium. — Probatur sic. Primum agens intendit solum communicare suam bonitatem, et unaquaeque creatura intendit consequi illius similitudinem: ergo divina bonitas est finis omnium rerum.

Antecedens, quoad primam partem, declaratur ex differentia inter primum agens et reliqua agentia imperfecta: scilicet quod illa, etiam agendo, intendunt aliquid acquirere, quia simul agunt et patiuntur; hoc vero non propter acquisitionem, sed propter communicationem tantum finis, agit. Quoad secundam vero partem, probatur: quia idem est finis agentis et patientis, ut sic, quamvis diversimode. — Consequentia vero probatur, quoad primum agens, ex duabus propositionibus. Prima est, quod omne agens agit propter finem. Quod probatur: quia alioquin ex actione agentis non magis sequeretur hoc quam illud, nisi casu. Secunda est: idem est finis agentis et patientis. Quoad creaturas vero, ex antedicta propositione, scilicet: idem est finis agentis et patientis.

III. Circa praedicta, pro quanto ponunt quod omnium rerum, comprehendendo etiam primum agens, divina bonitas est finis, adverte quod Deus potest dupliciter sumi. Primo modo, absolute: et sic eius nullus est finis. Alio modo, ut primum agens: et tunc dupliciter. Uno modo, quantum ad rem quae est actio qua dicitur agens: et sic rursus nullum habet finem, quia actio Dei est eius substantia. Et sic consuevit dici quod Deus agit propter finem, non sui, sed aliorum, ut in qu. xix, art. 1, ad r, tactum est. Alio modo formaliter, secundum rationem actionis: et sic habet suam bonitatem finem suae actionis, quia omne agens, ut in littera dicitur, agit propter finem. Et confirmatur: quia finis est causa causarum, idest causalitatis ceterarum causarum; ergo est causa causalitatis agentis; quod est esse causam suae actionis. Si igitur finis propter quem agit Deus, est sua bonitas, ipsa erit causa quare Deus agit.

Et hoc expresse conatur littera docere in corpore et in responsione ad primum, distinguendo de agente propter finem consequendum, vel communicandum; et in responsione ad quartum, docendo quod non inconvenit in Deo, secundum rationem, distinguere bonitatem suam, ut priorem causam seipso ut agente. —- Et sic responsio amplior quodammodo est quam quaestio. Dixi autem quodammodo: quia non est extensa causalitas divinae bonitatis, ut finis, ad plures res quam sint omnes creaturae; sed ad aliquam rationem in ipso Creatore, ut sic, ut patet ex dictis.

IV. Circa differentiam inter alia agentia et primum, scito quod agentia imperfecta, quae agunt et patiuntur, sunt duplicia. Quaedam quae agunt et patiuntur ab his in quae agunt, per reactionem: et ista sunt quae communicant in materia, ut dicitur in I de Generatione. Quaedam vero sunt quae agunt et patiuntur, idest agunt mota ab alio: et ista est conditio omnium secundorum agentium. Et dicuntur imperfecta eodem imperfectionis modo, quo etiam omnia entia citra primum dicuntur imperfecta, quia deficiunt a primi nobilitate. Et de his loquitur directe littera, condistinguens contra ea primum agens. Ex eo namque quod agunt quasi acta, consequens est ut in agendo tendant, quasi patientia, in acquirendum seu conservandum (non enim refert quid horum dicatur in proposito: quoniam agere ad conservandum extra acquisitionis. ordinem non est) aliquam propriam perfectionem; et, ut inquit Averroes, XII Metaphys., comm. xxxvtr, saltem assimilationem ad primam causam in faciendo entia. Et haec est summa perfectio: quoniam, ut Dionisius inquit, omnium — simum est Dei cooperatorem fieri.

V. In responsione ad secundum, nota tria. Primum est quod innuitur quaedam distinctio, cuius alterum tantum membrum exprimitur, scilicet: Forma geniti dupliciter; uno modo, ut similis formae generantis; alio modo, tacetur. Innuitur enim haec distinctio, cum dicitur quod nonnisi ut similis, est finis: est igitur alia eius acceptio. - Secundum est quod ibi dicitur, scilicet quod forma geniti nonnisi ut similis generanti, est finis. — Tertium est, quod hoc probatur, quia finis est nobilior his quae sunt ad finem. — Circa quorum singula est dubium.

Circa distinctionem, ambiguum est quod sit alterum distinctionis membrum.;

Circa responsionem vero, tum quia falsa videtur: quoniam forma geniti, etiam absolute, est finis generationis, ut de se patet. - Tum quia ex ea non satisfit argumento inferenti, ex hoc quod forma geniti est finis generationis, quod ipsum agens non est finis suae actionis, quoniam finis generationis non coincidit in idem numero cum agente. Cum enim ex hac responsione hoc solum habeatur, quod forma geniti non est finis nisi ut similis, confirmatur potius argumentum: quia sive sit finis ut similis, sive non ut similis, sufficit quod ipsa est finis, quam constat non coincidere in idem numero. - Et confirmatur: quia ipsa, ut similis, est distincta a forma agentis; quoniam de ratione similitudinis est diversitas, ut dicitur V Metaphys.

Circa rationem demum dubium est, quia, cum in univocis par sit nobilitas generantis et geniti, si forma geniti non potest esse finis, quia non est nobilior his quae sunt ad finem; pari ratione nec forma generantis, nec forma geniti ut similis generanti, potest esse finis.

VI. Ad evidentiam huius difficultatis, sciendum quod, quamvis, comparando corruptibilia ad sempiterna, ut in II de Anima, text. 34, et in II Caeli, comm. xvir, dicitur, agentia corruptibilia agant propter aliud (etenim, ut hic ostenditur, omnia agunt ut participent perfectionem divinam); absolute tamen, et non de his vel illis agentibus loquendo, et comparando: ea ad effectus, ut in hoc argumento fit, dicendum est quod omnibus agentibus commune est agere propter se, quamvis diversimode. Quod sic manifestatur. Omne agens intendit facere sibi simile: ergo intendit seipsum diffundere, extendere et ampliare: ob hoc namque generans generat, ut perseveret semper eo quo potest modo, ut Philosophus dixit ibidem. In hoc autem quod dico seipsum diffundere seu communicare, duo clauduntur, scilicet diffundere, et ly seipsum: et cum constet quod nullum agens seipsum intendat propter diffundere seu communicare ut finem, restat ut diffundere intendat pro pter seipsum ut finem: et sic ipsum est communicationis finis, et non e converso.

Differunt autem agentia cetera a primo quoad hoc, quod reliqua communicationem ordinant ad se, idest ad suam utilitatem. Quamvis hoc etiam sit diversimode in substantiis sempiternis et corruptibilibus: quoniam illae ad conservandam individualiter assimilationem ad primam causam, istae ad conservandam. assimilationem, ut possunt, ad ean dem, agunt. Prima autem causa communicationem ordinat ad se, idest ad suam bonitatem. Et ideo reliqua agunt ut sic sint aut conserventur: Deus autem, quia est. Et propterea liberalissimae actionis etiam a philosophis dicitur, ut in responsione ad primum dicitur.

VII. His praelibatis, ad primum dubium dicitur, quod distinctio est haec: Forma geniti dupliciter, scilicet uf est geniti, et ut est similis generanti. Quoniam intendit Auctor excludere quod, ut est geniti, non est finis agentis, ut sustineat quod Deus non agit propter creatam naturam ut finem, sed propter seipsum.

Ad secundum vero, negatur quod hoc sit falsum. Generatio enim potest dupliciter sumi: uno modo, ut ab agente; alio modo absolute, puta ut via. Et hoc quidem modo finis generationis est forma etiam ut geniti: sed primo modo non, ut in littera dicitur. - Nec est verum quod hinc non satisfit argumento. Quoniam forma ut similis formae generantis, significat formam geniti quidem, sed ex ea parte qua est una cum illa, qua est altera ipsa, qua est quasi vicaria illius: ac per hoc insinuat, si ipsa ut quasi induit illam, est finis, quod illa est vere finis. Et sic formaliter satisit argumento: quod, licet finis generationis non coincidat in idem numero cum forma agentis, redundat tamen in idem numero, ex eo quód forma geniti non est finis nisi ut similis formae agentis. - Ad confirmationem vero dicitur, quod similitudo, cum distinctorum eadem qualitas sit, ex parte unitatis magis se tenet, quam significat, quam distinctionis, quam ut subiectorum conditionem exigit. Et ideo Auctor ad unitatem insinuandam illa usus est.

Ad dubium demum contra rationem, dicitur quod ratio litterae optime concludit quod forma geniti, ut sic, non potest esse finis generationis ut ab agente, quia non est nobilior agente. Sed non potest reflecti contra formam geniti ut similem agenti, idest contra formam agentis: quia nulla comparatio habet locum, seclusa distinctione. Non enim oportet idem esse nobilius se, cum agit propter se: sed cum finis est aliud ab agente, oportet finem esse nobiliorem agente.