Quaestio 162

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulis primo et secundo simul quaestionis centesimaeexagesimaesecundae, dubium occurrit de quidditate superbiae. Videtur enim diversimode definiri. Et quoniam principium omnis demonstrationis et institutionis est quod quid est et definitio, ideo ante omnia hoc tractandum est. Et quoniam oppositorum eadem est disciplina, simul notum fiet quod quid est humilitatis, et alterius oppositi vitii.

Est autem ratio dubitandi quia definitio quae ex Augustino assignatur, scilicet ;nordinatus appetitus propriae excellentiae, habet quaestiones multas. Prima est antiqua: an ly excellentia sumatur relative, an absolute, — Secunda est nova, ex Martino, in qu. 1 de Superbia: an sit sufficiens haec definitio, vel oporteat addere ly contemplivae; ita quod superbia est appetitus excellentiae, non cuiuscumque, sed contemptivae seu despectivae.

II. Expedit vero scire quod haec quaestio nova clauditur in prima. Nam excellentia relative sumpta claudit in se aliorum despectionem. In eo siquidem quod ut excellens alios homo se habet, necesse est ut tali actu. contemnat omnes quos in veritate non excellit.

Apparet quoque ex speciebus superbiae assignatis a Gregorio, de quibus est in hac quaestione specialis articulus, quod appetere excellentiam despiciendo alios, ad quartam superbiae speciem spectat. Non constituit igitur rationem generis superbiae contemptus seu despectus.

Attestantur et idem aliae superbiae species. Nam appetitus excellentiae quasi a se aut suis meritis, nihil dicit de excellentia contemptiva aliorum: et tamen primae duae species superbiae in his consistunt.

III. De ipsa autem prima quaestione non clare liquet altera pars. Quoniam tres primae species superbiae, nihil de excellentia relative dicentes, testantur genus non esse relationem excellentiae. Quarta vero, in relatione consistens, testatur genus non absolutum.

Actus quoque superbi invenitur in excellentia utroque modo. Nam superbus appetit se celsum et magnum. Et propterea Augustinus, XIV de Civit. Dei, per celsitudinis, non excellentiae nomen definivit superbiam. - Et rursus, superbus appetit superare alios et ire super, ut ipsius nomen sonat. Et propterea Auctor, in tertio articulo huius quaestionis, in calce, dixit quod proprie pertinet ad superbiam inordinata praesumptio alios superandi.

Videtur mihi quod excellentia communiter se habens ad absolute et relative, sit proprium obiectum superbiae: sicut ens communiter se habens ad absolutum et relativum, est proprium obiectum metaphysicae. Et hinc provenit quod tam appetitus excellentiae absolute, quam relative, verificatur et attribuitur superbiae: et nunc per celsitudinem, nurnic per excellentiam definitur. Est igitur superbiae appetere hoc quod est excellere, et celsitudinem.

IV. Sed quoniam multa alia vitia videntur celsitudinem perversam appetere, nam praesumptio appetit celsitudinem perversam in operibus, ambitio in honoribus, inanis gloria in gloria: ideo quaerenda est celsitudo quae sit obiectum superbiae, alterius rationis ab istis, inquit Martinus.

Ubi scito quod dupliciter potest poni celsitudo alterius rationis ab istis. Uno modo, tanquam in alia materia: sicut celsitudo vindicationis alterius rationis diceretur a celsitudine honoris. Alio modo, sicut celsitudo simpliciter distinguitur formaliter a celsitudinibus concretis tali et tali materiae: sicut motus simpliciter est alterius rationis a motibus applicatis, puta locali, alterationis, generationis, etc. Et quod hic sit tanta formalis distinctio quod sufficiat ad distinctionem specificam habituum, patet ex hoc quod specie distinguitur scientia de motu simpliciter, quae traditur in libris Physicorum, a scientiis de motu ad ubi, quae in libro Caeli, et motu ad formam simpliciter, quae in libro de Generatione, etc. Ita quod obiectum superbiae est celsitudo simpliciter, et non in tali vel tali materia: praesumptio autem ad celsitudinem operum supra se, ambitio ad celsitudinem honoris, etc., feruntur.

V. Et si perspicacius perscrutati fuerimus, inveniemus quod sicut celsitudo iuncta operibus vel praemiis invenitur obiecta dictis vitiis, ita celsitudo iuncta propriae personae invenitur obiecta superbiae: ita quod, quemadmodum praesumptuosus in celsum opus, ambitiosus in celsum honorem, ita superbus in celsitudinem sui tendit. Haec enim sola directe est perversa celsitudo simpliciter: ceterae sunt perversae celsitudines secundum partem, puta in honoribus vel gloria vel operibus arduis.

Et ut melius percipiatur quod dicimus, adverte quod propria persona potest ad virtutem vel vitium multipliciter se habere: scilicet ut obiectum, vel subiectum, vel terminus. Commune siquidem est omni virtuti et vitio quod respiciat propriam personam ut subiectum: nam virtus est quae bonum reddit habentem. — Similiter commune videtur saltem multis, quod respiciant propriam personam ut terminum commensurationis obiecti seu materiae. Verbi gratia, temperantia respicit propriam personam ut terminum commensurationis ciborum: appetit enim cibum prout recta ratio dictat; recta autem ràtio dictat secundum commensurationem ad propriam personam. Et similiter magnanimus appetit magna opera, commensurata tamen personae propriae. Et similiter praesumptuosus appetit magna incommensurata sibi; et ambitiosus magnos honores improportionatos, etc. — Superbia autem, licet communicet cum aliis in his, habet tamen hoc proprium, quod respicit propriam personam ut obiectum. Et propterea Auctor in definitione superbiae posuit ly propriae, dicendo quod est appetitus excellentiae propriae. lta quod obiectum proprium superbi, ut sic, est ipsemet celsus, seu celsitudo sui. Et in hoc differt a praesumptuoso et ceteris habentibus pro obiecto magnitudinem talis materiae, puta operum, honoris, gloriae. Magnanimus quoque habet magnitudinem operum pro obiecto proprio, et magnitudinem honoris et gloriae ut materiae: superbus autem habet magnitudinem sui pro per se primo obiecto. Et quia ad magnitudinem sui ordinari possunt bona et mala virtutum et vitiorum, ideo et virtutes et vitia et eorum materiae sunt materia superbiae: ex omnibus enim superbus tumere vult. Ita quod sicut magnitudo operis, ut superius patet, dupliciter consideratur, scilicet ut conditio operis, et sic spectat ad quamlibet virtutem, et ut transit in rationem formalem obiectivam, et sic constituit magnanimitatem; ita magnitudo propriae personae dupliciter consideratur: ut effectus virtutis, et cuiuscumque alterius reddentis habentem possidentem seu facientem magnum, et sic spectat ad quamlibet virtutem; alio modo, ut transit in rationem formalem obiectivam, et sic constituit superbiam.

Et sicut celsitudo sui est proprium obiectum superbiae, ita abiectio sui est proprium obiectum humilitatis.

VI. Et quod haec sint vera, et secundum mentem Auctoris atque Sanctorum, patet primo, ex Domini auctoritate, qui humilitatem et superbiam definivit per actus habentes pro obiecto seipsum, dicendo: Qui se humiliat, Qui se exaltat. - Auctoritate deinde Augustini allata in littera prius: Aliud est levare se contra Deum, etc. - Auctoritate quoque Benedicti, in sexto et septimo gradu humilitatis: Credere et pronuntiare se omnibus viliorem, Credere et confiteri se ad omnia inutilem et indignum. — In littera demum Auctor millies explicat ly se, in primis duobus articulis quaestionis praecedentis, de Humilitate. Et tandem, in responsione ad tertium, clarissime dicit: Humilitas plus reprimit spem de seipso, quam ea utatur: — obiectum spei dixit seipsum, non opus aut aliquid aliud: quoniam opera et alia materialiter se habent ad seipsum, ut ea quae sunt ad finem ordinantur ad finem.

Consonat autem et optime quadrat regula humilitatis, scilicet: Aestimatio sui ex collatione eius quod suum est, ad Deum et ad id quod Dei est. Huic enim aestimationi conformis appetitus est appetitus sui ipsius ut subditi, qui est humilitatis quod quid est; contrarius per excessum est appetitus sui ipsius ut celsi, qui in quod quid est superbiae habetur; contrarius autem per defectum est appetitus sui ipsius ut nimis subditi. Et quoniam divina reverentia radix est humilitatis, subaudiendus est in his ordo divinae reverentiae: ita ut humilitas sit virtus qua homo, ex divina reverentia, se conferens Deo, in omnibus se habet ut subditus; superbia vero, vitium quo homo, divina abiecta reverentia, in omnibus, seu communiter, se habet ut celsus; abiectio vero est vitium quo quis, divinam non sequens reverentiam, se habet ut abiectus seu vilis.

Ubi patet etiam quod materia humilitatis et superbiae universalis est: quia ad magna et ardua secundum se se extendit. Et humilis quidem ad omnia ut ardua, ut dictum est, tendit: superbus vero sui celsitudinem, quae inter bona summum arduorum videtur, appetit. Ideo circa ardui boni appetitum, qui spes vocatur, ponuntur.

Deinceps ad specialia dubia more solito procedendum est.

In articulo primo eiusdem quaestionis centesimaesexagesimaesecundae, dubium ex Martino occurrit, in qu. 1 de Superbia, directe contra Auctorem dicente quod haec opinio non videtur in toto vera. Et primo ponit quod superbia, stricte accepta, non est definitive appetitus quo quis tendit supra id quod est. Probatur. Praesumptio est qua quis tendit supra id quod est, quoad administrationes; ambitio, quoad honores, etc. Ergo.

Praeterea, si superbia est definitive qua quis tendit supra id quod est, aut hoc est quoad aliquid praedictorum; aut quoad omnia simul; aut quoad aliquid aliud ab his. Si primum, ergo est aliquid praedictorum vitiorum. — Si secundum, ergo erit aggregatum ex omnibus. — Si tertium, tunc nullum tale videtur nisi excellentia. Et tunc, aut tendit in excellentiam maiorem quam habet: aut in manifestationem. Nom in manifestationem: quia hoc, secundum sanctum Thomam, spectat ad inanem gloriam. Ergo in excellentiam maiorem. Hoc autem non videtur nisi dupliciter posse intelligi. Scilicet quod tendat ad excellentiam maiorem habendam: et hoc non est vitii. Vel quod existimet se habere maiorem excellentiam. Et hoc quidem est initium superbiae: et convenit superbo et multis aliis, scilicet praesumptuoso, ambitioso, vano; hi enim omnes existimant se maiores quam sint in suis materiis, scilicet administrationibus, honoribus, gloria.

II. Ad hoc dubium, secundum Auctoris processum, non oporteret respondere. Tum quia non dicit hanc esse definitionem superbiae: sed argumentum ex nominatione sumit, dicens: Superbia nominatur ex hoc, etc. - Tum secundo, quia Auctor post istum articulum, subiungit statim articulum, An superbia sit speciale peccatum: quasi per ea quae hic dicit, non adhuc manifestum sit de superbiae specialitate quoad peccatum.

Sed quoniam secundum veritatem de superbia ut condividitur aliis peccatis, verificantur ea quae hic dicuntur, quae est superbia proprie accepta; et actus iste, scilicet tendere supra id quod est, proprium actum ac obiectum superbiae continet, ut patet ex dictis: ideo pro definitione sustineri potest. Et propterea respondendum est obiectis. Et ad primum dicitur quod superbia est qua quis tendit supra id quod est ipse simpliciter: praesumptio autem, supra id quod: est secundum quid, hoc est secundum opera. Et sic de aliis.

Ad secundum dicitur quod superbia est qua quis tendit in haec omnia et cetera, ut materiam tamen sui formalis obiecti, quod est aliud ab istis, scilicet celsitudo propriae personae. - Et cum contra hoc, quasi tertium membrum suae distinctionis, arguit: dicitur quod superbus tendit, iuxta definitionem Augustini, in ipsam sui celsitudinem perversam, quam constat non nisi vitiose appeti posse. Et ideo falsum dicitur quod celsitudo maior, ut habenda, potest licite appeti. Celsitudo siquidem quae ex maioritate claudit perversitatem, non potest licite appeti, ut si homo appetat se esse supra superiores suos: haec enim maioritas manifeste claudit in se perversitatem. Et simile quid accidit in omni appetitu perversae celsitudinis propriae: ut patet discurrendo per species superbiae.

III. In eodem articulo, in responsione ad tertium, Martinus occurrit bis contra doctrinam huius responsionis directe et nominatim, more suo, arguens. Primo, in qu. 1 de Humilitate, ubi dicit quod opinio ista deficit primo, in distinguendo humilitatem a magnanimitate. Quia ad unam spectant haec virtutem, ut probatum est.

Deficit secundo, in distinguendo superbiam prout aspernatur subiectionem, et prout immoderate tendit ad magna, ita quod primo modo humilitati, secundo magnanimitati opponitur. Et probatur primo, quod superbia ut aspernatur subiectionem, opponitur magnanimitati. Quicumque dignificat se magnis quibus non est dignus, est oppositus magnanimitati: ut patet in IV Efhic. Sed qui aspernatur subiectionem, maxime respectu magnorum, dignificat se magnis quibus non est dignus. Ergo. — Probatur minor. Quia dignificat se magna libertate, qua non est dignus.

Deinde probatur quod superbia secundum quod tendit immoderate in magna, opponitur humilitati. Non stat aliquem tendere in magna immoderate, et esse humilem. Sed stat tendentem immoderate in magna non aspernari subiectionem eorum quibus tenetur esse subiectus. Ergo superbia ut tendens immoderate in magna, sine adminiculo aspernatae subiectionis, opponitur humilitati.

Deficit tertio, distinguendo pusillanimitatem ut est defectus a prosecutione magnorum, et ut est applicatio ad viliora quam deceant, et quod primo modo opponitur magnanimitati, secundo vero humilitati. Et multipliciter probatur quod pusillanimus ut applicat se ad vilia dedecentia ipsum, opponitur magnanimo. Primo. Magnanimitas sufficienter inclinat ad fugiendum ea quae pro sua vilitate dedecent. Ergo pusillanimitas ad vilia dedecentia inclinans, illi opponitur. Probatur antecedens: quia non stat animum esse magnum, tam habitu quam actu, et applicare se ad talia vilia. — Secundo. Magnanimitas inclinat ad contemnendum parvos honores: ut patet in IV Ethic. Ergo et ad contemnendum vilia. — Tertio. Magnanimus inclinatur secundum suum habitum ad vere iudicandum de his quae spectant ad dignitatem hominis, et ad huiusmodi iudicium sequendum. Ergo magnanimus ex habitu suo inclinatur ad fugiendum vilia. Antecedens patet IV Ethic. — Quarto. Magnanimitas inclinat ad despiciendum omne quo homo fit minor: ut patet in IV Ethic. Ergo. Et confirmatur: quia magnanimus, ut patet IV Ethic., immemor est beneficiorum, eo quod minoris est recipere beneficia; ergo applicatio ad vilia, cum multo minorem reddat hominem, magis fugitur a magnanimo. - Quinto. Magnanimitas inclinat ad iudicandum id solum esse bonum quod est honestum. Ergo inclinat ad despiciendum ea quae pro sua vilitate dedecent. Antecedens est Tullii, in I de Offic. Sexto. Omnis dignificans se minoribus quam sit dignus, est pusillanimus, oppositus magnanimo: ut patet IV Ethic. Sed applicans se ad viliora quam deceant, dignificat se minoribus quam sit dignus. Ergo.

IV. Secundo principaliter, in 1 qu. de Superbia, arguit quadrupliciter quod applicare animum ad res viles dedecentes hominem, non pertinet immediate ad. pusillanimitatem oppositam superbiae, ut vult Thomas. Primo. Pusillanimitas opposita superbiae est deiectio appretiativa minus suorum, et multum alienorum. Sed huiusmodi applicatio ad vilia non est deiectio appretiativa, etc.: quia potest esse talis abiectio sine huiusmodi appretiatione. Ergo.

Secundo. Vitium oppositum superbiae potest consummari sine corporali ministerio. [Sed huiusmodi applicatio ad vilia non potest consummari sine corporali ministerio. Ergo. - Minor est certa: quia non potest consummari sine rebus vilibus. — Maior probatur auctoritate Cassiani, Collat. V. Et patet de superbia diaboli: et eadem ratio est de opposito.

Tertio. Huiusmodi applicatio interdum venit ex avaritia est ex voluptate carnali. Ergo non est universaliter vitium superbiae oppositum. — Antecedens patet per experientiam,

Quarto. Huiusmodi pusillanimitas, quando ex defectu magnanimitatis venit, est vitium directe oppositum praesümptioni. Ergo non est vitium directe oppositum superbiae. - Consequentia tenet: quia secundum "Thomam, praesumptio et superbia sunt vitia specie distincta. — Et antecedens probatur. Quia huic quod est administrare ea quae sunt supra vires, directe opponitur illud quod est administrare ea quae sunt infra vires et dignitatem hominis, ut pro sua vilitate hominem deiiciant.

V. Ad haec ordinate respondendo, dicitur quod distinctio humilitatis a magnanimitate sat probata et servata est.

Ad primam obiectionem de superbia, dicitur quod falsa est illa propositio: Superbus, aspernando subiectionem, dignificat se magnis bonis. Et cum probatur, quia dignificat se magna libertate: respondetur quod talis libertas non est in genere bonorum, ut patet ex hoc quod est contraria virtuti; et propterea dignificans se tali libertate, non bono, sed magno malo se dignificat.

Ad secundam obiectionem, negatur illa propositio: Stat tendentem in magna immoderate non aspernari subiectionem eorum quibus tenetur subdi. Quoniam nisi aspernaretur, facto saltem, subiectionem qua humilis pollet, nunquam immoderate tenderet in magna. Constat autem quod subiectio humilis non est supererogationis, sed virtutis necessariae ad vitam politicam quae via est caelestis patriae.

VI. Ad ea autem quae de pusillanimitate obiiciuntur respondendo, praemittitur quod applicare se ad vilia contingit dupliciter: scilicet simpliciter; vel certo genere, puta arduorum. Et quod quia opposita sunt circa idem; et magnanimitas ac praesumptio sunt circa ardua: pusillanimitas quoque circa ardua est per defectum. Et propterea in IV Ethic. ponitur una alia virtus cum suis extremis vitiis Circa mediocria in honoribus: et ad illius virtutis oppositum vitium per defectum spectat applicare se ad vilia in genere mediocrium. Ita quod primus error argumentorum Martini est quia, duorum vitiorum cum sit applicare se ad vilia in certis generibus, scilicet pusillanimitatis in genere arduorum et illius innominati vitii in genere mediocrium, in argumentis soli pusillanimitati attribuitur.

Secundus vero error est quod, quia divisa in inferioribus sunt unita in superiori; et humilitas est superior tam magnanimitate quam illa alia virtute, utpote faciens hominem bene subditum rationi universaliter: ideo discerni debuit inter applicare se ad vilia in certo genere, et simpliciter; et perspici quod per applicare se ad vilia simpliciter distinguitur vitium humilitati oppositum ab utroque dicto vitio, quoniam utriusque est applicare se ad vitia in certo genere.

Advertendum quoque est quod vitium humilitati oppositum per defectum ex duobus describi potest: scilicet vel ex materia, vel ex proprio obiecto. Et Auctor quidem ex materia ipsum designavit, cum dixit quod eius est applicatio ad viliora quam deceant: sicut etiam humilitatem et superbiam ex materia saepe describimus, dicendo quod sunt circa magna, et circa illa circa quae est magnanimitas, et circa omnia, etc, — Potest et ex obiecto proprio describi, dicendo quod est animi applicatio ad subiectionem plus quam deceat: nam sicut humilis appetit se sublici, et superbus aspernatur subiectionem, ita reliquus amplectitur subiectionem dedecentem. Et haec descriptio non excluditur a prima, sed comes est illius, et prior illa. Nam ex animi vilitate, qua appetit quis se subiici praeter seu contra rationem rectam, provenit quod vilioribus se applicat quam deceant.

VII. His ergo praemissis, ad primum dicitur quod antecedens est verum quoad fugam vilium in genere arduorum, et non simpliciter: nisi indirecte forte, et per redundantiam. Alioquin, non esset opus illa alia virtute cum suis vitiis circa mediocria. — Et propterea consequentia nihil valet. Quia in antecedente est sermo de fuga vilium in genere arduorum: in consequente vero, de fuga vilium simpliciter. Et ista aequivocatio, ne saepius repetatur, subintelligitur in sequentibus. — At si ad antecedens respectu vilium simpliciter probandum, inducatur quod non stat animum esse magnum, etc.: respondetur quod hoc non est per viam directae oppositionis, sed per viam redundantiae, quia qui fugit minus vilia, fugit viliora; nos autem loquimur de directe oppositis vitiis.

Ad secundum dicitur eodem. modo quod magnanimitas inclinat directe ad contemptum parvi honoris in genere arduorum: per redundantiam autem quandam, ad contemptum omnium parvorum. Sed de directa inclinatione et oppositione est sermo.

Ad tertium eodem modo dicitur quod inclinat ad iudicandum vere, etc., in genere arduorum tantum directe. Et ideo.

Et per hoc dicitur ad quartum, et eius confirmationem, quod magnanimus directe fugit omne quo fit minor in genere arduorum tantum: per redundantiam autem fugit omnia minora.

Ad quintum dicitur quod magnanimitas inclinat ad iudicandum solum honestum in genere ardui esse bonum arduum.

Ad sextum dicitur quod maior et minor modificandae sunt, scilicet, ;n genere arduorum. Humilitas autem, ut dictum est, vilia simpliciter fugit.

VIII. Ad obiecta secundo loco, scilicet ex qu. de Superbia, contra idem, respondetur. Et ad primum. dicitur quod ad vitium. oppositum humilitati per defectum non exigitur appretiatio alienorum, sed sufficit aestimatio suorum: humilitas enim non est virtus ad alterum, sed ad se. — Et dicitur quod minor aestimatio sui non potest in affectu. esse sine applicatione animi ad aliquid vilius. dedecens, saltem ipsam subiectionem praeter rationem.

Ad secundum, negatur minor. Et ad probationem dicitur quod male intelligitur littera Auctoris. Nam non dicit, applicationem corporis ad exteriora vilia: sed dicit, applicationem animi ad aliqua viliora. Constat enim quod animus potest intus applicari ad vilissima, puta peccata gravissima cogitationum et delectationum.

Ad tertium dicitur quod, si huiusmodi applicatio interdumr ex avaritia aut ex alio oritur vitio, nihil aliud infert nisi quod hoc vitium interdum oritur ex illis aliis vitiis: et non infert quod non sit in se unicum vitium. Nam sicut furti vitium potest ex multis vitiis oriri, et tamen furti speciem habet, ita contingit in aliis.

Ad quartum dicitur quod, undecumque veniat pusillanimitas talis, si est talis, scilicet respectu vilium simpliciter, non directe praesumptioni, sed superbiae opponitur. Et propterea antecedens est falsum. - Et ad probationem dicitur quod non est ad propositum: quia loquitur in genere arduorum; et debet probare de fuga vilium simpliciter.

IX. Est igitur vitii superbiae oppositi hominis animum ad viliora se applicare: sicut si quis, ex parvitate animi, doctus cum sit, ignorantium erroribus se subiicit. Et provenit huiusmodi subiectio perversa ex mala collatione eius quod Dei est in homine, ad id quod suum est in altero.

Nec intelligas per haec quod dicantur in littera eadem vitia opponi magnanimo :et humili: sed propter penuriam vocabulorum, ut clarior fieret doctrina, communicavit Auctor vocabula, declarata diversa significatione qua uni, et Malo, art. 2, superbiam absque distinctione opponi magnanimitati et pusillanimitati prius dixerit. qua alteri opponitur. — Propinquitas quoque vitiorum extremorum, scilicet superbiae et praesumptionis, ac pusillani- mitatis et illius innominati, causa quoque fuerunt: cum etiam humilitas et magnanimitas conveniant in materia, non simpliciter, sed quodammodo, ut in hac littera dicitur, in principio huius responsionis.

Et hinc habes quanto seipso doctior evaserit Auctor hic, ubi distinguit quomodo superbia, diversa significatione, opponitur magnanimitati et humilitati: cum in qu. vir de

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo eiusdem quaestionis centesimaesexaoombiascdundae; adverte quod Martinus, ubi supra, volens quod superbia sit appetitus excellentiae despectivae, Si intendat quod esse despectivum seu contemptivum est de ratione superbiae, bene sentire videtur: quia contemptus Dei est proprius superbiae actus, ut infra patet; et consequenter contemptus aliorum venit, Si autem intendat quod propterea oportet addere istam particulam in definitione superbiae ad determinandum qualis celsitudinis sit appetitus, quia scilicet non cuiuscumque aut qualiscumque, sed contemptivae celsitudinis est appetitus: minus perspiin caciter sentire videtur. Tum propter supra dicta. Tum quia contemptus superbiae adest ex parte aversionis magis quam ex parte conversionis, seu obiecti, Quoniam ex parte obiecti, ut patet discurrendo per species superbiae, non habetur contemptus expresse, nisi in quarta specie, ut patet ex ante dictis: sed ex parte aversionis, quia superbus ad non subiici Deo per se tendit, dum primum quod aspicit et appetit ut rationem omnis celsitudinis, est non subiici Deo; appetit enim quidquid appetit, per modum non subditi, sicut humilis ex opposito, ad quidquid tendit, tendit ut subditus Deo et ei quod Dei est. Sicut enim humilitas modum subiectionis Deo apponit omni suo appetitui; ita superbia modum aspernatae subiectionis Deo et ei quod Dei est, apponit omni sui appetitui. Et propterea contemptiva merito ex parte aversionis, magis quam ex parte conversionis ad obiectum, scilicet celsitudinem, dicitur.

Et quoniam rationes Martini nihil assumunt nisi quod superbus est contemptivus; et similiter nihil aliud concludunt nisi quod superbia est contemptiva; et utrumque verum est: ideo superfluum duxi afferre octo argumenta sua. Sat est disputatori uti distinctione supra dicta. Scilicet, quod esse contemptivum vel dicitur esse de ratione superbiae: et conceditur. Aut esse particulam addendam ad definitionem, ut qualificetur celsitudo appetita per superbiam. Et hoc negatur: quia appetitum a superbia est personae propriae celsitudo simpliciter, perversa vel in se vel in modo appetendi; et expressus contemptus ex parte aversionis se tenet. — Erunt autem haec manifesta magis in articulo quinto et deinceps.

IL. In eodem articulo, in responsione ad primum, dubium occurrit ad hominem. Quoniam ibi ponitur contemptus praecepti interior actus superbiae. Et superius, in tractatu de Inobedientia, definitum est quod contemptus praecepti est proprius actus inobedientiae, ut est speciale vitium a superbia et reliquis vitiis distinctum. Quomodo stant haec duo simul?

Ad hoc dicitur quod, quia primogenita superbiae ex parte aversionis inobedientia videtur, ideo actus inobedientiae elicitive attribuitur in littera superbiae, cuius est originaliter.

Perspicacius autem, quod sicut contemptus hominum ex fastidio subiectionis ad Deum et id quod Dei est, ad superbiae vitium formaliter spectat; ita contemptus praecepti ex contemptu subiectionis ad Deum, actus est superbiae formaliter. Ita quod contemptus praecepti ex fastidio praecepti est primus inobedientiae actus: sed contemptus praecepti ex fastidio subiectionis ad Deum, est actus superbiae, cui proprium est fastidium subiectionis ad Deum.

Et quod dictum. est de contemptu praecepti, extendendum est ad contemptum cuiuscumque alterius personae, officii, etc., ex fastidio divinae subiectionis. Semper enim huiusmodi contemptus formaliter est actus superbiae, in quacumque materia sit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis centesimaesexagesimaesecundae, dubia duo occurrunt. Primum est: Quo pacto superbia in littera ponitur subiective in voluntate et in appetitu sensitivo ? Pluries enim replicatur in littera quod non solum est in irascibili proprie sumpta, sed etiam in voluntate. Per hoc enim ostendit quod est in utraque irascibili. Ac per hoc, aut sunt duae superbiae specie diversae, quarum una est in voluntate, et alia in irascibili sensitiva: aut una superbia est subiective in utraque potentia.

II. Secundum dubium est ad hominem, Quia superius, in praecedentis Libri qu. rvr, art. 6, definitum est quod in voluntate nulla est virtus moralis quae sit propter bonum volentis, ut sunt virtutes circa passiones: sed iustitia, caritas, etc. Quomodo nunc in voluntate ponitur humilitas, quae est circa passionem spei, et non ad alterius, sed habentis proprium bonum? Idem enim est obiectum superbiae et humilitatis: sicut universaliter idem est subiectum contrariorum.

III. Ad primum dubium dicitur quod superbia unius speciei est subiective in voluntate principaliter, et in appetitu sensitivo secundario. Et hoc nullum inconveniens esse definivit Auctor in allegata quaestione, art. 2. Disponitur siquidem appetitus sensitivus ad superbiam: sed cum voluntas superba est, tunc proprie vitium est superbiae; quod diffunditur ad irascibillem appetitum subditum voluntati.

Si quis tamen vellet duo superbiae genera, alterum respectu excellentiae sensibilis vel imaginabilis, et alterum respectu excellentiae intelligibilis, quia hoc consonat verbis Auctoris in art. 3 qu. vi de Malo: defendat ipse. Mihi enim videtur, et rationabiliter, quod sicut una humilitas virtus sufficit ad reprimendum appetitum excellentiae cuiuscumque, ita unum superbiae genus sufficiat ad perversum appetitum cuiuscumque excellentiae: et quod verba illa Auctoris ad sensum dictum sunt reducenda, scilicet quod respectu excellentiae sensibilis superbia est in irascibili sensitivo tanquam in subiecto secundario, sicut et humilitas. Alioquin, duo humilitatis genera oportet ponere.

IV. Ad secundum dubium dicitur quod in voluntate nulla est virtus moralis propter bonum habentis, habens pro regula praecise iudicium naturale. Humilitatis autem regula ex divina sumitur reverentia. Et propterea non obstat supra habita doctrina. Ponitur siquidem humilitatis virtus in ordine ad caelestem, non humanam civilitatem. Unde Philosophus non connumeravit eam inter virtutes.

V. In calce responsionis ad primum tertii articuli, adverte quod superbi, cum speculative perceperint aliquid, exultant in propria excellentia, dum eis repraesentatur quod tanti sunt ingenii ut haec penetrent: et delectati in hac sua celsitudine, qua multos excellunt, affectum suum aversum possident a delectatione in ipsa veritate. Et propterea sciunt quomodo sunt divina et moralia, sed nesciunt quoodo sapiunt. - Humiles autem, secreta divina aut naturae aut moris penetrantes, ad excellentiam veritatis cognitae et suae causae, quae est veritas divina, se convertunt, et in ipsa cognitione veritatis delectantur, gratias agentes Deo: et conferentes suam notitiam divinae scientiae et contemplationi, se nihil scire arbitrantes, veritatis. exaltationem affectant,

In responsione ad secundum eiusdem tertii articuli, adverte quod falsa aestimatio sui ponitur in littera effectus et causa superbiae. Effectus quidem, quia ex nimio amore propriae excellentiae facile aestimat quis se excellere. Et hinc fit ut delectemur in nostris laudibus oblatis ab aliis non usquequaque veris. - Causa vero, quia ex falsa sui aestimatione in maius, provenit quod homo se habeat ut magis excellens, et appetat altiora quam conveniant.

In responsione ad quartum, nota verbum superius allegatum, scilicet: Praesumptio alios superandi, quod proprie pertinet ad superbiam.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem centesimaesexagesimaesecundae quaestionis, dubium ex Martino, qu. v de Superbia, occurrit, ubi, recitata hac doctrina, dicit: « Haec opinio Thomae est pulchra, et bene moralis: sed tamen calumniabilis multipliciter videtur ». Primo, quia Gregorius non superbiae, sed arrogantiae species ponere videtur. Arrogantia autem est superbiae una species. Immo Isidorus, de Summo Bono, distinguit eam a superbia ut speciem a specie: et dicit arrogantiam ex superbia nasci, et non e contra.

Et confirmatur. Quia stat aliquem esse vere superbum, et tamen nihil sibi arrogare. Probatur. Theologus excellens alios notabiliter, recognoscens a Deo ex gratia scientiam habere, despiciens tamen alios tanquam nihil scientes, est vere superbus, utpote suam excellentiam contemptivam amans, Et tamen nihil sibi arrogat. — Praeterea, si aliquis impudenter iactet bona quae. habet, ob amorem propriae excellentiae, in contemptum aliorum, talis est vere superbus. Et tamen nihil sibi arrogat.

II. Secundo. Non videtur Thomas bene fundasse istas arrogantiae species. Quoniam ipse, duo cum proponat in superbia inveniri, bonum et excelleritiam consequentem ad bonum, omnes species ex parte boni assignat, ex triplici aut quadruplici consideratione boni. Et ex primo modo accipit tertiam speciem, qua quis aestimat se habere bo- num quo caret. Contra: si dives aliquis, vera de se aestimans quantum ad quantitatem divitiarum, praeferat se propter divitias viris doctis, est superbus. Et tamen non arrogat sibi bonum ex quo sequitur excellentia, sed tantum excellentiam ipsam. Ergo tertia species non sufficienter assignatur penes arrogantiam boni ad quod consequitur excellentia.

Et confirmatur. Quia defensio peccatorum, rebellio, libertas, consuetudo peccandi, sunt gradus superbiae, secundum Bernardum. Et tamen non omnis defendens peccata, etc., arrogat sibi bonum quo caret: sed haec quandoque contingunt ex arrogata excellentia.

III. Ad haec dicitur quod arrogantia dupliciter sumi potest. Primo, pro actu superbiae: quilibet enim superbus aliquo. modo sibi tribuit quo caret. Et quia consentaneum est ut actus ponatur quandoque pro vitio cuius est actus, inde est quod Gregorius superbos arrogantes vocavit. Falsum est ergo quod non superbiae species ponat. — Nec Isidorus distinxit ut speciem a specie: sed ut actum a vitio; vel ut actum secundarium a primario, puta quia primus superbiae actus, quo superbia dicitur, est superire, et ex hoc nascitur arrogare sibi quo caret.

Ad confirmationem dicitur quod non stat aliquem esse superbum, et nihil sibi arrogare. Et ad probationem primam, de superbia theologi, respondetur quod arrogat sibi maiorem excellentiam quam habeat: quoniam attribuit sibi excellentiam ut rationem despicabilitatis aliorum, tanquam ali nihil sint in comparatione ad ipsum. Constat autem quod longe maior aestimatur excellentia quae aestimatur tanta ut in comparatione eius alii quasi nihil sint. Sicut in veritate excellentia illa cuius comparatione cetera offuscantur et quasi nihil sunt, longe maior est secundum veritatem quam alia: unde et, divinam iustitiam commendantes, dicimus: Universae iustitiae nostrae quasi pannus menstruatae. — Et per hoc patet solutio secundi casus, de superbia iactatoris. Eadem siquidem ratione, apprehendit excellentiam suam maiorem, et utitur illa ut maiore quam sit: quia ut ratione despicabilitatis aliorum. — Uterque tamen horum peccat secundum quartam superbiae speciem, proprie loquendo: quia non penes bonum habitum, sed penes modum habendi illud bonum, aestimatio excellentiam fundat. Aestimat siquidem uterque bonum quod habet ita illüstrius habere ut ceteri obscurentur coram eo. Quarta autem species penes modum habendi sumitur, ut patet in littera.

IV. Ad secundum dicitur quod Auctor bene fundavit species istas, explicans et obiectum superbiae, quod excellentia est; et causam illius, quae est bonum habitum; et ad radices attingens, ex bono quod est causa diversarum specierum, appetitum excellentiae monstravit. Ad id autem quod obiicitur contra tertiam speciem, quia invenitur ibi arrogare excellentiam et non bonum, respondetur dupliciter. Primo, per interemptionem. Et ad casum de arrogantia divitis, dicitur quod talis, licet non arroget sibi plus divitiarum quam habeat, arrogat tamen sibi plus boni secundum divitias quam habeat. Aestimat enim se maiorem esse ex divitiis quam sit ex illis: quoniam aestimat se ex divitiis tanti ut alii obscurentur in comparatione sui. Et super tali aestimatione fundatur appetitus excellentiae, et contemptus aliorum. Et si perspicacius videatur, aestimat se habere ex divitiis bonum quod non habet: quoniam aestimat se habere bonum in cuius comparatione obscuri sint ceteri. Et propterea directe peccat secundum tertiam speciem: quoniam super aestimatione boni non habiti excellentiae appetitus fundatur.

Secundo dicitur quod, quia eiusdem moris est attribuere sibi vel bonum quo caret, vel excellentiam qua caret, et haec naturaliter se habent ut effectus et causa: ideo Auctor, explicando tertiam speciem per bonum falso attributum, reliquit pro manifesto ad eandem speciem spectare excellentiam falso attributam absque fundamento alicuius boni aliter aestimati. Et haec quidem responsio facilior: prima autem subtilior, et veritati innititur.

Ad confirmationem, de defensione peccatorum, etc., dicitur quod, ut Auctor dicit, ponuntur inter superbiae gradus et antecedentia et consequentia superbiam. Et propterea non oportet in his sollicitum quempiam esse. Si quis tamen reducere vellet defensionem peccatorum ad bonum innocentiae, rebellionem ad bonum libertatis, et huiusmodi: facile posset.

V. In eodem articulo quarto, circa species superbiae dubium occurrit, quia non videtur quod species superbiae sint sufficienter enumeratae. Nam ardentior appetitus propriae excellentiae verae et recognitae a Deo ex gratia, sine quocumque malo modo habendi, est peccatum superbiae. Et tamen in nulla harum specierum. Hoc enim patet ex conditionibus quatuor appositis, excludentibus quatuor species. Illud vero, scilicet quod sit peccatum superbiae, constat, quia est inordinatus appetitus propriae excellentiae.

Ad hoc breviter dicitur quod, sicut de speciebus luxuriae dictum est ex Auctore in xv qu. de Malo: - scilicet quod inordinatio superbiae potest contingere dupliciter: scilicet ex parte actus secundum se; et ex parte appetentis. Inordinatio siquidem actus secundum se attenditur penes obiectum, secundum cuius diversitatem assignatae sunt istae quatuor species: inordinatio autem ex parte appetentis, ex modo appetendi consideratur. Et propterea non est mirum si huiusmodi species superbiae praetermissa est ab his qui de superbia ex parte actus secundum se tractaverunt.

VI. In eodem quarto, in responsione ad quartum, dubium ex Martino, ubi supra, occurrit, arguente quod hoc Auctoris dictum in glossando Anselmum, scilicet quod illa tria quae ponit Anselmus, accipiuntur secundum progressum peccati cuiuslibet, quod primo, corde accipitur, secundo, ore profertur, tertio, opere perficitur, non est convenienter dictum. Primo. Nullum opus immediate subordinatum volitioni quae est subordinata volitioni quae primo et per se est volitio superbiae, est opus per quod perficitur cursus superbiae. Sed superbia operis consistit in exhibitione factorum quae sunt subordinata alicui volitioni subordinatae volitioni quae primo et per se est volitio superbiae. Ergo. — Minor probatur. Quia opera quae sunt signa superbiae, subordinantur immediate volitioni illorum factorum, et illorum volitio subordinatur volitioni excellentiae, quae est primo et per se volitio superbiae.

Secundo. Nullum opus ad quod illa volitio quae primo et per se est volitio superbiae, non inclinat nisi mediante aliquo iudicio, vero vel erroneo, et alia volitione illi conformi, est opus per quod perficitur et consummatur illa prima volitio. Sed ad opus exterius non inclinat volitio superbiae immediate: sed tantum mediante iudicio, vero vel erroneo, quo iudicatur quod per talia facta procurabitur excellentia, et mediante volitione huiusmodi factorum. Ergo.

Tertio. Si quis divideret luxuriam in luxuriam cordis, oris et operis, intelligendo per /uxuriam cordis consensum, et per /uxuriam oris turpia verba, et per luxuriam operis conversationem cum personis, aut locis luxuriosis, constat quod illa divisio non acciperetur secundum progressum peccati luxuriae: quia opus istud non est illud opus quod proprie correspondet consensui in luxuriam. Sed divisio superbiae posita ab Anselmo est omnino huic similis. Ergo non est secundum progressum peccati superbiae.

Quarto. Quando divisio alicuius peccati sumitur secundum progressum peccati, tunc res significatae per divisionem sunt sibi invicem subordinatae hoc modo, quod tertium secundo, et secundum primo subordinatur. Sed superbia operis nullo modo subordinatur superbiae oris: cum nullo modo oporteat quod volens superbiam ostendere factis, primo ostendat eam verbis. Ergo.

Quinto. Omne illud opus per quod perficitur aliquod peccatum, est finis volitionis quae primo et per se est peccatum. Sed opus superbum non est finis volitionis excellentiae: quia non ideo amo excellentiam ut superbe faciam et operer; sed e contra superbe facio et operor ut superemineam et excellens videar. - Maior patet. Quia ideo vis luxuriari ut luxurieris: et nón ideo luxuriaris ut velis luxuriari.

VII. Ad horum evidentiam, praemittenda sunt duo. Primum est quod distinctio peccati secundum progressum peccati, dupliciter invenitur: scilicet perfecte, et imperfecte. Perfecte quidem, quando secundum omnes subordinatos ordine originis et malitiae gradus fit: ut si primo concipiatur in corde, secundo exprimatur ore, tertio consummetur opere. - imperfecte autem, quando progressus attenditur secundum dictos gradus, sed non subordinatos secundum ordinem originis aut malitiae: ut si peccetur in corde, vel in ore, vel opere, sed non ita quod unum oriatur ex alio; puta si in corde habetur delectatio morosa; in ore locutio turpis, sed non propter illam delectationem morosam; in opere fiunt actus turpes, sed non propter illam delectationem, nec sunt effectus verborum turpium. Huiusmodi quippe distinctio est secundum progressum peccati, pro quanto distinctio fit secundum gradus quibus progredi solet peccatum, scilicet cor, sermo et opus: sed imperfecte, quia deest ordo originis unius ab alio, et ordo per se malitiae, quoniam in huiusmodi distinctione, per se loquendo, non potest fingi quod eorum sit gravius. Est tamen in hac distinctione alius tacitus per se progressus a corde immediate: scilicet mali sermonis a corde malo, et mali operis a corde malo. Et hic etiam, quia utrobique deest unus gradus, imperfectus est. Et si his adiunxeris quod imperfectum reducitur ad perfectum, videbis quod quaecumque harum distinctionum potest merito vocari distinctio secundum progressum peccati.

VIII. Secundum est quod virtus vel vitium potest perfecte progredi per omnes gradus ab intus ad extra ordinate usque ad consummationem operis, dupliciter: primo, per substrata verba et opera non aliter bona nec mala moraliter; secundo, per verba et opera alias bona vel mala moraliter. Exemplum primi: si quis vult primo furari, deinde ad hoc loquitur, tertio vadit furatum et furatur; nam locutio non est aliter mala moraliter nisi quia inficitur deformitate furti, et similiter ambulatio et manuum usus in actu furandi non aliter habent malitiam moralem nisi quia subsunt furti iniquitati. Exemplum secundi: si quis primo vult furari, deinde ad hoc loquitur verba mendacii et dolosa, et demum actibus iniuriosis consummat furtum; hic namque et verba et opera sumpta ad progressum furti, sunt mala moraliter, etiam seclusa malitia furti, quia habent aliam malitiam ordinatam ad malitiam furti. Inter hos duos modos progrediendi nulla est per se differentia quoad progressum ipsum: quoniam uterque gradatim, et per omnes gradus, et ordinate tam ordine originis quam malitiae, progreditur. Sed differentia est in materia ipsius progressus: quia in primo modo materia progressus sunt actus voluntarii oris et operis abstrahentes a bono et malo morali; in secundo autem materia sunt actus voluntarii oris et operis alias mali moraliter. Rursus, conveniunt hi duo modi in hoc quod utrobique sunt, formaliter vel aequivalenter, duae volitiones, una ipsius furti, et altera ipsorum verborum et operum: oportet enim eum qui progressum furti peragit, non solum quod velit furari, sed velit loqui talia verba, etc., et velit uti pedibus vel manibus. Et hae duae volitiones sic se habent quod una est formae, altera materiae; una finis, altera eius quod ad finem. Verum quia materia secundi modi est composita ex actu voluntario exteriori et alia malitia morali, quia est sermo alias malus, et opus alias malum; ideo in secundo modo concurrunt duae volitiones, formaliter vel aequivalenter, ex parte materiae.

IX. His praemissis, ad propositum descendendo de superbia, dicimus et quod superbia potest distingui secun- dum progressum peccati et perfecte, et imperfecte: perfecte quidem, ut cum quis primo appetit inordinate excellere in dominio, deinde ad hoc loquitur, et demum, ad hoc dando operam, assequitur excellentiam dominii; imperfecte autem, ut si quis in corde tumeat excelsum se putando, vel verbis celsitudinem iactet, vel factis excellentiam demonstret, quae, ut Martinus ait, est distinctio Anselmi. — Et quod superbia potest progredi per omnes gradus ordinate tam per actus exteriores non alias malos moraliter, quam per actus alias malos moraliter. Nam si quis appetat inordinate excellere in scientia, et deinde ad hoc loquatur non alias mala, et faciat, puta vadat ad audiendum viros doctos, etc., et tandem consequatur excellentiam appetitam: iste progressus est in superbia sine alias malis mediis. Si quis, ut Nabuchodonosor, elevetur in corde, et deinde dicat se omnem velle terram suo imperio subiugare, et demum per Holofernem perficiat: iste superbiae suae progressum per mala media facit.

X. Ad primum ergo et secundum argumentum, negatur tam maior quam minor. Maior quidem, quia nihil obstat progressui peccati mediatio volitionum ex parte materiae: ut patet ex dictis. Minor vero, quia superbia et sine media volitione alterius moralis mali, et cum media volitione alterius moralis mali ex parte materiae, potest progressum perficere. Et quod non obstet aliqua media volitio, non solum ex dictis patet: sed ex hoc quod est impossibile peccatum aliquod progredi sine volitione verborum et factorum, quae est alia, formaliter vel aequivalenter, a volitione finis.

Ad tertium dicitur quod illa divisio luxuriae esset etiam secundum progressum peccati, quamvis imperfecte, — Et si replicetur quod Auctor loquitur de progressu perfecto, respondetur quod Auctor, ut erat excellentis ingenii, distinctionem Anselmi arguendo summavit ad gradus cordis, oris et operis, ut patet in quarto argumento litterae; et respondendo, imperfectum ad perfectum reduxit, assignando penes quid progressus perfectus attenditur; ex hoc volens intelligi etiam progressus imperfectos ex perfecti participatione iudicandos.

Ad quartum dicitur quod maior est vera de progressu perfecto, non autem de progressu imperfecto: et quod distinctio Anselmi de progressu imperfecto habita est.

Ad quintum, negatur minor, quando superbia progreditur perfecte. Nam volens excellere vult excellere ut excellat, et non e contra; et similiter loquitur ut excellat, non ut velit excellere; et operatur ut assequatur ut excellat, superemineat, et non ut velit excellere et supereminere. Nec ut appareat, tanquam hoc sit finis: quia apparere finis est vanae gloriae, et effectus superbiae. Et ideo superbus operatur ut appareat, tanquam propter finem secundarium et mediatum, scilicet per inanem gloriam: sed ut sit saltem in oculis suis excelsus et supereminens, ut propter proprium finem..

XI. In eadem responsione ad quartum, in calce, non turberis scrupulose in illis verbis: Consuetudo peccandi, quae implicat Dei contemptum. Quoniam non formaliter, sed interpretative consuetudo peccandi mortaliter Dei contemptum implicite continet. Apparet enim quod legislatorem, punitorem, monitorem, praemiatoremque contemnat qui continue transgredi non cessat: quoniam, si magnifaceret illum, timeret saepe, abstineret multoties, ex illius reverentia. Non tamen est ibi proprie contemptus Dei: quia ex infirmitate subiecti iam passionibus animi consuetudo peccandi fit, iuxta illud Augustini: Dum servitur libidini, facta est consuetudo.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto eiusdem quaestionis, dubia multa ocrrunt ex Martino, in qu. it de Superbia. Primum est circa redditam in littera rationem quare superbia est peccatum mortale, quia scilicet importat non subiici hominem Deo, etc. Contra, inquit: non omnis se non conformans legi divinae, peccat mortaliter. Ergo non omnis regulam divinam, peccat mortaliter. Ergo hoc non est sufficiens ratio ut superbia sit peccatum mortale. — Antecedens probatur. Quia peccans venialiter tantum non se conformat legi divinae.

Secundo. Vanus et ambitiosus peccant aliquando venia- liter. Et tamen ita peccando non appetunt secundum id quod est eis praefixum secundum regulam et mensuram divinam. Ergo hoc non est sufficiens ratio propter quam aliquod peccatum sit mortale.

Tertio. Stat aliquem de se aestimare super id quod est sibi constitutum secundum regulam divinam, et non pecqui se extollit supra id quod est sibi praefixum secundum care mortaliter. Ergo haec ratio non est sufficiens ratio peccati mortalis in superbia. — Antecedens probatur. Quia stat aliquem hoc modo sic de se aestimare, et contra nullum praeceptum divinum peccare. Quod probatur inducendo per singula praecepta divina.

Quarto. Non quodlibet averti a Deo est peccatum mor- tale. Ergo nec omnis defectus subiectionis ad Deum est peccatum mortale. - Antecedens probatur. Quia non quaeliber aversio a Deo fit per actum nolendi: sed aliqua fit per negationem actus volendi, in re et pro tempore in qua et pro quo non tenemur converti ad Deum sub poena peccati mortalis.

Subdit postea Martinus responsionem ad auctoritatem Apostoli inductam in littera, dicens quod, si concluderet, magis concluderet de inani gloria quam superbia, quod sit peccatum mortale.

II. Secundum dubium est circa rationem quasi aliam quare superbia est peccatum mortale, quia scilicet est contemptus Dei: ut Auctor dicit expresse in sequenti articulo. Contra, inquit Martinus: non omnis superbia est contemptus Dei. Ergo non omnis superbia ex illa causa constituitur peccatum mortale. - Antecedens probatur. Stat aliquem nullo modo contemnere Deum amplius quam avarus contemnit eum, et tamen despicere proximum, et forte praelatum aut principem suum. Ergo non reperitur in omni peccato superbiae positivus Dei contemptus.

Secundo. Pono casum quod Deus et praelatus idem praecipiant, et pro aliquo tempore sciat superbus illud esse praeceptum a praelato, non autem a Deo: et moveatur tunc superbus ad despiciendum praelatum, et postea, cognito quod est etiam praeceptum a Deo, nihilominus, vincente infirmitate, non ex contemptu Dei, sed ex contemptu praelati et sui praecepti, transgrediatur. Hic apparet possibile esse superbum contemnere praelatum, et non contemnere Deum. Et per consequens non habet omnis superbia ex contemptu Dei quod sit peccatum mortale.

III. Ad evidentiam primi dubii, sciendum est quod appetere aliquid supra divinam regulam seu mensuram, contingit dupliciter. Uno modo, ita quod appetitus feratur in illam rem appetibilem quae excedit limites divinae mensurae respectu appetentis: puta, appetit maiorem excellentiam aut gloriam quam sibi conveniat. Alio modo, ita quod appetitus feratur in ipsam abiectionem subiectionis divinae: hoc est, quod hinc appetit maiorem gloriam, quia aspernatur subiici mensurae qua mensus est eum Deus. Littera praesentis articuli hoc secundo modo intelligenda est: et non primo modo, ut Martinus accepit.

Patet autem hunc esse sensum litterae, ex eo quod fundamentum eius est oppositio ad humilitatem. Constat enim quod humilitas appetitum tendentem in excelsa moderatur apponendo illi modum divinae subiectionis. Ac per hoc, superbia appetitui propriae excellentiae apponit immoderantiam aspernantem divinam subiectionem. Et huic proposito manifeste deservit tota littera, si prospexeris quod auctoritas Apostoli ut interposita accipienda est ad manifestandum qualis est subiectio a qua deficit, aspernando eam, superbia.

IV. Ad primum ergo argumentum Martini, neganda est simpliciter consequentia, intelligendo consequens univoce, scilicet in sensu Auctoris, contra quem directe arguitur. Extollens siquidem se ex spreta subiectione divina, peccat mortaliter.

Ad secundum dicitur quod vanus et ambitiosus non appetunt maiora ex repulsa divinae subiectionis. Et ideo non sunt ad propositum: sed iuxta primum sensum arguitur.

Ad tertium dicitur quod in tali aestimatione et appetitu, quando est peccatum veniale, non est superbia nisi materialiter. Et propterea non est mirum.

Ad quartum dicitur quod antecedens est falsissimum, nisi abutamur vocabulis. Et ad probationem, negatur quod sit possibile hominem averti a Deo, sive per actum nolitionis sive volitionis, in re, tempore, loco, etc., sine obligatione ad mortale. Quoniam aut non est averti a Deo: aut, si est averti, est peccatum mortale. Sed falluntur forte multi quia non discernunt inter simpliciter et secundum quid. Nam haec omnia, scilicet non subiici Deo, averti a Deo, facere contra legem Dei, abiicere divinam regulam, abiicere divinam mensuram, et similia, si simpliciter et absolute, hoc est sine additione aliqua, sumantur, important motus voluntarios peccati mortalis ex suo genere: quia important manifeste divinam iniuriam, ac per hoc, sunt contra ! caritatem, Sed quia istamet possunt sumi secundum quid, ex imperfectione actus: vel propter indeliberationem actus, ut contingit in primis motibus; vel propter imperfectionem materiae, ut contingit in peccatis venialibus ex suo genere, ut mendacium officiosum (haec enim omnia dissonant a divina lege, mensura, subiectione, regula, sed non nisi secundum quid contra haec sunt: et propterea, correcte loquendo, dicimus quod sunt praeter legem, etc.): — idcirco falsum apparet quod ista sint ex suo genere mortalia: cum tamen in veritate sic sint; quia ipsa absolute sumpta iudicantur, nec falsificantur ex eo quod, secundum quid inventa, non nisi venialia reperiuntur. — Et hoc. habeto in moralibus semper prae oculis, si non vis falli.

Ad solutionem auctoritatis Apostolicae, dicitur quod auctoritas non est allata ut ex ea concludatur superbiam esse peccatum mortale: sed ut ex ea pateat qualis est subiectio quam aspernatur superbia, scilicet quod est subiectio ad Deum mensurate distribuentem. Et quoniam aspicere ad divinam subiectionem non est inanis gloriae, sed superbiae, ideo auctoritas magis ad superbiam quam inanem gloriam ex hac parte spectat.;

V. Ad secundum dubium, quod, quia de propositione posita.in littera sequentis articuli est, debebat illo deferri, tamen in praesentiaum respondendum duxi: et propter coincidentiam rationis, ut patebit; et propter arguentem, qui ad quaestionem praesentis articuli retorsit propositionem illam. Cum igitur arguitur primo, quod non omnis superbia est contemptus Dei, negatur. Et dicitur quod superbia ex propria sui generis ratione habet quod sit contemptus subiectionis ad Deum: sicut humilitas habet quod sit amplexus subiectionis ad Deum. Contemptus autem subiectionis ad Deum, et contemptus Dei, ut synonima sunt in proposito. Et ideo dixi quod est unamet ratio ista, et praecedens, quare superbia est peccatum mortale.

Ad probationem dicitur quod, ut iam tactum est, sicut detractio formaliter alienam famam laedit ex intentione laedendi famam, et tamen detractio materialiter quandoque mortale peccatum est, si, sine intentione laedendi famam, notabiliter quis laedat famam proximi ex loquacitate, et tunc actus redit ad naturam suae speciei, propter implicitam intentionem famam laedendi, quae ibi convincitur; ita superbia formaliter importat ex spreta divina subiectione appetitum excellentiae propriae, et propterea, cum quis proximum ex illa radice spernit, superbus formaliter est; cum vero proximum spernit contemptu spectante ad superbiam, et non ex illa radice, si notabiliter contemnit, ad superbiae speciem redit sicut imperfectum ad perfectum, Convincitur siquidem iste similiter intendisse implicite abiicere divinam subiectionem in appetitu propriae excellentiae: sicut ille detractor materialiter convincitur intendere implicite laesionem famae. - Et per hoc patet solutio secundi.

Dixi autem, si contemptus spectat ad superbiam. Quia sicut sunt multae species virtutum. circa honorationem. proximi, puta pietas, observantia, etc.; ita sunt opposita illis vitia circa dehonorationes seu contemptus proximi.

VI. In eodem articulo quinto, adverte quod, cum huic quod dico, subiici Deo, opponatur et hoc quod est son subiici Deo, et hoc quod est praeesse Deo; et magis distet a subiectione ad Deum praeesse Deo quam non subiici illi: superbia tamen non attenditur in littera penes praeesse Deo, sed penes non subiici Deo. Et ratio est quia sermo est de superbia quae est vitium humanum: sicut et de ceteris vitiis. Constat autem inter humana vitia computari contemptum subiectionis ad Deum: sed quod aliquis in tantum exorbitet ut velit praeesse Deo, hoc plus quam vitii est; spectat namque hoc ad bestialitatis ordinem. Est igitur superbia humanum vitium, quae subiectionem ad Deum aspernatur, quam humilitas amplectitur. Est et superbia plus quam diabolica, quae et Deo praeesse appetit: de qua scriptum est: Superbia eorum qui te oderunt, ascendit semper. Rarissimi enim sunt odio habentes Deum: ?? quorum superbia habet pro materia conculcationem, et quidquid semper peius occurrit, deitatis; quam et calamus, et lingua, et cogitatio horret.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto eiusdem centesimaesexagesimaesecundae pestes dubium ex Martino, in qu. rr de Superbia, occurrit, contra haec dicta Auctoris, scilicet, Superbia ex parte conversionis non habet quod sit maximum peccatorum, et, Superbia ex parte aversionis est maximum peccatorum, dicente: Quidquid sit de istis, rationes tamen adductae non concludunt. Diceretur enim ad rationem primi, quod celsitudo Dei et hominum contemptiva, quam appetit superbus, est obiectum habens maximam repugnantiam ad bonum virtutis.

Ratio quoque secundi dicti non valet. Tum primo, quia in aliis quoque peccatis contingit peccare ex malitia. Non ergo in eis peccatur tantum ex ignorantia aut infirmitate. — Tum secundo, quia peccare ex desiderio alicuius alterius non boni, non excludit contemptum: cum ex desiderio unius boni oriatur quandoque contemptus alterius. - Tum tertio, quia aversio contemptiva Dei non convenit superbiae secundum totum genus suum: sed solum secundum speciem illam quae est superbia in Deum.

II. Ad haec respondendo dicitur quod primi dicti ratio est valida. Et responsio nihil valet, quia falsum dicit: scilicet quod obiectum superbiae sit celsitudo contemptiva Dei et hominum. Contemptus namque in superbia non concurrit ut determinativus excellentiae: sed ut modus aptus tendendi in propriam excellentiam, ut praedeclaratum est.

Ad primam vero obiectionem contra rationem secundi dicti, dicitur quod manifestus est ibi error. Quoniam aliud est peccare ex malitia: et aliud, ex contemptu Dei. Peccare namque ex malitia convenit omni vitioso cum peccat ex habitu: peccare autem ex contemptu Dei proprium est superbi. Unde Auctor tres communes peccandi causas in littera numerat et distinguit contra peccare ex contemptu Dei, dum in aliis peccatis homo avertitur vel propter ignorantiam; vel propter infirmitatem; sive propter desiderium cuiuscumque alterius boni, et in hoc intellexit, propter malitiam; ut patet ex ipso Auctore in rxxvir qu. Libri praecedentis. Definit siquidem ibi peccare ex malitia esse quando principium peccandi non ignorantia, non passio, sed appetitus boni temporalis praeponens illud bono spirituali est. Vide ibi diffuse ex proposito tractatum. Et per hoc patet solutio primae obiectionis: et defectus eius in non intelligendo Auctorem.

Ad secundam dicitur quod, sicut peccare ex passione excludit peccare ex electione seu malitia, quia, si passio est principale peccandi principium, iam non electio est principale peccandi principium, licet peccans semper eligat: ita peccare ex certa malitia, ut sic, non includit quod contemptus sit principale principium peccandi, Et propterea, dato quod contemptus possit oriri ex desiderio alterius minus boni, peccatum tamen illud non dicetur ex contemptu: sed potius cum contemptu, ut effectu principalis causae. — Nec propterea hinc sumas quod non possit simul quis peccare ex contemptu Dei et ex certa malitia. Quoniam quandocumque ex superbiae habitu peccatur, utrumque concurrit. Sed dicimus quod ex hoc quod peccatur ex malitia, non sequitur quod peccetur ex contemptu: et quod peccare ex desiderio minus boni, hoc est ex malitia, distinguitur formaliter contra peccare ex contemptu Dei. Et propterea in littera dicitur quod superbia in hoc differt a ceteris, ex parte aversionis, quia aversionem ipsam superbia habet, quia vult averti a Deo, quod est contemnere subiectionem Deo: sed in aliis est aversio propter ignorantiam, vel passionem, vel malitiam, quam in sua descriptione Auctor posuit consulto, quia scilicet melius in sua descriptione monstrat quod aversio non est ex seipsa volita in aliis vitiis, sed ex desiderio minoris boni, quam in proprio nomine. Dicendo enim, peccare ex malitia, videtur implicare quasi quod aversio sit per se volita: sed dicendo, peccare ex desiderio minoris boni, manifestatur quod aversio non est ex se volita, sed propter aliud.

Ad tertium dicitur quod, quia aversio per se volita nihil aliud est quam contemptus Dei, quoniam qui vult averti a Deo, ut sic, contemnit Deo subiici; et hoc est commune toti generi superbiae, utpote intrans rationem constitutivam sui generis: ideo dicitur, communicando in vocabulis cum aliis, quod aversio contemptiva Dei est communis toti generi superbiae. Quod est dictu: Aversio a Deo per se volita, est communis toti generi superbiae.

Et ex his patet quod appetitus inordinatus propriae excellentiae, si non sic ordinatus est quod ex aversione a Deo sit, non spectat ad superbiam formaliter, sed materialiter tantum et reductive. [ta quod inter superbiam et reliqua vitia haec est differentia, quod in reliquis aversio comes est conversionis ad commutabile bonum: in superbia autem, quasi e converso, conversio ad propriam excellentiam comes est aversionis, Dixi autem, quasi e converso: quia aversio a superbia non respicitur proprie ut obiectum, sed ut modus; vel, rectius loquendo, ut immoderantia quaedam, quam ponit in actu circa obiectum, quod est excellentia propria. Unde in littera etiam in superbiae peccato aversio ponitur ex parte aversionis, et in loco aversionis, et non conversionis ad obiectum: cum expresse. dicitur quod superbia ex parte conversionis non est maximum, quia suum obiectum, etc.; sed ex parte aversionis est maximum, quia sua aversio est ex seipsa volita, Dicere enim quod est volita ex hoc ipso quod non vult Deo subiici, et dicere quod est ex seipsa volita, idem est: ut patet in praecedenti articulo, ubi dictum est: Nom subiici Deo habet rationem peccati mortalis: hoc enim est averti a Deo.

III. In responsione ad primum eiusdem articuli, dubium ex Martino, ibidem, occurrit, arguente contra hanc solutionem. Primo. Illud. quod magis ac magis excaecat, ut non percipiatur, illud simpliciter difficile cavetur: quia caveri non potest nisi deprehendatur. Sed superbia magis ac magis mentem excaecat. Ergo superbia est de numero difficilium siniplicitis ad cavendum. - Minor est Gregorii, XXIV Moral. Et ideo hoc dictum Thomae non videtur Sanctorum. dictis consonum.

Secundo. Motus superbiae est unicuique naturalissimus. Ergo superbia, etiam cognita, difficile cavetur. — Antece- dens probatur. Quia unusquisque naturalius fertur in amorem sui et propriae excellentiae, quam in concupiscentiam vel quodlibet aliud.

Tertio. Non solum prima difficultas, scilicet propter vehementiam impugnationis, sed etiam secunda, scilicet propter latentiam vitii, diminuit de gravitate peccati, Ergo distinctio illa non solvit. - Antecedens patet: quia quanto tentatio est latentior, ceteris paribus, succumbens minus graviter peccat.

IV. Ad evidentiam horum, scito quod in littera Auctor intendit hanc distinctionem: Peccatum ad evitandum difficile dupliciter: scilicet simpliciter, vel pro tali statu. Et docet quod peccatum ad evitandum difficile propter magnitudinem impugnationis, est simpliciter difficile ad evitandum: et propterea minus grave. Peccatum vero ad vitandum difficile propter latentiam, est difficile ad vitandum pro statu latentiae: et pro tunc est ex hoc minus grave; non autem est simpliciter minus grave, quia pro alio statu, scilicet quo cognitum est, illius motus est facile ad vitandum. Et sic ponitur superbia inter difficile evitabilia non simpliciter, sed pro statu latentiae sui motus: et inter facile evitabilia pro statu quo deprehensus est illius in me motus.

Ad primam igitur obiectionem dicitur quod deficit dupliciter. Primo, quia difficultas cognoscendi in se motum superbiae non facit difficile evitabile simpliciter, sed pro statu latentiae: quoniam difficultas ista non spectat ad peccatum ipsum, sed cognitionem eius. — Secundo, quia magis ac magis excaecare mentem convenit superbiae non secundum. se, sed ex negligentia hominis amplexantis et augmentantis ipsam in se; sermo autem noster est de difficultate evitandi peccatum secundum se, non ex parte negligentiae nostrae. Patet autem hanc esse doctrinam Gregorii: quoniam dicit: Vitium superbiae mox ab ipsa radice observandum est, ut, cum latenter oritur, tunc vigilanter abscindatur: ne provecta urgeat, et usu robo- retur, etc. Et sic « Sanctorum dictis consona » patet doctrina haec.

Ad secundam dicitur quod, licet motus superbiae ex parte conversionis ad commutabile bonum sit naturalissimus ex parte animae rationalis, qua videmur maxime appetere excellentiam; ex parte tamen aversionis, in qua completur ratio vitii, non est huiusmodi naturalis. Et ideo hinc non habetur quod vitium superbiae sit difficile simpliciter, quia non habetur quod sit naturale: quamvis hinc habeatur quod appetitus excellentiae propriae est naturalis. Sed hoc non est malum.

Ad tertiam dicitur quod utraque difficultas tninuit de gravitate, sed diversimode. Nam prima, simpliciter: secunda, pro statu. Et propterea solutio non ruit, sed est solida.

V. In responsione ad secundum eiusdem articuli, nota quod sicut, cum de nobilitate virtutum tractabatur, distinctum est de nobilitate simpliciter, vel secundum aliquam conditionem; ita in vitiis et peccatis de gravitate distinguendum est quod substantialiter gravius peccatum secundum suam speciem videtur cuius obiectum est secundum se peius, ut odium Dei; secundum autem aliquam conditionem superbia ponitur gravissimum, quia ex parte aversionis tenet primum locum. Potest tamen dici absolute, hoc est sine additione aliqua, gravissimum peccatorum: quia peccatum ex aversione perficitur in ratione mali simpliciter. Unde Auctor in littera non dicit quod superbia .est gravior infidelitate: sed quod est gravior eis ex parte aversionis, et gravitatem praestans cuique eorum.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo septimo eiusdem quaestionis centesimaesexagesimaesecundae, dubium occurrit de qua primitate est sermo, cum. in littera concluditur quod superbi habet. rationem primi, Et est ratio dubii quia Martinus, in qu. ni, intelligit Auctorem loqui de primitate originis: cum tamen in littera hoc non exprimatur.

Ad hoc dubium dicitur quod sermo litterae est de primitate absolute. Quoniam plures primitates habet superbia. Est enim superbia peccatum primum ordine naturae ex parte aversionis: et hoc directe concludit ratio litterae. — Est et peccatum primum ordine generationis, non respectu omnium peccatorum simpliciter, sed respectu gravium peccatorum: ut in responsione ad quartum dicitur. Et hoc etiam ex eadem litterae ratione concluditur. - Consequenter tamen est et primum ex parte conversionis, ordine generationis non necessariae, sed possibilis, ut in corpore articuli subditur ex praecedenti Libro, qu. rxxxiv, art. 2, et in responsione ad primum hic declaratur: quia scilicet non est necesse quodlibet peccatum oriri ex superbia, sed quia quodlibet peccatum potest ex ipsa oriri.

Unde patet error Martini imponentis sancto Thomae quod dicat superbiam esse primum ordine generationis simpliciter: cum huius oppositum in littera, in responsione ad quartum, expresse dicat; nec ratio quam Auctori imponit Martinus, in Auctore inveniatur. Nec auctoritas illa, Znitium omnis peccati, est ab Auctore. ad id. allata: immo, in oppositum declarata, in responsione ad quartum exposita est quod non simpliciter, sed in tali genere, scilicet gravium, intelligitur. Et propterea non oportet hic cum Martino disputare.

II. In eodem articulo, pro evidentia litterae, scito quod Auctor considerat superbiam et ex parte aversionis, et ex parte conversionis; et ex utraque parte vult quod superbia sit primum peccatorum. Ex parte quidem aversionis, probat quod est primum, quia aversio in eo est pet se, in aliis est per aliud. Constat autem quod omne per aliud reducitur ad per se, ut posterius ad prius, et imperfectum ad perfectum in illo genere. Haec autem primitas non oportet quod sit necessariae causalitatis effectivae respectu omnium peccatorum: sed necessarii ordinis naturalis, sicut perfecta naturaliter sunt priora imperfectis in quolibet genere. Et sic superbia ex parte aversionis consideratur.

Ex parte autem conversionis, Auctor non affert rationem, sed recitat seipsum in loco praeallegato, ubi .hoc docuit. Et vere sic est. Quia ex fine superbiae, scilicet excellentiae propriae appetitu, possunt omnia peccata oriri. Et hoc etiam Auctor in art. 2 huius quaestionis declaravit.

III. In eodem articulo septimo, in responsione ad quartum, dubium occurrit, quid intelligendum sit appellatione gravium peccatorum, cum Auctor dicit: Sed inter gravia peccata primum est superbia. Obscurum quippe valde est quod dicitur: ex eo quod constat quod loquitur de primo secundum ordinem generationis, ut convincitur ex subiuncta applicatione Glossae, cum eius ratione; nec est verum quod primum secundum ordinem generationis inter peccata gravia, hoc est mortalia ex malitia, non ex passione aut ignorantia, est superbia secundum ordinem: generationis; cum stet aliquem ex habitu intemperantiae fornicari, absque superbia. Nec apparet aliquod genus peccatorum gravium pendens necessario ex superbia secundum originem. Nam et genus peccatorum contra virtutes theologicas sine superbia invenitur: desperatio namque non eget superbia; immo, oppositum vitium habet potius annexum.

Ad hoc dicitur quod peccata, quantum ad propositum spectat, possunt dici gravia tripliciter. Primo, ex suo genere, hoc est ex parte obiecti: prout homicidium dicimus gravius adulterio. Et hoc modo non sumuntur in praesenti littera peccata gravia. Nam gravissima peccata ex suo genere in littera appellantur leviora, utpote quae ex ignorantia vel passione fieri contingit. - Secundo, dicuntur peccata gravia ex causa, hoc est ex certa malitia: iuxta quod,. peccata ex electione graviora dicimus peccatis ex ignorantia aut passione, Nec hoc modo sumuntur in littera hac peccata gravia: quia contingit multa huiusmo peccata sine superbia committi. — Tertio, dicuntur peccata gravia ex parte aversionis: iuxta quod, dicimus peccata ex contemptu divinae subiectionis esse graviora seipsis patratis non ex contemptu huiusmodi. Et secundum hoc in articulo praecedente dictum est, in resp. ad 2, quod superbia aliis peccatis magnitudinem praestat: nam per hoc ipsum infidelitatis peccatum gravius redditur, si ex superbiae contemptu. procedat, etc. Et hoc modo in littera hac sumuntur peccata gravia. Ita quod superbia est primum in ordine generationis inter peccata gravia ex parte aversionis: quia est causa per quam alia aggravantur. Et sic est primum in compositione, et ultimum in resolutione. Et haec primitas convenit superbiae ex prima ratione, scilicet quia. per se habet aversionem ut aversio est. Unde etiam habet quod est gravissimum omnium ex parte aversionis.

Et si quaeras quare Auctor gravia ex parte aversionis appellavit gravia absolute, hoc est sine additione aliqua: respondetur: quod hoc ideo fecit quia huiusmodi gravitas est ex propria parentela. principii primi gravitatis peccatorum, Prima enim, gravitatis radix est aversio a Deo. Nam aversio constituit rationem mali: ac per hoc, fundat lati tudinem malitiae, cuius gradum significat gravitas. Est enim gravitas velut intensio malitiae: sicut dicimus calorem intensum, et huiusmodi. Unde in principio huius responsionis Auctor dicit quod superbia dicitur esse gravissimum peccatorum ex eo quod per se competit. principio (vel, principium) ex quo attenditur gravitas in peccato. Constat enim huiusmodi principium esse aversionem a Deo: ut clare docuit Auctor superius, in art. 3 quaestionis xx.

IV. In eodem articulo, nota adhuc duo, ne fallaris in doctrina Auctoris. Primum est, quod infidelitas et superbia in hoc articulo, ex diversis glossis ad tertium et quartum allatis, ponuntur ultima vitia diversimode, et non eodem ordine. Nam infidelitas ponitur ultimum in constructione vitiorum: [superbia vero ponitur primum in causando peccata ], etideo dicitur quod est ultimum redeuntibus ad Deum.

Secundum est, quod aversio a Deo potest inveniri in peccato dupliciter: scilicet ex parte obiecti, et ex parte aversionis; et hoc dupliciter, scilicet ex consequenti, vel per se. Communiter namque peccata habent aversionem ex parte aversionis ex consequenti ad obiectum: ut furtum, adulterium et huiusmodi, in quibus ex conversione ad aliquod temporale commodum. vel. delectans. concomitatur aversio a Deo. Peccata autem opposita theologicis virtutibus, scilicet infidelitas, desperatio et odium Dei, habent aversionem a Deo ex parte obiecti: avertitur enim directe a Deo, quod est obiectum virtutum et vitiorum illorum, non-credens; desperans et odiens Deum. Superbia autem habet aversionem a Deo ex parte aversionis: ut praedeclaratum est. Et propterea superbia ex parte aversionis primum tenet locum in gravitate, et aggravat peccata graviora se simpliciter et absolute, scilicet infidelitatem, etc., quae aversionem ipsam habent ex parte obiecti, unde substantialis gravitas in peccatis pensatur. Ex eo namque quod aversio a Deo, quae primum est gravitatis principium, in istis peccatis substantialem locum, unde specificantur peccata, obtinet; consequens est quod tanto plus gravitatis det, quanto locus alicuius ut obiecti praeeminet loco sui ipsius ut consequenter se habentis, seu ut minus principaliter se habentis, ut in superbia invenitur. Et haec dicta sunt, ne, conferendo haec articulo 3 quaestionis xx superius, involvaris obscuritate.

Et si haec non perspicis, abstrahe aversionem a Deo, et seorsum secundum se illam considera, sicut si albedinem secundum se considerares: et vide illam secundum se esse radicem et primum principium malitiae et gravitatis in peccatis. Et deinde applica illam diversis locis peccati. Scilicet principali, qui vocatur ex parte obiecti: et constituet peccata opposita virtutibus theologicis. Vel secundario, qui vocatur ex parte aversionis. Et hoc in loco dupliciter loca illam, Aut ut consequenter se habentem in hoc quod est esse volitum: et sic communis est peccatis mortalibus, inquantum voluntas aversionis ex voluntate conversionis est communiter. Aut ut per seipsam volitam, in illo tamen loco: et sic superbiae propria est, et aliis ab ipsa communicatur. Et propterea est ex parte aversionis gravissimum; et primum peccatum; et principium ceterorum gravium ex parte aversionis.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo octavo eiusdem centesimaesexagesimaesecundae iecit recole quae.in secundo articulo dicta sunt de generali influentia superbiae, et applica ad propositum: et vide quod superbia ex parte finis, mater est omnium vitiorum, quia principium omnium secundum ordinem intentionis; ex parte autem imperii sui, est regina omnium vitiorum, in omnibus regnans, et dirigens omnia ad finem suum. Et ideo in littera dicitur regina et mater.