Quaestio 65

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis sexagesimaequintae, termini duo sunt primo declarandi, quid scilicet importet virtus perfecta, et quid virtus imperfecta, de quibus in littera sermo fit: an differentia haec sit sicut inter calorem remissum, et in summo; an sicut inter dispositionem et habitum; an sicut inter diversas formas, puta opinionem et scientiam. Non enim parvi refert quo haec modo distinguantur. Etsi quis hic erraret, male posset de connexione virtutum disputare.

Sciendum est igitur quod constat virtutes perfectas ab imperfectis non propterea distingui, quia illae in summo sunt gradu, istae non. Nam virtutes connexae, quae sunt solae perfectae, ut in littera dicitur, intendi possunt; ut sequens quaestio ostendit.

Quomodo autem distinguantur, ex natura habitus et dispositionis manifestatur. Habitus enim et dispositio distincta contra habitum, secundum melius sentientium sententiam, distinguuntur non modaliter tantum, sed essentialiter. Ita quod qualitas illa quae est dispositio, nunquam erit essentialiter habitus, quamvis forte habitus modum habere possit: sed dispositio est qualitas secundum se facile mobilis; habitus vero est qualitas ex natura sua difficile mobilis. — Verum huiusmodi qualitas habet duplicem statum. Est enim quandoque in se quidem habitus, sed per modum dispositionis inhaeret, quia facile corrumpi potest: ut patet de: scientia per primam demonstrationem acquisita, et non meditatione firmata. Quandoque autem et in se est habitus, et in statu habitus: quia per modum habitus, habetur firmiter, etc.

II. Sicut autem in communissimis rationibus primae speciei qualitatis invenitur habitus dupliciter, scilicet per modum dispositionis, et per modum habitus; et praeter haec dispositio, sive per modum dispositionis, sive per modum habitus: ita in virtute ut sic, quae est species habitus, invenitur qualitas quae est essentialiter virtus, dupliciter, scilicet habens statum virtutis, et non habens statum virtutis; et praeter haec invenitur sub specie dispositionis, inclinatio seu dispositio ad virtutem. Ex his autem tribus, scilicet virtute in statu virtutis, virtute non in statu virtutis, et dispositione ad virtutem; sola prima virtus perfecta est et dicitur: immo, ut in quarto articulo dicitur, haec sola simpliciter et proprie virtus dicitur. Et ratio in promptu est: quia virtutem proprie et simpliciter oportet esse principium operis virtuosi simpliciter, et non secundum quid; virtus autem non in statu virtutis, tale opus non facit, quia defectuosa est, utpote privata proprio statu..

Sic ergo virtutis perfectae nomine, qualitas quae est virtus, statum virtutis habens, intelligitur. Virtutis autem imperfectae nomine, licet secundum proprietatem vocabuli sola virtus secundum essentiam et deficiens videatur intelligi, quia virtus imperfecta dicit virtutem et imperfectionem eius; extenso tamen seu accommodato vocabulo, virtutis imperfectae nomine intelligitur tam virtus deficiens in statu, quam .dispositio ad virtutem, praesertim si est firmata.

In quo autem consistat virtutis essentia, ex qu. rv colligere poteris. In quo autem perfectio status virtutis consistat, ex littera quidem unico verbo habes, quoad morale, scilicet quod inclinat ad bonum bene. Ex II autem Ethic. explicatius habes quod sciens, quod eligens, quod propter hoc, quod immobiliter habens ipsam, operetur. Et consequenter imperfecta virtus est si aliquid horum deficiat: quamvis enim bonum tunc fieret, non tamen bene.

III. Et scito, novitie, quod alicui qualitati inclinanti in bonum aliquid, dupliciter deesse potest aliqua virtutis conditio. Primo, de pertinentibus ad speciem seu essentiam virtutis. Ut si deficeret recta ratio vel electio vel proprius finis in habitu agibilium, non esset in veritate virtus nec perfecta nec imperfecta: diceretur tamen virtus imperfecta, sicut dispositio ad virtutem. Unde si quis habituatus est ad abstinentiae vel castitatis materiam non secundum regulam rationis, aut non electione propter ipsum bonum rationis; talis habitus nec est, nec erit unquam virtus; sed dispositio tantum ad virtutem. - Secundo, de pertinentibus ad statum tantum virtutis. Ut si deficeret immobilitas aut extensio aut debita dispositio subiecti, esset quidem imperfecta virtus, sic quod potest eadem numero esse perfecta et simpliciter virtus, ablatis illis defectibus.

Oportebit ergo te cautum esse, cum de virtute imperfecta est sermo: an intelligatur ibi de imperfecta ratione status; an quia dispositio tantum est, Et eadem oportet uti cautela, cum. negari inveneris rationem proprie vel simpliciter virtutis. Scies autem discernere intentionem litterae, si, secundum nunc dicta, inspexeris an eadem qualitas quae negatur virtus, sit postmodum virtus, vel ion: quoniam, ut patet, si primum inveneris, de non virtute secundum statum est sermo; si secundum, de non virtute secundum essentiam. Et hoc si servaveris, non vagaberis ad quaerendum constitutiva virtutum in esse virtutis in genere relationis, ut Scotus putavit: sed perfectionem statuum perquires; aut novae virtutis generationem facilem, post talem ac tantam dispositionem.

IV. In eodem primo articulo quaestionis sexagesimaequintae, dubium de connexione virtutum ex Scoto resurgit. Ipse namque, in III SSezt., dist. xxxvi, solam. connexionem virtutis moralis cuni prudentia sua, idest illius materiae, et non e contra, tenens; putat nec prudentiam moralem virtutem, nec moralem virtutem prudentiam simpliciter, idest totius agibilis, nec unam moralem virtutem aliam moralem coexigere: sed simul stare quod aliquis sit temperatus in summo, et tamen avarus, iniustus, etc. Et ut distincte omnia percipiantur, primo recitabuntur sua motiva; secundo, declarabuntur fundamenta veritatis; tertio, satisfiet obiectis,

Arguit primo Scotus contra connexionem virtutum, ex hoc quod sunt perfectiones partiales. Quando enim sunt plures perfectiones partiales eiusdem perfectibilis, potest perfectum esse illud perfectibile secundum unam, et imperfectum secundum aliam: ut patet in Socrate respectu visus et auditus. Constat autem cardinales virtutes esse partiales perfectiones mentis nostrae, Ergo.

Secundo, ex definitione virtutis II Efthic. Quaelibet virtus moralis est habitus electivus in mediétate consistens determinata ratione, prout sapiens determinabit, absque determinatione et electione medii in alia materia. Ergo est virtus sine connexione ad alias virtutes, — Et antecedens patet: quia in definitione virtutis non ponitur nisi connexio ad prudentiam, seu rationem determinantem medium in illa materia. i

Tertio, ex exercitio causante virtutem. Quia potest aliquis.optime se exercere in materia unius virtutis, et non in materia alterius. Ergo non sunt connexae. - Tenet sequela: quia virtus generatur ex actibus.

Quarto, ex distantia. Quia virtutes eiusdem generis, quae sunt propinquiores, non sunt connexae: puta virginitas, et castitas coniugalis. Ergo, a fortiori, virtutes distinctae secundum genus, ut cardinales, quae magis distant, non sunt connexae.

Quinto, deducit, ad tria inconvenientia ex connexione. Primo, quod aliqua virtus esset virtus antequam esset virtus. Secundo, quod nulla virtus esset prima. Tertio, quod unus actus generaret omnes virtutes. — Sequela primi probatur sic. Temperantia, per te, non est virtus sine virtute fortitudinis: ergo fortitudo est prius virtus, Et ex alia parte, fortitudo non potest esse virtus sine temperantiae virtute: ergo fortitudo non erit virtus nisi post temperantiam. Ergo fuit virtus antequam esset virtus. — Sequela secundi patet: quia ex quo quaelibet coexigit aliam, omnes sunt simul; et consequenter nulla prior aut posterior. - Sequela tertii probatur: quia impossibile est simul haberi tot actus perfectos generativos tot virtutum. Quod autem tertium sit inconveniens, probatur: quia unus actus est unius virtutis; et sicut esset actus unius virtutis si esset generata, ita est generativus unius, et non omnium virtutum. - Haec de primo.

V. Quoad secundum, scito connexionem virtutum cardinalium convinci ex isto processu, qui in littera fit: Virtus moralis exigit prudentiam; prudentia autem exigit omnes tres virtutes morales; ergo omnes virtutes morales sunt connexae. Sed quia propositiones hic assumptae diversimode intelliguntur, oportet eas explanare, et sensum verum capere; et tunc videre vim. rationis huius.

VI. Prima ergo propositio, scilicet, Virtus moralis exigit prudentiam, quia ex definitione virtutis II Ezhic. allata patet, non negatur, sed distinguitur: quia aut intelligitur de prudentia totali; aut partiali. Et vocatur prudentia totalis, prudentiajfespectu omnium agibilium; partialis autem, respectu talis materiae, delectationis venereae, vel periculorum mortis, etc. Si in assumpta propositione, et definitione virtutis moralis, intelligitur de prudentia totali, negatur: si de partiali, conceditur. Sed tunc patet manifeste quod nihil valet processus: quia prudentia partialis non exigit omnes virtutes morales. — Propter istam autem distinctionem, oportet ostendere aut verificari assumptum de prudentia totali; aut quod prudentia partialis exigat omnes virtutes. Et utrumque simul fiet, ostendendo quod prudentia partialis aut non est prudentia sufficiens ad materiam illius virtutis, et consequenter non est prudentia: aut est totalis,

Ostenditur autem hoc facile ex connexione materiarum virtutum moralium, et ipsa definitione virtutis, sic. Virtus moralis, puta temperantia, est habitus secundum rationem rectam electivus medii in delectationibus tactus, non prout electionem medii in talibus delectationibus contingit corrumpi a tali aut tali passione; sed simpliciter, undecumque contingat ab electione talis medii in electionem extremorum vitiorum declinare. Ergo temperantiae virtus necessario habituatum reddit animum ad eligendum tale medium secundum prudentiam totalem.

VII. Assumptum hoc manifestatur. Dupliciter siquidem credi potest quod virtus moralis, puta temperantia, perficit. animum. Primo, ut declinatio a tali medio oritur ex aliqua certa passione: puta ut ex amore concupiscentiae declinari solet a medio in delectationibus tactus; ita quod non spectat ad temperantiam inclinare ad eligendum medium in delectationibus tactus, nisi pro quanto abducimur a medio ob amorem superfluae delectationis. Secundo autem modo, ut temperantiae sit inclinare ad tale medium contra quosque impetus, ex quacumque passione provenientes, ad abducendum a tali medio: puta ex avaritia, ex timore mortis, etc. Differunt autem intantum hi duo modi, ut ex hoc pendeat ista veritas: et secundum primum modum non fiat aliquis temperatus nisi secundum quid; iuxta secundum vero, fiat temperatus simpliciter. Quoniam, ut patet, iuxta primum modum non est habituatus ad medium in delectationibus tactus nisi secundum quid, quia secundum quod oriuntur a certo motivo tantum: iuxta secundum vero, est habituatus ad medium in delectationibus tactus totaliter, quia-secundum quod oriuntur ex quocumque motivo. Quod autem temperantia primo modo non sit virtus, sed secundo modo tantum, non eget probatione: quia manifeste ex usu convincitur. Mulier enim habituata ad castitatem quantum est ex amore delectationum, si inops et avara male merendo venereis vacat, procul dubio intemperata est: et similiter si tinxore verberum aut infamiae, etc., hoc faciat. Idem ergo est dicere quod temperantia non perficit animum contra timores et alias passiones, ut et inquantum natae sunt corrumpere electionem medii in delectationibus tactus; et dicere quod qui moechatur ut furetur, non est moechus; et meretricem ob solam avaritiam, posse simul esse temperatam; et infinita huiusmodi falsa. Spectat igitur ad moralem virtutem inclinare ad medium in propria materia, non solum excludendo extrema secundum se; sed secundum quod connexionem habent cum aliena materia, Ut enim in littera dicitur, in responsione ad tertium et quartum, agibilia, quae sunt materiae virtutum moralium, sunt ordinata ad invicem: et propterea unum redundat in aliud. Et propterea oportet virtutem moralem perficere sic animum in propria materia, ut nec ex his quae infra limites propriae materiae secundum se sunt, nec ex his quae intrant limites propriae materiae ex connexione illius cum » áliis, abducatur a medio eligendo in illa materia.

VIII. Et sic patet assumptum: et restat manifestanda consequentia, quod scilicet ex hoc sequatur quod virtus moralis coexigat prudentiam totalem. Hoc autem sic probatur. Virtus moralis eligit medium in propria materia simpliciter, idest secundum se, et ut in eam redundant aliae materiae. Ergo exigit rectam rationem sui secundum se, et secundum comparationem ad alias. Sed hoc est prudentia totalis. Ergo. - Sequela est manifesta ex eo quod virtus moralis est electiva secundum rectam rationem. Et sicut est electiva in propria materia et secundum se et secundum comparationem ad alias materias, ita oportet quod ratio sit rectificans illam materiam et secundum se, et secundum comparationem ad alias. Ex defectu namque rectae regulae in huiusmodi comparationibus, provenit quod habituatus animus in castitate, et non in paupertate, liberalitate, fortitudine et iustitia, propter avaritiam aut timorem aut odium, contra castitatem facit. Comparatur siquidem tunc in tali animo bonum castitatis bono pecuniae, aut evasionis a morte, aut explendi appetitus odii huiusmodi; et dictatur magis eligendum nunc hoc apparens bonum quam illud vere bonum, propter passiones seu affectiones nunc, hic, etc., ad hoc magis. quam illud. - Quod autem ratio recta circa unam iudicans: inter aliqua. duo, oportet cognoscere utrumque. Si enim hanc rectam rationem oportet comparare hanc materiam reliquis agibilibus, oportet eam, quia ratio est, utraque cognoscere; et quia recta est, circa utraque rectam esse. Constat autem rectam rationem circa omnia cam prudentiam esse totalem.

IX. Patet igitur ex dictis quod prudentia partialis non est prudentia nisi sit totalis. Et consequenter, ut patebit, exigit omnes virtutes morales. Propter quod in calce articuli dicitur quod defectus prudentiae circa unam partem agibilium, induceret defectum circa alia.

Ex his autem habes quomodo intelligenda sit definitio virtutis moralis II Ethic., quoad duos terminos, scilicet eectionem medii, et rectam rationem. Intelligitur enim de electione medii non secundum quid, sed simpliciter, idest contra quaecumque abducentia; et recta ratione, non secundum quid, idest secundum partem, sed simpliciter seu totaliter. — Et sic patet quod ex definitione virtutis, sine glossis appositivis, excludendo solum sensum secundum quid, ét utendo sensu simpliciter (quod regulariter in definitionibus intelligitur); habes ob sura prudentiae totaliter ad virtutem moralem. b:

X. Explanata autem et probata prima propositione assumpta, reliquum est ut probetur et explanetur secunda; scilicet quod prudentia exigit omnes virtutes morales. Haec propositio licet possit probari ex parte materiae, quia sicut temperantia generatur ex frequentibus electionibus medii in delectationibus, ita prudentiam oportet generari ex frequentibus iudiciis et praeceptis circa suam materiam, quae est totum agibile; - melius tamen monstratur propositum ex ipsa ratione prudentiae secundum se, ut in littera fit ex parte Principiorum ipsius prudentiae, sic. Prudentia est recta ratio consiliativa, iudicativa et praeceptiva. Ergo rectitudo eius exigit animum tam secundum partem apprehensivam, quam secundum partem appetitivam, recte et bene se habere circa principia rectae rationis, quae sunt fines agibilium. Sed sic se habere ad huiusmodi fines est habere omnes virtutes morales principales. Ergo prudentia coexigit, secundum se, omnes virtutes huiusmodi.

Antecedens patet. - Sequela vero, quoad partem apprehensivam, est per se nota: quia habitus conclusionum pendet ex habitu principiorum. - Quoad partem vero appetitivam, licet ex supradictis de prudentia pateàt, breviter tamen, quasi repetendo, manifestatur sic. Prudentia non est in ratione solum, ut dicitur in VI Ethic.: quia est in ratione ut mota ab appetitu; et propter hoc, non traditur oblivioni, ut ibidem dicitur. Ergo dependet ab appetitu, procul dubio recto. Obiectum autem appetitus est finis. Ergo dependet ab appetitü. recte se habente ad finem. Quod erat intentum.

Quod autem. dependeat prudentia ab appetitu recto respectu omnium finium agibilium, et non unius tantum; licet ex redundantia connexionis posset h&beri; in littera tameri probatur ex hoc quod, sicut scientia dependet ex omnibus ipsius principiis, et non aliquibus tantum, ita quod geometria errans in uno principio, non est scientia; ita prudentia non est prudentia, nisi omnia principia recta supponat. Fines autem agibilium constat esse principia ex quibus prü- dentia procedit; et ad quos oportet appetitum se recte habere: alioquin et in actu iudicii, quia delectatio corrumpit aestimationem prudentiae, et in actu praecepti, quia est a ratione ut subest appetitui, errabitür.

Et scito quod, licet recta ratio agibilium pendeat ex utraque rectitudine circa fines, scilicet ex rectitudine partis apprehensivae, et appetitivae; quia tamen rectitudo apprehensivae non est propria prudentiae, sed communis sibi et ceteris virtutibus intellectualibus circa conclusiones; et Auctoris divinum ingenium ex propriis consuevit doctrinam facere: ideo illam silentio praeterivit, et rectitudinem appetitus, quae est propria prudentiae (sola enim prudentia secundum se pendet ex appetitu recto moraliter finis), po- suit principium prudentiae. Et propterea comparavit ipsam intellectui qui est habitus principiorum, dicens quod, sicut in speculativis scientia pendet ex habitu principiorum, ita in moralibus recta ratio pendet ex recto appetitu finium: est enim habitus principiorum in appetitu, quia fines principia sunt operabilium.

Quod demum appetitum recte se habere ad fines operabilium, sit habere virtutes morales, patet ex eo quod eadem est virtus intendens finem proprium alicuius materiae, et eligens medium in illa. Ac per hoc, eadem est temperantiae virtus qua quis recto appetitu intendit bonum rationis in delectationibus tactus; et qua eligit medium in eisdem secundum rectam rationem.

Et sic patet totus processus. Qui tanto verior comprobatur, quanto ex sola definitione virtutis moralis, considerando quae coexigunt particulae definitionis, deduxit connexionem mutuam virtutum moralium, computata etiam inter eas prudentia. — Haec de secundo.

XI. Quoad tertium, respondendo ordinate obiectis, dicitur quod primae rationis maior est falsa, si est universalis, ut esse debet. Sunt enim multae partiales perfectiones connexae, licet non omnes sint connexae: intellectus enim et voluntas connexae sunt, visus et auditus non. Unde ex hoc nihil habetur.

Secunda vero ratio, ex definitione virtutis, iam soluta est; et convictum est quod in definitione virtutis oportet cadere rectam rationem simpliciter, et non secundum quid, ut opponens vult, concedens quod non spectat ad temperantiae virtutem firmare animum ne timore mortis fornicetur; et sic incidit in. foveam magnam, scilicet quod talis non faciat contra. temperantiam. Cuius oppositum tamen sentit.— Et praeterea convincitur. Aut talis recedit a medio temperantiae, aut non. Si sic, declinat in vitium extremum: ergo est contra rectam rationem. spectantem ad temperantiam. Si non, ergo fornicationem. committens ex avaritia solum, et non propter delectationem; non peccat contra temperantiam,

Ad tertium respondetur in littera, ad primum, quod materiae virtutum sunt duplices: quaedam spectantes ad communem vitam, quaedam ad aliquem particularem statum. In primis, quae sunt materiae virtutum cardinalium, non contingit exerceri in una et non in alia, recte, sic ut fiat virtus aliqua: quamvis possit inchoatio aliqua virtutis generari, — Ín istis autem, contingit fieri unam sine alia actu. Fit tamen omnis dupliciter. Primo, in potentia propinqua, ut in littera dicitur. Secundo, in praeparatione animi, ut alibi dicit Auctor: quia connexio virtutum omnium est connexio in tertio, idest in prudentia, quae dictat formale in omni virtute, scilicet praeparationem animi, etiam deficiente materia.

Et per hoc patet responsio ad quartum. Tum quia formaliter tantum, idest secundum praeparationem animi, sufficit castitatem coniugalem et virginitatem esse connexas. - Tum quia falsum est quod sit maior ratio de connexione specialium, quam generalium virtutum: quia, ut dictum est, harum materiae magis connexae sunt coniunctione occursus respectu conversationis humanae, licet minus connexae sint coniunctione similitudinis. Et propterea istas oportet esse connexas formaliter et materialiter: illas, formaliter tantum.

XII.-Ad quintum dicitur dupliciter, iuxta duos modos quibus connexio ista intelligi potest. Connexio namque virtutum, cum non sit successiva, claudit in se simultatem temporis, ita quod oportet eas in eodem tempore esse, fieri et corrumpi. Sed huiusmodi simultas temporis potest dupliciter intelligi. Primo, secundum rigorem veritatis: ut scilicet in eodem instanti temporis quo est una, sit actualiter alia; et in nullo instanti sit una sine alia actualiter. Et hic sensus videtur communiter accipi: et contra eum procedit argumentum. Unde, hunc sequendo sensum, conceditur quod nulla cardinalium virtutum est prior aut posterior altera secundum tempus. Et similiter quod nulla est prima positive ordine temporis; sed quaelibet sic est prima negative. - Negatur autem quod sequatur temperantiam esse prius virtutem quam sit virtus. Et probatio assumit falsum, scilicet: Si temperantia non est virtus sine virtute fortitudinis, fortitudo est prius virtus: sufficit enim ad hoc, quod fortitudo sit simul virtus, ut patet. - Non habeo demum pro inconvenienti quod unico actu, in virtute tot praecedentium, generentur simul omnes virtutes in esse perfecto. Et cum dicitur, Ille actus est unius virtutis: dico quod ille actus est actus generativus prudentiae, qui agit in virtute habitus principiorum prudentiae. Cum enim, ut ex dictis patet, habitus principiorum prudentiae in parte apprehensiva sit - synderesis, in parte appetitiva sit ad minus triplex habitus trium virtutum cardinalium; et pluribus habitibus simul uti contingat in ordine ad unum; et prudentia, una existens, ex omnibus his pendeat; et generatio prudentiae sit perfectio virtutum: consequens est ut actus generativus prudentiae procedat et a synderesi, et habitibus tribus virtutum cardinalium non prius perfectarum, sed ipso actu generante prudentiam esse perfectum accipientium. Et sic ille actus, dato quod esset unius tantum virtutis, puta synderesis, quia nulla praesupponitur alia virtus; esset tamen multorum habituum participativus, et sic posset multas consummare virtutes: sicut post genitam prudentiam, recte praecipere simul in pluribus. materiis, est actus unius virtutis, prudentiae scilicet, elicitive; multarum autem virtutum moralium, principiorum. prudentiae, est actus. participative.

Secundo autem modo, simultas temporis intelligitur secundum propinquitatem: ut scilicet quae parum differunt secundum tempus, simul esse dicuntur; iuxta illud, Quod parum distat, nihil distare videtur. Et sic virtutes morales pluribus actibus quasi simul generantur: et dicuntur connexae, quia oportet unamquamque statim aliam comitem habere. Et licet hoc videatur prima facie inconsonum, si quis tamen consideret quod sermo praesens non est metaphysicus neque mathematicus, sed moralis, in quo non adamussim certitudo quaeritur; et attendat ad alias proprietates virtutum, quod simili modo verificantur: non usquequaque hoc spernet. Patet namque quod attingere medium non minus convenit virtuti quam connexio: et constat quod contingere medium vocatur non solum attingere centrum, sed prope. Quare ergo connexio virtutum non vocanda est, si prope sint; sed solum in instanti si attingant? Idem enim videtur in materia connexionis instans, quod in materia de medio punctum centrale.

XIII. Et scito hic quod ex utroque modo simultaneae generationis virtutum, salvatur quod virtutes, quatenus virtutes sunt, qualitates sunt absolutae, quas dicimus habitus, iuxta superius determinata contra Scotum. Nam si simultas ista non est instantanea, sed quasi; constat quod, sicut post multos actus, ex aliquo in virtute omnium, generatur habitus temperantiae, ita et virtus temperantiae. Et sicut augetur habitus, virtus augetur: et sic de aliis. - Si autem simultas ista est vere instantanea, tunc sicut una electio comparativa potest esse a multis, immo omnibus virtutibus cardinalibus, postquam sunt genitae; ita una similis electio potest esse generativa simul omnium, ita in propinqua dispositione existentium, ut unico actu supervenienti, in virtute tot praecedentium, generandae essent secundum suas absolutas entitates. Nec in hoc est differentia inter rationem virtutis, et habitus, ut patet. Manifeste autem constat, cum, proposito adulterio perpetrando sub instanti poena mortis, eligitur perseverare in bono; electionem illam esse a prudentia iudicante et praecipiente, a iustitia ius alterius coniugis refutante violare, a fortitudine timorem mortis superante, a temperantia delectationem veneream quando oportet, etc., recusante. Unde si quis sit adeo exercitatus in harum omnium virtutum actibus, ut devenerit ad hoc, quod si unico actu adhuc exerceretur, fieret in eo virtus temperantiae, et similiter de iustitia et aliis; et ipse in unicum postmodum exeat actum cadentem super materias omnium virtutum, ac per hoc aequivalentem quatuor actibus: illo unico actu generabuntur simul quatuor habitus virtuosi, quos virtutes cardinales dicimus. Hoc autem contingeret, si sic dispositus ad virtutes, proposito sibi adulterio cum morte, ut dictum est, eligeret bonum rationis possidere: tunc enim ratione iudicii et praecepti fieret prudentia, ratione electionis sequentis fierent aliae virtutes. Et simile est in similibus comparativis. Et scias quod tanto facilius simultaneam generationem in instanti salvabis, quanto ad solum statum virtutis obligaris salvandum quod fiat in instanti: quoniam virtutes absque virtutis statu, utpote imperfectae, non sunt connexae. - Sed ne videamur fugere, et quia vero omnia consonare absolute et simpliciter disputamus; haec de tertio. In quo plus dictum est quam promissum fuerit, ne connexio adduceret ad credendum habitus virtutum moralium ex respectibus esse virtutes, et non ex essentia; cuius contrarium supra habuimus, etc,

XIV. In responsione ad primum in eodem articulo, habes illa verba, scilicet quod geometra modico studio acquirit scientiam alicuius conclusionis quam nunquam consideravit; ex quibus errarunt Thomistae aliqui de habitu scientiae, ut superius exposuimus. Et ideo transeamus.

XV. In responsione ad tertium in eodem articulo, hoc solum restat declarandum quod in calce illius dicitur: scilicet quod causa dependentiae mutuae inter prudentiam et morales virtutes, est mutua motio rationis et appetitus. Ubi nota quod superius, dum de actibus voluntatis tractaretur, didicimus quod ratio est primum movens ad speciem, et propterea movet appetitum ex parte obiecti; appetitus autem est primum movens ad exercitium, et ideo movet rationem ex parte subiecti. Et in hoc tam excelsum et primum principium deducit Auctor, quasi in primam radicem, connexionem virtutum moralium. Et merito. Quia virtutes morales perficiunt appetitum respectu finis: et ex supradictis constat quod appetitus ex hoc quod proprium eius obiectum est finis, habet quod sit primum movens ad exercitium. Perfectio igitur virtutum moralium spectat ad per- fectionem appetitus ut moventis ad exercitium; ac per hoc, ut moventis rationem; ac per hoc, ut inchoantis prudentiam, quae est in ratione ut mota ab appetitu. Prudentia vero, quia formas dat agibilibus, sub quibus formis agibilia, utpote rationi consona, bonos efficiunt habitus, qui sunt virtutes; perficit intellectum quatenus motivus est ad speciem; ac per hoc, quatenus motivus est appetitus ex parte obiecti ad virtutes morales. Quia igitur mutua est motio rationis et appetitus; et prudentia in ratione, et virtutes morales in appetitu, spectant ad illas mutuas motiones: hinc provenit ut prudentia et morales virtutes mutua quoque connexione sint dependentes. — Et hinc eleva, lector, mentis oculos in celsitudinem admirabilem doctrinae huius divini Doctoris, etiam in his minimis resolventis in prima principia.

XVI. In responsione ad quartum in eodem articulo, nota, novitie, quod hinc habes duplicem differentiam inter artem et prudentiam, ex qua fit quod artes non sunt connexae, prudentiae vero non solum connexae, sed una. Prima est, quia ars respicit factibilia uno modo tantum, scilicet ut materiam: prudentia vero respicit agibilia dupliciter, scilicet ut materiam, et ut principia. - Secunda est quod, etiam stando utrobique infra rationem materiae, factibilia non sunt connexa, ut error in uno redundet in aliud: agibilia autem sic sunt ordinata, quod error in uno errorem induceret in alio, ut ex praedictis patet.

Commentaria Cardinalis: Caietani

In articulo secundo eiusdem sexagesimaequintae quaestionis adverte tria. Primo, duplicem differentiam, ad propositum, inter morales infusas et acquisitas. Quia infusae perficiunt in ordine ad ultimum finem. simpliciter: acquisitae vero, in ordine ad ultimum finem in genere, scilicet boni q. humani, puta felicitatis positae in X Ethic. Et ex hoc secundo differunt, quia morales infusae sunt virtutes simpliciter: acquisitae vero, secundum quid. - Nec propterea putes Auctorem hic contrariari philosopho morali, ac per hoc sibi ipsi, et etiam reliquis. Cum enim vero verum non sit contrarium, ut in calce Peri Hermeneias dicitur; et unusQuisque verum dicat, si secundum causas ad ipsum spectantes recte iudicet: contingit quod de eodem diversi iudicia sic diversa proferant, ut videantur contraria, non tamen sunt. Ut patet si de infirmo medicus iudicet futuram mortem ex aegritudine, de quo, quia astrorum circulationes promittunt longam vitam, astrologus diutius victurum dixerit: uterque enim, secundum causas proprias, iudicium verum protulit. Et hoc pacto accidit in proposito. Quoniam de virtutibus moralibus acquisitis si secundum humanas causas iudicium fiat, dicuntur et sunt inter maxima bona hominis, et simpliciter virtutes: et hoc spectat ad moralem. Si autem de eisdem iudicandum sit secundum supernaturales et divinas causas, sic sunt et dicuntur vir- tutes secundum quid: et hoc spectat. ad theologum. Unde si non vis in hac re errare, aut despici tanquam voluntarius creator virtutum; attende quo habitu accinctus, naturali scilicet. an divino, de his loquatur; et in quolibet venerare veritatem etiam absolute prolatam; quia subintelligitur in qualibet arte et scientia, quod .gaudeat propriis.

Secundo adverte quod, sicut prudentia acquisita pendet a virtutibus moralibus tanquam a proximis principiis. stabilientibus proximos prudentiae fines; et ab appetitu naturali felicitatis tanquam a primo principio stabilienti ultimum finem humanum: ita prudentia supernaturalis Jdepen- LUE det a moralibus infusis tanquam a proximis principiis fines proximos supernaturales afferentibus; et a caritate tanquam a primo principio ultimum supernaturalem finem in appetitu firmante.

Tertio adverte, quod hic Auctor ponit virtutes morales acquisitas in gentilibus multis: ut cum inferius de neces- ' Qu.cix, art.2; sitate gratiae ad opera moraliter perfecta, et de actionibus pear Vom infidelium erit sermo, non erres, putando quod hic sermo ag; S E fuerit de virtutibus secundum se, et non in natura lapsa. Quamvis enim praesens sermo sit de virtutibus secundum se, quia tamen Auctor ipse expresse applicat eum ad; tiles sine caritate, oportet hanc sustinere doctrinam etiam in natura infirma, qualis fuit in gentilibus haiiuy rJ,

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis sexagesimaequintae, nihil occurrit scribendum nisi quod hic articulus de connexione, adiuvat illum de necessitate earundem moralium infusarum, consequenti, et e converso; ut in qu. LXIII superius patet, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem quaestionis sexagesimaequintae, adverte quod hic est sermo de affirmatione et negatione virtutis ratione status, et non ratione essentiae: quoniam eadem numero qualitas affirmatur et negatur virtus secundum diversa tempora. Intendit ergo Auctor quod fides et spes sine caritate non sunt virtutes, quia non sunt in statu virtutis: cum caritate autem sunt virtutes, quia sunt in statu virtutis. - Quare autem et quomodo hoc accidat, secundum rationem in littera positam, facile apparet recolentibus, quoad fidem, de eius subiecto, quod est intellectus non absolute, sed a voluntate motus. Ex hoc enim patet quod actus fidei, scilicet credere Deo, cum non sit ab intellectu absolute, exigit necessario intellectum motum a voluntate ad talem actum: aliter non esset credere, nec fidei actus. Ac per hoc, bene credere exigit intellectum bene motum a voluntate: quod esse non potest nisi voluntas sit bene affecta Deo, quod est per caritatem. Et sic fides est in suo perfecto statu, ex hoc quod habet subiectum bene dispositum: et sic est virtus. Similiter quoque acccidit in spe. Quoniam subiectum eius est voluntas affecta meritis: et propterea actus eius, scilicet expectare beatitudinem a Deo, exigit in voluntate meritum, sine quo non esset sperare. Sed habere merita contingit dupliciter: scilicet in intentione tantum; et in re. Et si quidem voluntas speret affecta tantum meritis in intentione, actus quidem est spei, sed imperfectus: si vero speret affecta meritis in re, tunc spes est in suo perfecto statu, habens debitam in proprio subiecto dispositionem. Et sic est virtus, etc.

II. In eodem quarto articulo nota, novitie, circa illud, Credere est alicui propria voluntate assentire, quod Scotus, in xxv distinctione IIT Sent., in quaestione laterali, nescio quo spiritu ductus, non vult intellectum moveri a voluntate ad credendum; sed sufficit eam non contra movere. Affert enim quod aliter sequeretur quod, proposito in intellectu astra esse paria, posset voluntas imperare credulitatem.

Sed revera experimur quod credere est voluntarium: quamvis aestimationes et dubitationes ad alteram partem sint a persuasionibus et apparentiis. Unde, obiecto insufficiente ad determinandum intellectum' ad alteram partem determinate absque formidine alterius partis, ut obiectum fidei est; oportet voluntate supplere, movendo intellectum ad assensum absque formidine: alioquin fidei actus nunquam erit, utpote carens sufficienti causa. — Nec inconvenit ex sola voluntate credere astra esse paria. Sicut enim voluntas determinat potentiam rationalem ad alterum contrariorum ad quae neutraliter se habet, ut dicitur IX Metaphys."; sic determinat intellectum ad alteram partem contradictionis credendam. Et sicut medicus ex solo odio determinat artem ad occidendum infirmum; ita ex solo amore alicuius quantumcumque extranei, determinatur quis ad credendum id cuius nullam habet rationem.

III. In eodem quarto articulo dubium est de proportionali similitudine in littera posita inter fidem ac spem ad caritatem, et virtutes morales acquisitas ad prudentiam. Et ratio dubii est quia, ut dictum est, hic est sermo de perfectione et imperfectione virtutum quoad statum. Ex hoc enim sequitur aut quod virtutes morales sine prudentia sunt virtutes secundum essentiam, licet non quoad statum, si similitudo proportionalis tenét: cuius tamen oppositum dictum est, dum dictum est quod sine recta ratione habitus temperantiae dispositio tantum ad virtutem. esse potest. Aut quod similitudo haec proportionalis non teneat.

IV. Ad hoc dicitur quod dupliciter intelligi potest virtutes morales sine recta ratione esse. Primo, ut sint qualitates habituantes vires animae ad temperata, ad iusta, etc., absque recta ratione omnino. Et si sic esset, huiusmodi habitus non essent virtutes aliquo modo, sed dispositiones ad virtutes: quia deesset eis essentiale principium, ut patet ex definitione virtutis. Et si in hoc sensu verba litterae suscipiantur, tunc aut velut exemplariter allata; aut secundum similitudinem aliqualem, puta in hoc quod non sunt virtutes simpliciter sed inchoationes virtutum, exponenda sunt.

Secundo intelligi possunt, ut tales habitus sint sine recta ratione perfecta, quae est prudentia. Et sic similitudo optime currit. Quoniam qualitates habituantes vires animae ad temperata, ad iusta, etc., secundum rectam rationem imperfectam extensive, puta quia adhuc non habituavit ad recte praecipiendum in comparationibus diversarum materiarum, sed paulatim ad hoc tenditur; sunt virtutes secundum essentiam, sed non perfectae, quia non sunt in statu virtutis; propter quod diximus eas non esse connexas. Et secundum hoc, sicut huiusmodi virtutes se habent ad prudentiam, ita fides et spes ad caritatem: utrobique enim contingit defectus status ex subtractione principii et indispositione subiecti. Virtutes enim morales habent pro subiecto appetitum ut subest rectae rationi perfectae, quae est prudentia simpliciter: et fides et spes intellectum motum a voluntate perfecta, et voluntatem affectam meritis praesentibus, quorum utrumque sola caritate habetur. - Et quoniam littera prudentiam pluries nominat, ideo hic sensus eligendus videtur.

V. In eodem quarto articulo, in. responsione ad primum, adverte, novitie, quod Auctor distinguit virtutes in eas secundum proprias rationes, puta fidei, prudentiae, temperantiae, etc.; et in eas ut virtutis perfectae rationem habent. Ita quod considerat fidem inquantum fides; et rursum fidem inquantum est simpliciter virtus; et sic de aliis. Et intendit quod in hoc est differentia inter fidem infusam et prudentiam infusam, quod licet neutra, inquantum virtus, possit esse sine caritate; fides tamen, inquantum fides, esse potest sine illa, quia potest habere sine illa opus suum: salvatur enim sine illa intellectus motus a voluntate ad credendum Deo secundum regulam divinae revelationis, licet non perfecte. Prudentia autem infusa, nec inquantum prudentia, potest esse sine caritate: quia inquantum prudentia, dependet magis ab ultimo quam a finibus proximis, sicut scientia a primis principiis; et propterea, sicut non potest esse sine moralibus infusis, a fortiori nen potest esse sine caritate.

VI. Ex praedictis autem patet quod aliter se habet ca- ritas ad fidem et spem; et aliter ad morales acquisitas. Istae enim non constituuntur in esse virtutis secundum essentiam, nec secundum statum, per caritatem, aut aliquid eius: sed dum imperantur ab ea, ad superiorem ordinem referuntur. Illae autem ex caritatis praesentia sortiuntur perfectionem status. Propter quod Scotus, in xxxvi distinctione Tertii, ' tenens fidem et spem esse perfectas virtutes, sicut morales, sine caritate, minus perspicaciter vidit.

In articulo quinto eiusdem quaestionis, nihil scribendum occurrit.