Quaestio 22

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA rationem passionis magis proprie, assignatam in primo articulo vigesimaesecundae quaestionis, dubium occurrit: quia cum omnis passio animae, de qua est sermo, sit cum aliqua disconvenienti transmutatione corporali, quoniam oportet motum cordis a naturali suo motu aliqualiter recedere; sequitur quod omnis passio est cum transmutatione in deterius, et nulla sit in melius.

II. Ad hoc dicitur quod, absolute loquendo, concedendum est quod omnis passio animae est cum aliqua praeternaturali mutatione, quia cordis motus intenditur aut remittitur a suo naturali motu: et ex hoc illa opera animae quae vocamus eius passiones, habent rationem et nomen passionis. Verum quia inter praeternaturales mutationes datur latitudo, et minus mala, respectu magis malae, habet rationem melioris; ideo passiones illae quae ad peius declinant, magis proprie passiones dicuntur. Declinant autem in peius mutationes illae quae sunt materia passionum consistentium in fuga seu retractione, ut timor et tristitia; quam illae quae sunt materia passionum consistentium in extensione seu prosecutione, ut amor et laetitia: quia vita humana consistit in vitali extensione cordis ad totum corpus, Et propterea in littera dicitur quod tristitia habet magis rationem passionis quam laetitia: ista enim praeternaturalitatem solam intensionis motus, habet; illa, ultra praeternaturalitatem remissionis motus, habet motum contrarium vitali extensioni cordis ad corporis partes. Ex eadem quoque radice, scilicet maioris recessus a naturali, passiones quaecumque intensae habent magis rationem passionis quam remissae: motus enim corporalis maior ibi intervenit.

Haec autem quae dicimus, notanter diximus absolute dici. Quoniam si esset sermo non absolute, sed in ordine ad hunc melancholice vel sic quomodolibet dispositum, nihil prohibere videtur quod transmutatio oppositae passionis, puta laetitiae, sit naturalis simpliciter etiam illi; praeternaturalis autem huic sic nunc invento. Alteri enim extremo non solum extremum, sed medium opponitur, ut dicitur in V Physic.: et motus cordis qui huic nunc, sic, etc., est intensior, simpliciter etiam ipsi bene disposito potest esse naturalis; ut infirmis videtur contingere, cum, ad aliqualem laetitiam excitati, a cordis pressura levantur. — Signum autem quod in omni passione animae fit transmutatio aliqua praeternaturalis in corde, est neminem. in passione eadem actualiter diutius perdurare, sine corporali laesione aut curatione.

III. In responsione ad primum et secundum, adverte quod, quia motus animi qui vocantur animae passiones, scilicet amor, timor, ira, et alia huiusmodi, habent rationem passionis proprie, secundum quod intervenit in eis aliqua transmutatio corporalis, et huiusmodi transmutatio est annexa motui animae; ideo huiusmodi actus appetitus animalis habent quidem rationem passionis, ratione annexi; habent autem rationem appetitivi motus, et talis, puta irae vel timoris, secundum se. Propter quod in littera dicitur quod animae convenit huiusmodi pati per accidens: et alibi, scilicet in xxvi qu. de Veritate, dicitur quod irasci, timere, etc., conveniunt animae per se. Et revera hoc habet compositum ratione animae, illud ratione corporis.

Commentaria Cardinalis Caietani

AD corpore articuli secundi, adverte quod, cum determinatum fuerit in primo articulo quod motus animi habet rationem passionis ex adiuncta transmutatione corporali, putaret quispiam quod ex maiori propinquitate ad huiusmodi transmutationem, debuisset definiri an appetitiva vel apprehensiva pars sapiat passionem. Et licet hoc licitum fuisset, et eadem conclusio ab Auctore alibi ex hac radice habeatur, eo quod nulla vis apprehensiva causat transmutationem corporalem nisi mediante appetitiva, ac per hoc, appetitiva, propinquior passioni, magis eam participat, ita quod materialiter cadat in eius ratione, ut in responsione ad tertium in littera dicitur; altius tamen exorsus, Auctor ex propriis rationibus motuum apprehensivae et appetitivae, intentum venatus est; ita quod, seclusa transmutatione corporali, invenit appetitivum motum habere magis rationem passionis. Cum enim, secluso corpore, pati consistat in recipere ab agente et trahi in illud (omne enim agens, assimilando sibi patiens, trahit illud ad se); et pars apprehensiva minus trahatur ad agens quam pars appetitiva: consequens est quod passionis communiter dictae magis habeat rationem pars appetitiva quam apprehensiva. Et probatur minor in littera: quia pars appréhensiva trahitur ab agente ad hoc ut sit ipsum secundum esse intentionale; pars vero appetitiva trahitur ab agente ad hoc ut iungatur sibi secundum esse naturale.

II. Sed accidit dubitatio. Quia aut hic est sermo de passione, ut est ab agente: aut communiter, ut est sive ab agente sive a fine. Si primo modo, tunc ambigua videtur ratio: quoniam de appetibili, an moveat effective appetitum, magna quaestio est. - Si secundo modo, tunc nihil valet ratio: quia magis patitur qui proprie patitur, quam qui metaphorice; finis autem metaphorice agit. Ex hoc igitur quod appetitus. magis: trahitur ad suum obiectum, quam pars apprehensiva ad suum, non sequitur quod magis patiatur: quoniam apprehensiva patitur vere, idest a vere agente; appetitiva autem non patitur vere.

Ad hoc dicitur quod sumitur passio vere, et non metaphorice: et quod appetibile, ut dicit Averroes, in XII Me- taphys., commento xxxvr, secundum quod est in anima, est agens desiderium, et trahit ad se finem ut est in re. Ita quod differentia assignata in littera consistit in hoc, quod agens in. partem apprehensivam, trahit ipsum. ad se in esse intentionale, et hic sistit: ad hoc enim actio haec et passio ordinatur. Appetibile autem agens in partem appetitivam, trahit ipsam effective ad hoc ut iungatur sibi realiter, quovis modo contingat ista coniunctio realis: sufficit enim quod passio illa per se ordinetur ad. realem coniunctionem. — Quod autem a multis vertatur in dubium, an appetibile agat in appetitum, eis relinquatur haec dubitatio :. nos enim experimur incuti nobis a malis futuris apprehensis timorem, a praesentibus tristitiam, et a delectabilibus coniunctis delectationem, etiam si nolimus, sicut a MépHid libus sensationes.

III. In responsione ad primum, dubium occurrit. (des si in his quae pertinent ad defectum, intensio non attenditur penes accessum ad aliquod maius, oportet falsam reddere, aut excipere tam a doctrina tradita in II Metapltys., allegata in argumento, quam in I Poster., scilicet, Propter quod unumquodque tale, illud magis. — Deinde quia. 5 videmus quod potentia maior est penes accessum ad. materiam primam. Constat autem potentiam defectum sonare.

IV. Ad hoc dicitur quod doctrina hic tradita non solum. dicta, sed probata ratione est: quia scilicet ratio privationis et defectus consistit in hoc, scilicet in recessu a perfecto. Regulare quippe est quod unumquodque est magis et minus. tale, secundum sui constitutivi propriam latitudinem, ut. patet inductive. Defectiva igitur, cum constituantur per hoc. quod est deficere ab aliquo, quanto magis ab illo deficiunt, tanto magis erunt defectiva: haec enim est propria latitudo deficientis ut sic. Ex hoc autem quod defectiva ut sic, penes maiorem elongationem a perfectione magis defectiva sunt; consequens est quod maior defectus non sit a minori defectu ut propria causa, sed ex ipsa elongatione intervenit. Sicut enim in perfectionibus intensio est penes accessum ad causam, quia perfectio effectus est ex causa; ita si in malis defectus consequens esset ex praecedente in sua causa, ut propria causa defectus, effectus intenderetur secundum accessum ad causam.

Et ex hoc patet solutio primae obiectionis. In defectivis enim causa defectiva non est propria causa effectus defectivi quoad defectum: sed ex hoc ipso quod magis elongatur a perfectiori, magis defectivum est. Unde licet pars apprehensiva sit causa appetitivae, et potentialitas in apprehensiva causet potentialiÀtatem in appetitiva; maior tamen potentialitas invenitur in appetitiva, ex hoc ipso quod magis recedit ab actu quam apprehensiva. Quod est dictu quod potentialitas sua non tota est a potentialitate apprehensivae, sed ex necessitate adveniens.

Ad secundam autem obiectionem dicitur quod, quia, ut dicitur X Metaphys., mensura debet esse certissima, nihil prohibet quoad nos defectus mensurari penes accessum ad aliquod positum summe deficiens: sicut infirmitates maiores et minores dicimus per accessum ad mortem, et similiter potentialia apud nos per accessum ad materiam primam; cum in rei veritate, illae per recessum a vita, et istae per recessum ab actu, maiores vel minores sunt.

V. In responsione ad secundum, adverte quod non concedit Auctor quod vis appetitiva sit magis activa simpliciter, sed quoad principiandum actum exteriorem. Vis enim apprehensiva, cum moveat appetitivam, est magis in actu simpliciter, et magis activa quodammodo: appetitiva autem efficacior est ad actum exteriorem, quia ei obediunt vires executivae, et quia primum movens est ad exercitium actus. Quod tamen totum, ut in littera dicitur, habet ex eodem ex quo habet quod sit magis passiva: ex natura namque appetitus est et quod tendat in bonum, in finem, in rem secündum seipsam. Constat namque quod ex hoc quod finis est obiectum appetitus, supremus appetitus habet quod sit motivus simpliciter ad exercitium, et universaliter quod appetitus movet membra, ut patet ex III de Anima.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio dubium hic solvendum occurrit, quod in pluribus locis moveri potest. Et est dubium ad hominem, scilicet s. Thomam: scilicet quo pacto ipse in Prima Parte, qu. 1xxxr, art. 4, ponit differentiam inter motionem intellectus a voluntate et e converso, in hoc quod intellectus finaliter, voluntas vero effective movet; et hic vult quod bonum intellectum est activum in voluntatem.

II. Ad hoc dicitur quod bonum apprehensum movet appetitum dupliciter, effective scilicet, et finaliter: effective quidem, causando ipsum actum appetitus; finaliter vero, quoniam ipse actus in appetitu causatus, tendit in bonum apprehensum ut finem. Differenter tamen apprehensum bonum causat utroque modo: quia ad causandum effective, utitur esse ut forma; ad caüsandum vero finaliter, utitur esse ut esse. Appetibile enim, puta sanitas apprehensa, ratione sui esse quasi forma, facit in appetitu desiderium sui ut sit in esse reali; iuxta illud Averrois, in XII Metaphys. commento xxxvi: Balneum in anima agit desiderium, etc. Unde inter ceteras causalitates effectivas, et hanc qua appetibile movet appetitum, duplex est differentia. Prima, licet occulta, est quia reliquis forma est ratio agendi, unde et passum assimilatur agenti: in hac vero, ut bonum inveniatur omnifariam obiectum formale appetitus, esse induit rationem formae; unde appetitus non suscipit similitudinem agentis, sed conveniens sibi in ordine ad tale appetibile. Secunda est manifesta: quia in ceteris causa effectiva non per se est nisi effectiva; in hac vero necessario ipsa effectiva est finalis non per accidens, sed per se; quoniam per se effectus eius est actus per se tendens in causam illam ut finem. Propter quod Averroes, in de Substantia Orbis, reprehendit dicentes finem non esse agens, dicendo quod finis significat agens significatione necessaria. Quia vero causalitas ista non est, nec potest esse pure effectiva, sed est effectiva et finalis; connumerata est cum finali a s. Thoma in Prima Parte et alibi. Quia autem in veritate intervenit causalitas effectiva, ideo hic et alibi quandoque exprimitur quod bonum apprehensum est activum, et appetitus est passivus, etc.

Est ergo differentia inter intellectum et voluntatem in movendo in hoc, quod voluntas movet effective intellectum et alias animae vires quoad exercitium actus: intellectus autem movet illam finaliter, et cum hoc effective, ad specificationem actus, et illa efficientia quae necessario iungitur fini. Propter quod, ut dictum est, finalis tantum causalitas expressa est.

III. Quod autem haec sit Auctoris mens, non solum ex dictis nunc haberi potest, sed ex superius dictis, scilicet quod intellectus ratione obiecti movet appetitum in genere causae formalis: de quo tamen nulla in Prima Parte, loco allegato, fit mentio. Ex hoc enim habeo quod, si etiam cum dictione exclusiva Auctor dixisset intellectum movere voluntatem finaliter solum, adhuc starent quae diximus: eo quod exclusio non fit a concomitantibus, et, ut dictum est, causam finalem concomitatur efficiens supra dicto modo, et formalis respectu actuum, ut superius explanatum fuit.

In articulo tertio dubium occurrit de hoc quod etiam in primo articulo dictum est, scilicet quod in sola anima et appetitu intellectivo nulla est proprie passio. Est autem ratio dubii quia Scotus, in I Sent., dist. r, qu. rr, et in IV Sent., dist, x.1x, qu. vir, ponit in voluntate non solum operationes, sed passiones spirituales, Et quantum ipse insinuare videtur, intendit quod voluntas tunc operatur, quando contingit obiectum: tunc autem patitur, quando recipit ab obiecto. Ita quod operatio coniungit potentiam obiecto: passio autem non, sed ab obiecto est ut causa efficiente tantum. Nulla autem haec ratione probat in generali: sed forte, super ipsius passionis nomen innixus, et auctoritate Aristotelis usus, quod delectatio sequitur operationem, quasi per se notum accepit quod falsum credimus.

Passionis enim nomen, in primis, in immaterialibus vel ad solam receptionem, ut in intellectu, vel ad receptionem per modum rei quae trahitur in aliud, ut in appetitu intellectivo, constat inveniri, ex III de Anima, et V Metaphys. Et hoc, proprie loquendo: metaphorice enim consuevimus actus voluntatis similes passionibus appetitus sensitivi, vocare passiones, ut velle vindictam vocamus iram, et velle malum alicui vocamus odium. Et haec locutio multos, iudicio meo, fefellit.;

Quod autem delectatio sequatur operationem, hoc accidit ei inquantum est passio: non enim omnis passio sequitur sic operationem; immo stat quod passio sit prima operatio appetitus; ut patet de amore. Et tu potes sic inspicere quod dicimus. Amor est passio, immo prima omnium passionum: et tamen amor est operatio tam in appetitu sensitivo quam intellectivo: ergo distinctio inter passionem et operationem appetitus nulla est. Minor patet: quia amor maxime contingit obiectum; et, apud Scotum, est ipsa essentia beatitudinis. — Praeterea, delectatio est passio: et habet pro obiecto, et non solum pro causa, delectabile: ergo delectatio est coniungens obiecto. Probatur assumptum. Quia videns Deum, delectatur de Deo tanquam obiecto summo delectabili: et qui habet delectationem morosam, delectatur de re cogitata turpi ut obiecto delectabili, ac si esset in re, et non solum ut causa efficiente. -

Dicito ergo quod passiones in appetitu sensitivo sunt verae operationes, causatae tamen ab appetibili, et habentes pro obiecto appetibile. Sed differentia consistit in hoc, quod in appetitu sensitivo sunt permixtae cum passione corporali: in appetitu vero intellectivo, non. Et per exclusionem huius compositionis, dicuntur in eo simplices actus, similes tamen passionibus sensitivi appetitus, Haec nunc sufficiant in communi: in speciali autem inferius, cum de delectatione et tristitia tractabitur, sermo erit.