Quaestio 158

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis centesimaequinquagesimaeoctavae, adverte quod motus passionis irae non ministrat voluntati et rationi rectae in actu consilii, iudicii, praecepti aut electionis: quoniam quodlibet horum praecedere naturaliter debet irae motum, et irae turbatio his actibus non confert. Sed ministrat irae motus actui executionis eius quod electum, praeceptum, iudicatum consultumque est: eo quod iuvat ipsam executionem, utpote a natura ad hoc ministerium ordinata; melius enim fit quod secundum naturae ordinem fit. Et hoc Auctor in responsione ad secun- dum insinuavit, dicendo: Haec autem ira, etsi in ipsa executione actus iudicium rationis aliqualiter impediat, etc.

Et hinc fit ut hi qui non sunt executivi vindictae, sed solummodo consiliarii, iudices seu censores, non egeant ira. Et de istis verificatur stoica sententia, quod debent esse sicut leges, quae nulla passione commoventur. Sed illi qui sunt executivi vindictae, verbo (ita quod ipsa reprehensio sit castigatio) aut facto, egent motu irae subministrante voluntati vindicanti, alioquin voluntas remissa est: ut in ultimo huius quaestionis articulo patet.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo eiusdem quaestionis, quaecumque essent dicenda de passione absolute indifferente, et ea in individuo bona vel mala, in responsione ad primum; et de primis motibus, quod singuli non evadunt rationem voluntarii et peccati, licet omnes non sint in potestate nostra, in responsione ad tertium; et de iis quae sunt contra naturam hominis quatenus rationalis est, in responsione ad quartum: satis ex superius dictis patere puto

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem quaestionis centesimaequinquadose it dubium ex Martino, in qu. de Iracundia, occurrit circa illam conclusionem, scilicet: Peccatum irae ex parte appetibilis, scilicet iniustae vindictae, est ex genere suo peccatum mortale. Arguit enim tripliciter contra hoc. Primo. Est aliquis actus iracundiae voluntarius non mortalis, quo appetitur iniusta vindicta. Ergo iniusta vindicta non reddit ex genere suo actum mortalem. — Antecedens patet de appetente vindictam in aliquo modico non " multum reputando, ut parum trahere puerum per capillos. — Consequentia patet. Quia ratio iniustae vindictae salvatur sive parva sive magna sit iniusta vindicta: nam ex magnitudine et parvitate sola quantitas variatur.

Secundo. Quidquid est mortale ex genere et non habet aliquid infinite allevians, remanet simpliciter mortale. Sed parvitas vindictae appetitae non alleviat infinite: quia finite distat a vindicta cuius appetitus est simpliciter mortalis. Ergo. - Probatur maior. Quia omne mortale in infinitum excedit veniale.

Praeterea, omne mortale ex genere, est mortale universaliter. Sed appetitus iniustae vindictae non est universaliter mortalis. Ergo, non mortalis ex genere. — Maior probatur. Tum quia habet in se sufficientem causam peccati mortalis in quocumque reperiatur. Tum quia mortale ex una circumstantia per nullam aliam circumstantiam redditur non mortale: ergo, a fortiori, mortale ex obiecto per nullam circumstantiam fit non mortale. - Minor patet.

IL. Ad huius evidentiam, scito quod peccatum habet in se duo: scilicet speciem propriam; et mortalitatem seu venialitatem, Et speciem quidem sui actus sortitur ex ratione formali obiecti: eo quod actus specificantur ex obiectis. Et hinc fit ut omnes actus respectu illius obiecti, sive sint actus perfecte sive imperfecte tendentes in illud, sint eiusdem speciei: ita quod primus motus adulterii est in specie adulterii, et primus motus furti est in specie furti, et sic de aliis.

Mortalitatem autem vel venialitatem habet ex esse contra vel praeter caritatem, quae est vita animae, quae dí stinguit inter filios Dei et filios perditionis. Et hinc fit ut actus circa aliquam materiam perfectus sit peccatum mortale, imperfectus vero sit peccatum veniale: quia scilicet obiectum illud perfecte attinctum contrariatur caritati; imperfecte autem attinctum non tollit caritatem, sed praeter illam est, tollens illius fervorem. Verbi gratia: tollere rem alienam invito domino, est actus cadens super indebita materia, scilicet re aliena invito domino. Et potest res aliena invito domino tolli tripliciter. Primo, actu imperfecto ex parte tollentis, puta si appetit rem alienam invito domino appetitu non deliberato, sed primo motu: hic enim actus non est perfecte actus humanus. Secundo, etiam actu imperfecto ex parte rei alienae tollendae: puta quia res est minima; vel quia non invito domino simpliciter, sed secundum quid. Et sic etiam actus tollendi alienum est imperfectus: quia minimum pro nihilo reputatur, in primo casu; et quia involuntarium secundum quid est simpliciter voluntarium, in secundo casu. Tertio, actu perfecto utrinque, scilicet ex parte operantis et materiae. Et hic quidem tertius actus est peccatum mortale ex genere: reliqui autem, licet sint in eadem specie, propter imperfectionem tamen actus non sunt peccata mortalia. Quia in illo salvatur ratio actus humani contra dilectionem pro- ximi, ex perfectione actus circa tale obiectum: in istis vero, licet circa eandem sint materiam, quia tamen imperfecte, adeo ut non sint contra proximi dilectionem, ideo venialia sunt.

III. Ad primam ergo obiectionem, proprie loquendo, negatur antecedens. Quoniam vindicta iniusta tam minima non est iniusta vindicta simpliciter, sed secundum quid. Et ideo non constituit peccatum simpliciter, sed secundum quid, quale est veniale. Ita quod, sicut primus motus ad vindictam est actus imperfectus quia non est actus humanus simpliciter, sed secundum quid; ita appetitus vindictae minimae est actus imperfectus quia non est appetitus vindictae simpliciter, sed secundum quid. - Et cum contra hoc affertur quod magnum et parvum non variant rationem vindictae: respondetur quod, cum magnum et parvum supponant id circa quod est, diversimode iuxta diversitatem subiectorum loquendum est. Nam magnum et parvum circa vindictam simpliciter non variant rationem vindictae. Et propterea appetitus iniustae vindictae sive magnae sive parvae, dummodo sit iniusta vindicta simpliciter, est peccatum mortale. Sed quando parvitas non tam significat quantitatem, quam tenet locum conditionis diminuentis, ita quod id cui additur constituit secundum quid tale; ex hoc ipso ponit talem imperfectionem, non ut tollat totaliter rationem illius, sed ut tollat contrarietatem annexam illi simpliciter, sicut tollit illud simpliciter. Et sic est in proposito: quod tanta parvitas vindictae est conditio diminuens rationem vindictae, non quod tollat totaliter rationem vindictae, sicut dicendo, ZZomo mortuus, ly mortuus totaliter tollit rationem hominis; sed quia tollit rationem vindictae simpliciter, ac per hoc contrarietatem ad dilectionem proximi, quae est coniuncta iniustae vindictae simpliciter. Et simile est in furto, cum tollitur alienum minimum. Nam licet ratio rei alienae non varietur per magnum et parvum ut dicunt quantitates rei alienae; quando tamen ly parvum diminuit rationem boni alieni ita quod constituit illud in hoc quod est esse alienum bonum secundum quid tantum, tunc non remanet quod tollatur alienum bonum simpliciter, sed secundum quid; ac per hoc, non committitur furtum nisi secundum quid, quod est peccatum veniale.

Ad secundam obiectionem, negatur minor. Dico enim quod, sicut mortale et veniale distant in infinitum, ita vindicta iniusta et vindicta iniusta minima distant in infinitum: quia distant ut vindicta et non-vindicta, apud morales, quia modicum pro nihilo habetur. Propterea ergo parvitas, quando est conditio diminuens ut dictum est; alleviat in infinitum, quia trahit actum ab ente ad non-ens, hoc est a contrario vitae ad non-contrarium vitae, quae distant in infinitum, sicut mortale et veniale; et ab aliquo ad nihil, in ordine ad reputationem humanam; quamvis secundum rem sit quasi nihil, et ideo relinquitur ibi ratio peccati secundum quid.

Ad tertiam obiectionem dicitur quod in maiori, ad hoc ut sit totaliter vera, oportet addere vel subintelligere quod sit sermo de actu perfecto: ita quod maior sit ista: Omnis actus mortalis ex genere, est mortalis in quocumque invenitur perfectus. Alioquin, si communiter vagetur, distinguatur quod in quocumque invenitur perfectus, est mortale: ubi autem imperfectus, vel ex parte actus vel materiae, non oportet. — Et si maior sic modificata probata dicitur per illas. probationes: respondeatur quod in actu mortali ex genere est sufficiens causa ad hoc quod sit mortalis, supposita perfectione actus: et non aliter. Et similiter actus ex circumstantia et ex obiecto mortalis, supposita perfectione actus, non fit aliunde non mortalis. Sed, non supposita perfectione actus, neque sufficiens est causa mortalis, neque indistrahibilis est mortalitas. Nec mirum: quia actus imperfectus non est capax mortalitatis. Et perinde est loqui de mortali non in actu perfecto, ac si loqueremur de lumine non in diaphano.

IV. In responsione ad secundum eiusdem articuli, dubium ex Martino occurrit, arguente contra hanc solutionem, quia Dominus in toto textu illo non loquitur de occisione, nisi quantum pertinet ad legem veterem, quam ibi recitat: et non de illo quod ad legem novam spectat.

Ad hoc dicitur quod contextus illius litterae evangelicae manifestat quod. Dominus loquitur de actibus qui sunt in nocumentum. proximi: et quod volens Dominus abundare iustitiam nostram plus quam Scribarum et Pharisaeorum, accipit in multis generibus praecepta antiquae legis, et superaddidit. praecepta potiora in illo genere, ut patet diffuse in capitulo illo. Et inchoans a genere iniuriae in proximum, assumit praeceptum legis de homicidio, dicendo: Audistis quia dictum est antiquis, « Non occides: qui autem occiderit, reus erit iudicio ». Et statim, addens potiora in eodem genere praecepta, subdit: Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio etc.: ubi, ex identitate poenae appositae ab ipso irae quae fuerat imposita homicidio, patet quod de ira habente pro obiecto nocumentum proximi, loquitur. Quia ergo radicis virtus salvatur in ramis, et fundamentum in toto aedificio invenitur, totus sermo hic Domini, superaddens praecepto de homicidio, extra homicidii genus non est, ad quod omnis proximi laesio reducitur. Falsum est ergo quod solum recitando legem veterem sit de homicidio sermo ibi: quoniam, superaddendo praecepto de homicidio, et quantae culpae sit appetitus interior et signum et verbum iniuriosum in proximum aperiendo, quam gravissimum sit homicidium, apertissime manifestavit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem quaestionis centesimaequinquagesimaeoctavae, dubia multa ex Martino, in qu. i de Iracundia, occurrunt, circa multa in hac littera dicta. Primum dictum est: Ira est minimum peccatorum ex parte appetibilis. Contra hoc arguit primo, quia aliqua invidia est minus peccatum quam aliqua ira: puta invidia de aliquo exteriori, respectu irae quae est appetitus mortis proximi,

Secundo, quia, supposita aequalitate appetibilis, aliqua ira est peior. Quia potest esse inaequalitas ex parte circumstantiarum praeponderantium, — Et quia iratus contra vitam innocentis peior est, apud Deum et homines, invido vitae alterius qui mori demeruit.

Tertio, quia, supposita aequalitate appetibilis, et ceteris paribus, adhuc ira non est minus mala quam invidia, supposito quod invidia appetat malum finaliter propter vanam gloriam. Probatur assumptum. Quia vindicta est magis fugibilis quam vana gloria, seclusa utrobique ratione iniustitiae. Ergo appetere malum alteri propter vindictam est, ceteris paribus, peius quam appetere malum alteri propter gloriam, — Antecedens probatur. Primo, quia vindicta est appetibilis propter gloriam, et non e contra. Secundo, quia vindicta nunquam est bonum unius quin sit malum alterius: gloria autem est bonum unius sine malo alterius. Tertio, quia gloria ita est bona quod non nisi per circumstantias est mala: vindicta autem nunquam est bona nisi ratione circumstantiae.

IL. Secundum dictum est quod iratus appetit malum proximi sub ratione boni honesti, scilicet iustae vindictae. Contra hoc arguit hoc esse falsum: quia iratus scit frequenter quod vindicta quam appetit, est iniusta. Ex quo arguitur sic. Peius est appetere malum proximi sub ratione iniustae vindictae quam sub ratione vanae gloriae. Sed iratus appetit quandoque sub ratione iniuriae: invidus autem sub ratione excellentiae. Ergo, etc.

Et confirmatur. Quia ubi non est vera offensa, etiam secundum aestimationem irati, ibi non est appetitus sub ratione iustae vindictae. Sed iratus cognoscit quod non est vere offensus: puta cum negatur sibi obsequium ad mala perpetranda. Ergo, etc.

HI. Tertium dictum est quod ira, ex parte boni sub cuius ratione appetit malum, est minus mala quam concupiscentia. Contra hoc arguit tripliciter. Primo. Delectatio in malo alterius, ceteris paribus, est gravior quam delectatio in proprio delectabili. Sed delectatio irati in vindicta est delectatio in malo alterius: quia iracundus occidens pro levi verbo, scit illam occisionem esse omnino iniustam; ac per hoc, non appetit eam ut iustam, sed secundum quod vindicta et ultio, seu malum alterius, qui eum offenderat.

Secundo, quia, posito casu quod unus sollicitet uxorem alienam ad concubitum propter delectationem, alius propter ultionem mariti, constat quod secundus magis peccat. Et tamen secundus propter vindictam: primus propter concupiscentiam,

Tertio. Posito casu quod unus concupiscat meretricem solutam, et quaerat delectabile suum per concubitum; alter, iratus contra eandem, quaerat illius occisionem: constat quod secundus magis peccat. Ergo delectatio irati est peior delectatione concupiscentis.

IV. Quartum dictum est: Ira, quantum ad inordinationem quae est secundum modum irascendi, habet quandam excellentiam, propter vehementiam et velocitatem sui motus. De hoc, inquit Martinus, si intendit beatus Thomas quod ira habet excellentiam quantum ad nocumentum, non contradico. Si quantum ad gravitatem peccati; quod ex serie textus videtur intendere, quia in prima parte corporis articuli de gravitate peccati semper loquitur, et titulus ar- ticuli est de gravitate peccati: — si sic, inquam, intelligitur: contra. Tum quia ira, unde diminuitur, non gravatur. Sed ex parte vehementiae et velocitatis peccatum irae diminuitur. Ergo.

Probatur minor. Tum primo, quia, ceteris paribus, occisor hominis ex ira statim, minus peccat quam occisor hominis ex ira post duos menses; excusatur enim a tanto primus, propter vehementiam et velocitatem motus irae inexistentis pro tunc. — Tum secundo, quia quidquid causatur naturaliter et illud reprimere est laboriosum et virtuosum, diminuit peccatum si non reprimatur. Sed vehementia et velocitas motus irae sunt huiusmodi. - Tum tertio, quia quaecumque naturaliter causata inducunt ignorantiam et obscurationem mentis, diminuunt peccatum. Sed vehementia et velocitas sunt huiusmodi: ut patet ex auctoritate Gregorii in littera. Etc.

V. Ad primum dubium dicitur quod in littera non dicitur quod quaelibet ira est minus peccatum qualibet invidia: sed dicitur quod, comparando iram, invidiam et odium secundum sua obiecta formalia, quod est comparare ista vitia secundum suas species absolute, ira est minus peccatum quam invidia et odium, quia obiectum formale irae habet rationem minus mali; nam obiectum formale irae est malum proximi sub ratione vindictae, invidiae est malum proximi ut conferens propriae excellentiae, odii autem malum proximi ut malum illius. Haec autem tria obiecta conveniunt in malo appetito. Et propterea arguere a tali vel tali malo, contra Auctorem nihil valet, Quoniam non tale aut tale malum, sed malum clauditur in obiecto communi istorum vitiorum: sed differunt in ratione formali qua malum appetitur, quia irato obiicitur malum ut vindicta, invido ut conferens propriae excellentiae, odio autem ut malum proximi. Et quia comparatio non penes id in quo aliqua indisüncta sunt, sed penes differentes modos seu rationes illius in quo convenientia est, fit; ideo penes malum sub his rationibus comparatio est. - Et hinc patet quod, apud perspicaces, non oportet adiungere quod comparatio fit salva aequalitate mala appetitus: quoniam, ut patet, in ratione mali indistincta sunt ista vitia. Veruntamen, compatiendo imbecillitati novitiorum, admitti potest quod ista comparatio, sicut et ceterae, ceteris paribus intelligitur. Et propterea ad primum, patet huiusmodi solutio: quia mala non sunt paria.

Ad secundum potest etiam eodem modo dici. Nam sicut adulterium est gravius secundum suam speciem fornicatione, et tamen potest esse quod aliqua fornicatio ex aliqua circumstantia sit gravior aliquo adulterio, puta si adulteretur cum meretrice publica, fornicetur autem inducendo vehementissime, etc., mulierem solutam infinito tempore castissimam et optimae vitae, etc.: ita ira secundum suam speciem est minor culpa quam invidia, cum quo stat quod ex circumstantia aliqua ira sit gravior. Hoc enim nihil obstat praesenti doctrinae. - Quod autem secundo loco affertur, non est intelligibile. Quia implicat esse aequale appetibile mortem innocentis, et mortem eius qui illam demeruit.

Ad tertium dicitur primo, quod suppositum non est verum, scilicet quod finis invidiae est vana gloria; sunt enim distincta vitia invidia et vana gloria, habentia distinctos fines proximos. Sed non curando pro nunc de hoc, cum dicitur, primo, quod vindicta est magis fugibilis: abusiva in primis locutio est. Nam vindicta est de genere bonorum: bonum autem non habet rationem fugibilis, sed appetibilis; nam bonum est quod omnia appetunt, 1 Ethic. Reducendo deinde ad propriam locutionem, scilicet, Vindicta est minus appetibilis quam. gloria: respondetur quod, quia sunt diversorum ordinum bona, dicendum est quod vindicta est magis appetibilis in genere boni honesti, gloria autem in genere boni utilis et delectabilis. Et quia honestum est simpliciter magis appetibile secundum se, ideo vindicta est magis appetibilis secundum se, gloria autem est magis appetibilis quoad nos. — Ad primam autem probationem in oppositum, conceditur quod vindicta est appetibilis propter gloriam ut finem, quoad nos: non in se, quia honestum non ordinatur ad utile aut delectabile ut finem. Et negatur quod non e contra: hoc est, quod gloria non est appetibilis propter vindictam. Immo optime gloria ordinatur ad vindictam perturbantium rempublicam ut vere finem. — Ad secundam probationem, negatur consequentia. Quia cum hoc quod vindicta sit malum poenae alterius, stat quod in se sit melius quam gloria: utpote bonum honestum, et gloria non. - Ad fertiam probationem dicitur quod falsissimum est quod vindicta nunquam est bona nisi propter circumstantiam. Quoniam secundum seipsam est de genere bonorum: ut nunc nunc patebit.

VI. Ad secundum dubium dicitur: — ut superius patet in qu. nxxx, apud Tullium, Andronicum et Auctorem vindicatio pars iustitiae est, ac per hoc, secundum se bonum honestum. Consonatque hoc sacro Eloquio, in quo Deus vindictam sibi reservat, tanquam actum bonum et excellentem: et sancti martyres inducuntur vindictam petere a Deo, qui non nisi bonum petere possunt. Hinc enim habetur quod ad significandum honestum bonum non oportet supra vindictam apponere quod sit iusta, sed sat est dicere vindictam: quoniam secundum se significat opus iustitiae. Et ideo in littera non nisi quandoque, ut legentes advertenter intelligant, adiungitur ly iusta. Cum igitur dicitur quod aliquid appetitur sub ratione vindictae, perinde est ac si diceretur quod appetitur sub ratione vindictae iustae. Iniusta namque vindicta non est proprie vindicta: sicut nec indecens gratiarum actio est gratiarum actio. Est enim ly iniusta conditio diminuens vindictam, quae opus significat iustitiae.

Et ex his ad primam obiectionem dicitur quod, quantumcumque quis sciat punitionem quam vult facere esse iniustam, quia tamen appetit illam ut vindictam, hoc est ut debitam a se tali, qui eum parvipendit vel secundum rem vel secundum apparentiam, ideo appetit malum sub ratione iusti. Scientia enim iniustitiae stat cum ignorantia electionis: sicut cum quis sciens fornicationem esse peccatum, fornicatur, et errat appetendo malum sub ratione boni praeferendi pro tunc bono honesto, immo Deo.

Ad secundam dicitur quod, ut patet ex ratione irae assignata ab Aristotele, impossibile est iratum esse, univoce loquendo, nisi propter veram vel apparentem parvipensionem. Et in casu posito manifeste est apparens parvipensio passiva dum alicui negatur obsequium ad mala: apparet enim quod minus ametur, quod malus aestimetur, quod non tanti fiat ut propter se sit committendum malum, etc. Unde ridiculum est negare in huiusmodi apparentem parvipensionem.

VII. Ad tertium dubium dicitur quod intentio Auctoris est quod, comparando iram concupiscentiae non quantum ad substrata, seu materialiter appetita, puta concubitum et malum poenae, sed penes rationes formales bonorum ad quas primo et formaliter respiciunt haec vitia, quod ira est minus mala: quia ira respicit formaliter bonum honestum, quia sub ratione vindictae appetit quidquid appetit; concupiscentia respicit formaliter bonum delectabile, quia sub ratione delectabilis appetit quidquid appetit.

Ad primum ergo in oppositum, conceditur quod delectatio in malo alterius est peior. Sed falsum est quod iracundus, ut respicit formalem rationem sui obiecti, delectetur in malo alterius. Immo, ut sic, delectatur in bono iustitiae apparentis sibi tunc. — Nec obstat quod sciat illam esse iniustam: ut patet ex dictis. - Nec est verum quod delectari in vindicta sit delectari in malo alterius. Quoniam vindicta bonum sonat: licet alterius habeat poenale malum annexum.

Ad secundum dicitur quod in casu illo secundus procul dubio magis peccat. Sed non ex hoc quod ira ex parte boni importati in vindicta sit peior concupiscentia ex parte boni delectabilis: sed ex hoc quod peccat utraque defor- mitate, scilicet adulterii et iracundiae; primus in sola peccat concupiscentia.

Ad tertium dicitur quod procul dubio homicida per iram magis peccat quam adulter, simpliciter loquendo. Sed ex hoc non habetur aliquid contra Auctorem. Quia cum hoc stat quod ex parte boni sub cuius ratione homicida per iram appetit occidere, minus peccat quam adulter ex parte boni sub cuius ratione appetit adulterari: quia illud bonum est honestum, hoc delectabile. Et sic delectatio irati talis est simpliciter peior quam delectatio talis concupiscentis: sed non est peior ex parte formalis boni. Nec est peior delectatio iracundi simpliciter et absolute quam delectatio concupiscentis simpliciter et absolute: sed talis iracundi peior est quam talis concupiscentis. Ac per hoc, nihil contra Auctorem dicitur. Quia non de tali aut tali iracundo et concupiscente, sed de iracundo et concupiscente in communi absolute, secundum suam speciem seu genus, loquitur: sicut comparavit iracundiam invidiae et odio simpliciter et absolute, et non tali vel tali. Et in hoc firma pedes tuos: quia solido inniteris fundamento, et formali doctrinae ac eloquio. Et per hoc ridiculo fient omnes casus, utpote extra propositum: quia ad tale vel tale declinant casus.

VIII. Ad quartum dubium dicitur quod Auctor intendit quod ira quoad inordinatum motum est gravius peccatum, non simpliciter tamen, sed secundum quid. Et hoc significat per illa verba: habet quandam excellentiam. Ita quod ipsa vehementia et velocitate motus augetur gravitas peccati irae, secundum quid tamen. Neutro ergo modo a Martino allato est praecise exponendus Auctor, sed ut dictum est. Est siquidem ira ex vehementia et velocitate gravior et quoad nocumenta, quae facilius ex irae impetu possunt sequi, puta contumelias, percussiones, homicidia; et quantum ad nocumenta in propria persona, quia aufert homini rationem; et quantum ad turpitudinem exteriorum gestuum. Et praeter haec, est secundum se maioris inordinationis: ex hoc ipso quod vehementia et velocitas nata sunt reddere actum appetitus magis exorbitantem. Ea enim quae extra fiunt, attestari videntur exorbitantiae interiori ipsius motus appetitus irascibilis, qui est actus corporis, et in corpore cum transmutatione corporali fit, ac per hoc ex vehementia et velocitate magis exorbitans fieri natus est.

Ad obiectionem ergo in oppositum, negatur minor, scilicet quod ira ex vehementia et velocitate diminuatur. Et ad primam probationem dicitur quod peccat secundum non causam ut causam. Nam quod occisor ex ira statim magis ab homine excusetur quam occisor ex ira post tempus, non propterea est quia motus irae in primo sit minus gravis aut deordinatus: sed quia non ex maturo consilio et deliberatione primus occidit. Ita quod excusatio et accusatio horum consistunt in negatione et affirmatione maturi et deliberati consilii, quae spectant ad modicum et magnum tempus: et non ex maiori vel minori deordinatione motus irae. Stat enim quod vehementior sit motus irae in occidente post duos menses quam in occidente statim: et tamen minus excusatur, quia ex maturo consilio occidere praesumitur.

Ad secundam probationem dicitur quod, data maiore in his quae causantur mere naturaliter, negatur minor: quia ex negligentia spiritus causatur motus irae tam vehemens et velox. Potest namque et debet superior animae pars reprimere haec: et non reprimendo auget, non minuit peccatum.

Ad tertiam similiter dicitur, concessa maiore de mere naturaliter causantibus ignorantiam et obscuritatem, quod falsa est minor in opposito. Quoniam ignorantia et obscuritas in ira consequuntur, non praecedunt appetitum inordinatum. Ex hoc autem iam didicimus, in qu. crvr, art. 3, ad 1, non minui, sed gravari peccatum.

IX. In eodem articulo quarto dubia adhuc duo occurrunt. Primum est, quomodo invidia in littera ponatur vitium respectu mali proximi, cum secundum veritatem sit respectu boni. Est enim tristitia alieni boni quasi diminutivi propriae excellentiae.

Secundum est: Quomodo differunt membra distinctionis in littera positae: scilicet, ira ex parte appetibilis, cum comparatur invidiae et tristitiae; et ex parte boni, cum comparatur concupiscentiae? Et est ratio dubii quia utrobique appetibile ipsius irae consideratur ex parte sui formalis, quod est bonum vindictae, ut patet in littera.

Ad primum dubium dicitur quod, licet invidia sit boni formaliter, est tamen mali virtualiter. Nam dolor de bono alterius infert voluntatem mali illius. Qui enim dolet quod alter sit dives, vellet quod haberet malum oppositum, scilicet privationem divitiarum.

Ad secundum dubium dicitur quod illa membra differunt absolute, et relative. Absolute quidem, quia in prima comparatione sumitur irae appetibile integrum, scilicet compositum ex malo et bono, ut includit malum poenae et bonum vindictae: in secunda autem comparatione sumitur tantummodo pro bono. Relative vero, quia primo fit comparatio ad. vitia quae sunt respectu mali proximi, dum ira refertur ad invidiam et odium: in secundo autem confertur ira concupiscentiae inquantum est respectu boni.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto eiusdem centesimaequinquagesimaeoctalos quaestionis, dubium occurrit, quo pacto distinctio in littera posita ex Aristotele, sit distinctio specifica peccatorum irae. Et est ratio dubii quia peccata distinguuntur specie per obiecta formaliter distincta. Hae autem irae non ex parte obiecti distinguuntur: sed, ut in littera dicitur, prima species attenditur ex parte originis; secunda ex parte durationis causae; tertia ex parte durationis ipsius vindictae. — Similiter nec facilitas nec firmitas hominis ad iram se tenet ex parte obiecti, sed subiecti.

Ad hoc dicitur quod distinctio ista est distinctio specifica peccatorum irae: et ex parte obiecti habet differentias formales. Quae etsi non sint explicatae, possunt facile explicari. Omnis enim circumstantia seu conditio obiecti per seipsam sufficiens ad movendum appetitum ad inordinatum motum irae, constituit unam speciem: ut superius, cum de speciebus gulae ageretur, patet. Dico autem per seipsam, hoc est, non ut pars subiectiva vel integralis alterius: quia tunc non ipsa, sed illud cuius est pars, esset constitutivum speciei. Sed ad inordinatum motum irae per se sufficienter movet in primis vindicta indiscusse apprehensa; deinde, vindicta ut ablativa tam ingentis tristitiae de parvipensione; et demum, vindicta ut expletiva appetitus aliter insatiabilis. Et primum constituit acutos, secundum amaros, tertium difficiles. Ergo.

Declaro singula. Sufficienter in primis ad inordinatum irae motum movet indiscussio ipsa propositi vindictae: quoniam ipsa indiscussio propositi nata est inordinationem causare, Ét propterea acuti, inexpectata discussione, moventur appetendo inordinate vindictam. - Quantum quoque in nobis vim habeat concepta tristitia de parvipensione, experimur: ac per hoc, vindicta ut amotiva talis tristitiae, speciale motivum est ad inordinatum irae motum. Sic autem moventur amari, qui cruciantur ex tristitia concepta, donec illa durat. Quoniam, illa per temporis diuturnitatem attrita, iam vindicta non habet amplius talem appetibilis rationem, scilicet ut amotiva tristitiae: quoniam tristitia non est amplius. - Sed et difficiles, quia insatiabiliter appetitum habent fixum in sola vindictae executione, non aliunde moventur. Nam ex hoc ipso moventur ad inordinatum irae motum, quod sola expletione vindictae satiabiles se exhibent. Et propter hoc, incurabilis omnino horum furor est.

Et quia huiusmodi distinctio ex obiectis annexam habet distinctionem penes facilitatem et firmitatem hominis ad iram, sicut distinctio specifica inter habitum et dispositionem ex obiectis annexam quoque habet distinctionem penes facilem et difficilem mobilitatem in subiecto, ideo neutra alteri praeiudicat.

II. In responsione ad tertium eiusdem articuli quinti, dubium occurrit ex Martino, in 1 qu. de Iracundia, ubi, recitata hac responsione, subdit: Haec dicta pulchra sunt: sed tamen nonnihil difficultatis habent. Primo, quia vel in istis tribus irae gradibus est idem praecise et adaequate actus interior: vel non. Si sic, sequitur quod sicut tertius facit reum gehennae ignis, ita secundus et primus. Et patet sequela: quia secundum solum actum interiorem attenditur meritum vel demeritum, et illius quantitas. - Si non, ergo non bene distinguitur a Thoma: sed debuit primo distinguere per actus interiores.

Secundo, quia vel primus gradus habet exterius nocumentum pro obiecto: vel non. Si sic, ergo facit dignum gehenna. - Si non, ergo distinguitur specie a tertio, qui habet nocumentum exterius pro obiecto.

Tertio, quia quod dicit, reus erit iudicio, aut intelligitur de iudicio humano: vel divino. Si de humano, aut hoc in foro exteriori: aut interiori. Non exteriori: quia in primo nihil exterius apparet, nec signum nec nocumentum. — Non interiori: quia in tali foro non debemus nos defendere, sed potius accusare. - Non divino: quia ibi nullus est defensionis locus, cum ibi nihil accusetur nisi culpabile.

III. Ad primum horum dicitur quod non est omnino idem praecise et adaequate actus interior in istis tribus gradibus. Quoniam in primo est actus interior secundum se; in secundo, actus interior et secundum se, et ut ratio exterioris indignationis; in tertio vero, ut ratio exterioris iniuriae. — Et cum contra arguitur, Ergo non bene distinguitur a Thoma: negatur sequela. Et ad probationem, quod debuit per actus interiores distinguere: respondetur quod, dum Auctor distinxit gradus penes progressum humani actus, scilicet, in corde, etc., satis docuit diversitatem interiorum actuum nunc declaratam.:

Ad secundum dicitur quod primus gradus habet exterius nocumentum pro obiecto: quoniam, ut Auctor dixit, Dominus loquitur de ira homicidii, seu gravis laesionis. - Et cum contra arguitur, Ergo primus gradus facit reum gehennae ignis: negetur sequela. Quoniam non ex hoc quod exterius nocumentum est obiectum, ponitur gradus tertius reus gehennae: sed ex hoc quod exercet exterius nocumentum, dicendo, Fatue; quod non fit in primo gradu, ubi nocumentum non exercetur. vitio

Ad tertium, quod est non tam contra Auctorem quam contra Augustinum, dicitur quod, proprie et formaliter loquendo, non est ibi sermo de iudicio divino aut humano determinate, sed de iudicio absolute. Ita quod ex illis tribus gradibus in processu poenae, intendit ostendere progressum culpae in peccato irae. Et propterea Augustinus, quia post iudicium remanet defensioni locus, minimum ibi poenae gradum posuit: et sic de aliis. - Ex quibus patet quod iste homo debebat reverenter auctoritatem Augustini, si sibi non placebat, saltem silentio pertransire. Factumque est ut, dum ponit os in caelum, etiam Glossam dicentem quod hae poenae ad diversas mansiones damnationis aeternae spectant, absque aeternitate suscipiat.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto eiusdem quaestionis centesimaequinquagesimaeoctavae, dubium ex Martino, in qu. nr de Ira, occurrit, dicente: - Non placet mihi quod ait beatus Thomas, quod ira ex parte sui obiecti, scilicet vindictae etc., habet quod multa vitia ex ea nascuntur. Quia ex sex filiabus quas enumerat, nulla nascitur ex appetitu vindictae, sed ex impetu et vehementia irae.

Ad hoc breviter dicitur quod Auctor in littera duas radices in ira ponit unde ex ea oriuntur vitia: alteram ex parte obiecti; alteram ex parte modi, seu impetus. Et propterea Martinus erravit tripliciter. Primo, quia filiae irae oriuntur ex appetitu vindictae: ut in sequenti patet articulo. Secundo, quia Auctor non dicit quod ex appetitu vindictae omnia vitia sequantur: sed indeterminate loquitur. Tertio, quia non tacuit Auctor quod multa oriuntur vitia ex ira ex parte impetus, etc.

II. In eodem articulo, in responsione ad primum, dubium ex Martino, ibidem, occurrit, contra hanc solutionem dicente: — Haec solutio non mihi placet. Quia tristitia de iniuria illata, secundum Aristotelem, in II Aet,, est ipsa ira. Et ideo, licet ex ista tristitia oriatur appetitus vindictae, non tamen ex ea oritur ira.

Ad hoc breviter dicitur quod falsum, primo, est quod apud Aristotelem tristitia sit ira: cum tristitia sit in concupiscibili, et ira in irascibili. - Implicat deinde contradi- ctoria dicere quod inde oritur appetitus vindictae, et non ira: cum ira, ut patet ex sua definitione data ibi ab Aristotele, sit appetitus vindictae.

III. In responsione ad secundum eiusdem articuli, dubium ex Martino, ibidem, occurrit, dicente: - Haec solutio non placet mihi. Tum primo, quia solum habet locum ubi est originatio in genere causae finalis: quod non contingit de his quae ponit Thomas ex ira generari. - Tum secundo, quia oditor tantum appetit finem suum quantum iratus: licet non habeat ex se quod sit tantum appetibilis.

Ad hoc dicitur quod, quia originatio unde praecipue vitia dicuntur capitalia, est in genere causae finalis; ideo ex illa rationem reddere quare non odium, sed ira ponitur vitium capitale, non est ad particularia confugere, sed ad praecipuam radicem et rationem attendere. Falsum est autem, ut subsequenti patet articulo, quod ea quae Auctor ponit ex ira oriri, non oriantur ex ipsa in genere causae finalis.

Ad secundum dicitur quod non est ad propositum. Quia non ad proportionalem similitudinem, sed absolute, inspiciendum est quid est magis appetibile, ut statuatur vitium capitale. Alioquin, nullum erit capitale vitium: quia quodlibet tantum proportionaliter appetit suum finem, quantum aliud appetit suum. Capitale enim vitium est cuius obiectum est absolute adeo appetibile ut ex eo multa oriantur vitia, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo septimo eiusdem quaestionis centesimaequinquagesimaeoctavae, dubia multa ex Martino, ubi supra, occurrunt. Primum, circa indignationem: quod non bene exponitur in littera, scilicet quod sit reputatio indigni quod sibi tale quid fecerit. Primo, quia ita est defectus in multis. Nam aliquando iratus nihil de hoc considerat, aliquando scit se hoc demeruisse quod ab eo laederetur: nihilominus irascitur. — Secundo, quia sic accepta indignatio non est filia irae. Probatur. Quia non omnis talis aestimatio est reris pss autem omnem actum vel habitum a, Gregorio assignatum pro filia irae, esse vitiosum.

Dubium secundum est circa tumorem: quod etiam male exponitur in littera. Quia excogitatio viarum vindicandi non pertinet ad filias, sicut nec vindicta: sed pertinet ad. consilium vindicandi.

Deinde, pro istis duabus filiabus simul, Iratus quandoque profert signa indignationis voce, nutu, gestu: et similiter signa suae praestantiae. Et ista non spectant ad rixam, contumeliam, blasphemiam aut clamorem. Ergo spectant ad indignationem et tumorem mentis.

Dubium tertium est circa clamorem: quod etiam minus bene exponitur per inordinatam et confusam locutionem. Primo, quia reliquit quod est de ratione clamoris vocalis, et expressit quae ad eius rationem non pertinent: maxime si per inordinatam intelligit quoad prolationem, non quoad moralem inordinationem. — Secundo, reprehenditur ly locutio: quia clamor ille aliquando fit sine locutione. - Tertio quia, licet clamor definitus a Thoma ex ira oriatur, non tamen est satis generale nomen ad comprehendendum omnia quae per clamorem irae filiam doctores intellexerunt.

Dubium quartum est circa rixam: quod etiam male exponitur pro omni nocumento quod facto proximis infertur ex ira. Quia nullus actus proprius alicuius vitii capitalis, sive sit actus interior sive .exterior, ponitur filia illius vitii. Sed rixa, sic sumpta, significat actum exteriorem irae: quia appetens vindictam facit eam nocendo proximo. Ergo rixa, sic accepta, non est filia irae.

Dubium quintum est circa contumeliam et blasphemiam: quod male utramque Auctor definivit per verba, distinguendo eas contra iniurias quae consistunt in facto. Quoniam contumelia etiam consistit in facto: ut patet si quis signum meretricium poneret in ostio matronae. Et similiter blasphemia consistit in facto: ut patet si quis imaginem Crucifixi ex ira conculcaret.

Dubium sextum est circa omnes istas sex filias irae: quod oriuntur ex ira non in genere causae finalis. Sed quia non probat, ideo non affero aliquid probationis.

Dubium septimum, non ex Martino, est quia Auctor varie in hoc articulo loquitur de tumore mentis. Nam in corpore articuli dicit quod importat repletionem animi cogitationibus diversarum viarum vindictae. In responsione vero ad tertium, dicit quod significat conatum seu audaciam hominis intentantis vindictam. Quomodo stant haec duo simul? Nam audacia est in irascibili: cogitationes vero sunt in ratione aut cogitativa.

Dubium octavum est rursus circa indignationem: quoniam est potius mater quam filia irae. Quod sic patet. Aestimare eum qui me parvipendit dignum poena, praecedit iram: quoniam hinc ego irascor contra eum, hoc est, appeto vindictam illius. Sed dictam aestimationem antecedit alia aestimatio, scilicet aestimare eundem quod indignus est quod talia egerit: nam prius naturaliter aestimo indignitatem eius respectu actionis suae, quam dignitatem eiusdem respectu passionis a me, quoniam illa est causa istius. Ac per hoc, aestimatio indigni ad inferendum mihi iniuriam, est mater, non filia irae. Et tamen in littera ponitur filia irae.

II. Ad primum dubium, de indignatione, respondetur quod-accidit propterea defectus, quia non semper iram comitatur indignatio. Nam constat quod non semper iram sequitur blasphemia: et tamen acceptatur illius filia. Nihil igitur obstat indignationi ad hoc quod sit irae filia, si non semper iram comitetur: quia filiae vitii capitalis non sunt pedissequae inseparabiles a matre.

Et per hoc potest excludi quod dicitur de sciente se demeruisse. — Sed melius excludi videtur per superius dicta: scilicet quod nescit, ignorantia electionis, se demeruisse tantum ab illo, nunc, etc., qui irascitur; licet sciat in universali, aut in habitu, aut speculative, quod demeruit. Non enim contra moveretur per iram, si apprehenderet omnino se demeruisse, sed toleraret: irascibilis enim apprehenso movetur.

Quod vero secundo loco obiicitur, quod indignatio non est semper vitiosa, negatur. Nam sicut contumelia semper est vitiosa, formaliter sumpta, ita indignatio formaliter sumpta: quoniam importat inordinatam aestimationem de indignitate proximi, sicut contumelia inordinatam ablationem honoris per verba. Quamvis utrumque horum materialiter possit sine peccato esse: sicut Paulus: O insensati Galatae! et Dominus: O stulti, et tardi corde ad credendum! Hoc enim modo posset sine peccato quis aestimare iniuriantem indignum quod talia fecerit: sicut de facto sic iudicat confessor, .et ipsemet poenitens.

III. Ad secundum dubium dicitur quod iste homo accipit quasi impertinens, et omisit id quod formale est in doctrina Auctoris. Nam quia tumor mentis metaphoricum nomen est, Auctor a repletione, quae quasi tumorem facit, exposuit tumorem mentis, dicendo quod consistit in repletione animi, cum scilicet ex appetitu vindictae repletur animus superfluis cogitationibus diversarum viarum ad vindictam. Et iste bonus homo omisit repletionem, et ad solam excogitationem se contulit. Quocirca dicendum est quod huiusmodi repletio animi intelligitur per tumorem mentis, — Nec obstat quod hoc spectat ad consilium. Immo hoc confert: quia mens partem apprehensivam animae sonat; ac per hoc, dicendo tumorem mentis, dicimus repletionem partis apprehensivae, ad quam constat spectare consilium. - Nec est verum huiusmodi consilia non esse filias irae. Quoniam consilium est de his quae sunt ad finem, et oritur ex fine, scilicet vindictae appetitu. - Et propterea falsissima est similitudo quod sicut vindicta non spectat ad filias irae, ita nec consilium de viis vindictae: quoniam illa est finis, hoc est ad finem; et ideo illa mater, istud filia est. Ad id vero quod contra iam dictas duas filias, scilicet indignationem et tumorem, simul obiicitur: respondetur quod iniuriae gestus seu motus aut nutus spectant ad clamorem; ut in littera dicitur de dicente fratri suo, Raca. — Quod autem aliquis se praeferat in corde vel in verbis proximo cui est iratus, spectare videtur potius ad matrem irae, quae est superbia, quam ad filiam eius: quoniam ira ex superbia qua quis non suffert parvipendi, nascitur. Potest etiam pertinere quandoque ad tumorem mentis, hoc est audaciam, quae filia irae ponitur: ut in calce huius articuli exponitur.

IV. Ad tertium dubium, de clamore, dicitur quod Auctor non omisit necessaria: et quod per inordinatam locutionem manifestavit se non ad inordinatam prolationem arctare, cum expresse det exemplum de dicente AAaca, ubi non prolationis, sed moris est inordinatio. - Quod vero carpit iste, quod usus est /ocutionis vocabulo: debuit advertere quod a principali oris officio, quod est loqui, denominationem fieri consonum est; maxime apponendo ly confusam, et exemplum de interiectionibus. Unde negatur quod clamor sic definitus, scilicet per inordinatam et confusam locutionem, sit minus adaequatus intentioni doctorum. Nam omnia comprehendit, sane intelligendo: cum reductione scilicet secundariorum ad principalia, puta modos clamandi ad inordinationem vel confusionem, et non-locutionem ad locutionem. Nec hoc est novum, sed consuetum apud illustrium virorum doctrinas.

V. Ad quartum dubium, de rixa, dicitur quod optime ab Auctore exponitur: et quod nocere facto proximis non est actus proprius irae, sed est actus proprius alterius vitii, scilicet iniustitiae, cuius proprium est auferre a proximo quod suum est, puta honorem, famam, libertatem, integritem corporis, vitam, etc. Et huiusmodi actus iniustitiae sunt actus imperati ab ira, et ordinati ad finem irati, quod est vindicta. Et sic inferre nocumentum facto, quod est actus proprius iniustitiae, nomine rixae nuncupatum, positum est inter filias irae, quia ex appetitu vindictae movetur iratus ad huiusmodi actus exercendos ad finem suum. Concesso ergo quod proprius actus non ponitur filia, negatur quod huiusmodi actus sint proprii actus irae: quia sunt secundum se proprii iniustitiae, et non sunt irae nisi quia assumpti ab ira. Et cum dicitur, appetens vindictam facit eam, concedo: sed non sequitur, Ergo facit eam per actum qui secundum se est proprius irae. Sufficit namque quod actus quem facit sit irati ut imperatus: et non oportet quod sit secundum se irati. Sunt enim dicti actus secundum se iniusti; et imperati ab ira.

VI. Ad quintum dubium dicitur quod mirum est de hoc homine quod opponat se contra definitionem contumeliae et blasphemiae per verba: cum constet hunc esse morem theologorum et philosophorum, scilicet principale exprimere et in principali subintelligere secundaria; sicut sacramentum matrimonii definitur per verba, et tamen nutibus, sine verbo, perficitur. Ita contumelia et blasphemia principaliter verbo fiunt: sine tamen verbis fieri possunt. Et sicut non derogat doctrinae, veritati et auctoritati definisse matrimonii sacramentum per. verba, quia principaliter fit per verba; ita non derogat in proposito, eadem ratione.

VII. Ad sextum dubium (quod est ultimum Martini) dicitur quod omnes istae sex filiae oriuntur ex ira in genere causae finalis. Nam ex appetitu vindictae oritur magnificatio iniuriae, quam significat indignatio; et repletio mentis cum audacia, quam significat tumor mentis; et blasphemia, ut patet, et contumelia et rixa et clamor; haec enim ordinantur ab irato ad suum finem, qui est vindicta, et quodlibet eorum est secundum se malum.

VIII. Ad septimum dubium dicitur quod Auctor non loquitur varie de tumore: sed explicat tumorem mentis consistere non in sola parte apprehensiva, sed etiam in appetitiva; ita quod in apprehensiva ponit repletionem, et in appetitiva audaciam; haec enim repletionem ad tumoris perfectionem ducit.

IX. Ad octavum dubium, de indignatione, dicitur quod ex parte irati, primo occurrit quod ille qui parvipendit meretur puniri, eo quod ipse parvipensus est ab eo: et sic adest appetitus vindictae. Et deinde iratus, considerando causam suae irae, scilicet iniuriam sibi illatam, quia in huiusmodi considerationibus ingrossatur naturali progressu animus, magnificat iniuriam sibi illatam; et ex parte personae quae intulit, tanto iniustiorem putat quanto vel se innoxium, vel illum benefactorem vel beneficiatum, vel neutrum, vel minus offensum, et si quid huiusmodi, ponderat; et sic indignatur contra personam quae offendit. Ita quod, pro quanto huiusmodi magnificatio iniuriae in personam, quae respicit personam quae offendit, indignatio constituitur, respicit, dico, et quoad partem apprehensivam, aestimando personam indignam ut offenderit me sic, etc.; et quoad partem appetitivam, appetendo illi ut tali. Est autem huiusmodi indignatio et quoad cogitationem, et quoad appetitum, filia irae; quia ad finem vindictae ordinatur huiusmodi aestimatio et appetitus. Sed apparet quod praecedat iram: quia causa sua, hoc est iniuria quae ponderatur, praecedit iram. Et vide de his, si vis, art. 5 qu. xit de Malo. i

Argumentum autem in oppositum procedit de ordine harum dignitatum secundum se. Nostrum est enim ex parte irati considerare haec. — Quamvis dici possit quod indignitas personae ad iniuriandum considerata in confuso, spectat ad causam, non filiam irae: sed eadem indignitas postmodum distincte considerata, spectat ad indignationem quae est filia irae, modo dicto.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo octavo eiusdem quaestionis centesimaequinquagesimaeoctavae, nihil ad scribendum occurrit contra Senecam et Tullium, nisi replicare superius dictum: sci- licet quod quoad executionem punitionis, non debet homo esse sicut lex mortua; sed iustitia animata, utens organis iuvantibus a natura ad hoc datis, ut est ira.