Quaestio 47

Commentaria Cardinalis Caietani

In quaestione quadragesimaseptima, ubi incipit quartus huius Operis tractatus, in articulo primo, in responsione ad tertium, adverte differentiam inter artem et prudentiam: quod licet utraque ordinetur ad opus, et in hoc eodem fine conveniant (quia totius practicae rationis, quae comprehendit artem et prudentiam, finis est opus), differentia tamen inter eas est quod applicatio ad opus est ab ipsa prudentia, applicatio autem artis non est ab ipsa arte. Non enim ars medicinae applicat se ad sanandum: sed, ut dicitur IX Metaphys., applicatur ab electione, quae est extrinseca ab arte. Prudentia autem applicat seipsam ad opera: quia ipse actus voluntatis qui est uti ipsamet ad prudentiae rationem spectat, quae in ratione est non absolute, sed ut movetur a voluntate, sicut et praeceptum. Et hinc fit ut applicari vel non applicari ad opus voluntarie non vituperet artem, sed prudentiam: neque enim minus do- ctus medicus censetur qui noluit, quando oportuit, sanare; sed minus prudens habetur qui, quando oportet, ubi oportet, etc., non vult exequi, a se vel alio, quae executioni essent mandanda. Et quia accidentia imitantur substantiam, sicut de ipsa substantia applicationis ad opus dictum est, ita de qualitate applicationis contingit: ut scilicet taliter applicari ad opus, puta male, si voluntarie fiat, artem non vituperat, sed prudentiam: tanquam artis peccatum sit id solum quod in defectu cognitionis consistit, prudentiae autem et id quod in cognitionis et id quod in appetitus defectu consistit. Propter quod ars est contrariorum, ut medicina sani et aegri: prudentia autem non est boni et mali, sed boni tantum. Haec enim claudit in sua ratione determinatum appetitum ad bonum: illa autem non, sed ut extrinsecum eum suscipit.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo, in responsione ad secundum, nota, novitie, quod actus speculationis potest referri ad res circa quas versatur, scilicet obiectum, enuntiabilia, praemissas, conclusiones, discursus a tali re in talem, ut causa in effectum vel e contra, et similia: et sic non subiacet consilio et prudentiae, sed regulandus est secundum logicam, et efficaciam habet secundum lumen intellectus maius vel minus. Potest quoque referri speculationis actus ad hominem qui speculari debet. Et sic est voluntarius, et cadit sub consilio vel prudentia: an scilicet sit speculandum in tali materia, puta geometrica vel physica, an tali hora, etc. Et si recte inspiciamus ad supradicta, non est ipse speculationis actus qui est materia proxima consili: sed actus voluntatis qui vocatur uti, quo voluntas exercet actum ad speculandum. Ita quod consilium fit an intellectu utendum sit ad speculationem talis rei, tali hora, tanto tempore, etc. Et sic consilium est de usu, qui est actus appetitus, tanquam materia proxima; et de speculationis actu tanquam materia remota, quia scilicet est. materia usus, qui est materia consilii.

II. In responsione ad tertium, adverte primo, quod sicut facere dupliciter sumitur, scilicet ut distinguitur contra agere, et ut extendit se ad actionem transeuntem et immanentem; ita factibile sumi potest ut distinguitur contra agibile, et sic est materia artis; et ut extendit se ad factibile sive per actionem immanentem sive transeuntem. Et sic sumitur in littera: et est communis materia artis et speculativarum scientiarum quae vocantur artes.

Adverte secundo, quod. quia de facto ita est quod aliquae scientiae speculativae vocantur artes; et manifeste differunt in materia ab arte quae in VI Ethic. ponitur quinta virtus intellectualis; et nulla ponitur prudentia speculativa, cum tamen materia prudentiae sit magis propinqua materiae illarum speculativarum artium; voluit Auctor, sublata per intellectum, idest non considerata, differentia materiae, scilicet agibilis et factibilis, intus scilicet et extra, reddere rationem quare artis ratio, et non prudentiae, ad speculativos extenditur habitus: ex hac scilicet differentia, quia prudentia est eorum quae non sunt determinatae viae, ars vero ut in pluribus per determinatas procedit vias. Ex hoc enim fit ut speculativi habitus, quasi aliquid facientes per determinatas vias, artis rationem induunt, non autem prudentiae. Non tamen continentur sub arte: quia haec proprie est ratio recta factibilium proprie, quae scilicet sunt extra, quorum intellectus practicus est factivus. -

III. In eadem responsione dubium occurrit quia hic dicitur, Omnis applicatio rationis rectae ad aliquod factibile pertinet ad artem: in praecedenti vero articulo dictum est quod applicatio rationis rectae ad opus factibile non est artis, sed voluntatis.

Ad hoc facile dicitur quod applicatio huiusmodi perd net ad voluntatem ut applicantem; et pertinet ad artem ut applicatam. Unde nulla est repugnantia: sed secu diversa proposita modo huic, modo illi attribuitur. - Quamvis posset dici quod hoc in loco applicatio pro regulatione sumitur. Hoc enim erat ad propositum litterae, quod omnis regulatio factibilis secundum rectam rationem spectet ad artem.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio, in responsione ad secundum, adverte quod certitudo prudentiae est duplex. Quaedam in sola cognitione consistens. Et haec in universali quidem est eadem cum certitudine scientiae moralis, cuius universale | est verum ut in pluribus. In particulari autem non exce- | dit certitudinem opinionis, cum de futuris concludit aut | absentibus. Et haec non est propria prudentiae.

Quaedam autem est certitudo practicae veritatis, quae consistit in confesse se habere appetitui recto. Et haec est propria prudentiae, quae non in sola ratione consistit. Et talis certitudo semper adest prudentiae, etiam respectu singularium absentium et futurorum. Quoniam prudens praecipiens sic agendum pro republica, quamvis non eveniat intentus finis aut impediatur actio, habet tamen actum praecepti verissimum, optimum et certum, utpote consonum rationi et appetitui rectis. Dicuntur autem providen- | tiae nostrae incertae et propter incertitudinem eventus, et propter occulta nobis.

II. In responsione ad tertium habes quod prudentia est | principaliter in ratione, secundario autem in cogitativa. Sed hoc habet quaestionem. Quia in illa potentia porrenda est principaliter prudentia cuius est praecipuus prudentiae actus. Sed praecipuus actus prudentiae est praeceptum singulare sequens minorem singularem. Haec autem singularia spectant ad cogitativam directe.

Et confirmatur. Quia virtus ponitur in potentia consum- | mativa operis: unde temperantia ponitur in concupiscibili; et continentia, quae non est in illa, non est virtus, quamvis recte disponat partem superiorem. Sed cogitativa est quae consummat discursum de singularibus. Ergo in ipsa ponenda est.

III. Ad hoc dicitur quod, propter rationes dictas, oportet tam in intellectu quam cogitativa ponere habitum quo bene disponatur ad prudentiae actus. Et licet secundum quod apparet VI Efhic., cap.: et cap. penult., intellectus scientia, et in proposito morali; cogitativa autem habitu circa singularia intellectivo et ratiocinativo perficiatur, pro quanto recte iudicat de fine singulari et recte praecipit de singulari opere; ac per hoc prudentia principaliter yvideatur esse in cogitativa: secundum tamen Auctoris doctrinam in intellectu principaliter ponitur. Et probatur quod ita sit tali ratione. Eiusdem est habitus cuius est actus: sed actus prudentiae est intellectus: ergo. Probatur minor. Actus prudentiae est cognoscere universale et singulare et applicare illud huic, ut patet. Ergo est intellectus aut cogitativae: non enim potest esse duorum disparatorum, ut patet in II de Anima, in processu investigativo sensus communis. Ergo vel est cogitativae solius, utentis intellectu: et hoc non, quia cogitativa non se extendit ad universale. Vel est intellectus solius, vel utentis cogitativa. Et habetur intentum: quod scilicet est principaliter in intellectu, in quo habitus ipse est subiective; et secundario in cogitativa, in qua. est experimentalis habitus reddens cogitativam habilem. ad cooperandum intellectui in consiliando, iudicando et praecipiendo de singularibus. Ita quod hi actus principaliter sunt intellectus, ministerialiter autem cogitativae. Propter quod ministerium videtur magis naturalis et aetatem sequi prudentia quam scientia, ut dicitur in VI Efhic.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto adverte quod prudentia, pro quanto sola cognitione consistit, habet communem rationem virtutis intellectualis: quia scilicet est verorum tantum; quia scilicet est universalium quae ut in pluribus vera sunt. Sed quia hoc non convenit prudentiae secundum propriam rationem qua ab aliis intellectualibus virtutibus differt, quia scilicet praeceptiva operis singularis; ideo habet specialem rationem virtutis, qua est virtus simpliciter, sicut virtus moralis; et ex eadem radice, scilicet rectitudine appetitus.

In responsione ad tertium, conclude, novitie: Ergo ly prudentiae est casus genitivi. Argumentum autem procedebat ex casu dativo.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quinto, in responsione ad tertium, dubium ccu quia hic ponitur differentia inter prudentiam et moralem virtutem ex parte rationis formalis, quia scilicet agibile est obiectum prudentiae sub ratione veri, moralis autem virtutis sub ratione boni: in praecedenti autem articulo dictum est quod prudentia respicit bonum sub ratone boni, Quomodo stant haec simul?

Ad hoc dicitur quod prudentia habet utrumque: et quod respicit verum ut verum, et propterea ponitur inter intellectuales virtutes; et respicit verum ut bonum, et propterea connumeratur virtutibus moralibus, et ponitur prima virtus cardinalis. Et ne duas rationes formales uni habitui tribuas quas uni potentiae non licet tribuere, memento quod non secundum idem haec verificantur: sed prudentia secundum cognitionem respicit verum, secundum praeceptum seu applicationem respicit bonum. Et similiter prudentia secundum id quod habet ex intellectu respicit verum: secundum id quod habet ex appetitu respicit bonum. Est enim perfectio intellectus ut subest appetitui recto: commune est autem subordinatis posse habere plures rationes. Optime ergo posita est differentia inter prudentiam et moralem virtutem quia illa veri, ista boni. Neque enim obstat quod illa boni et veri, ista autem boni tantum.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto eiusdem quaestionis quadragesimaeseptimae, nota in titulo quod praestituere finem virtuti morali potest dupliciter intelligi. Primo, pro statuere ut virtus moralis tendat in talem finem. Et hoc spectat ad datorem naturae: genitor siquidem dat naturam determinatam ad talem finem. Sic non quaeritur hic. — Alio ergo modo sumitur pro dictare quis est ille statutus finis. Et sic quaeritur in proposito an prudentia primo dictet evidenter finem moralium virtutum. Et est sermo de fine proprio earundem.

II. In eodem articulo sexto eiusdem tudeiiidis dubium est simpliciter, et ad hominem. Simpliciter. quidem, propter rationes allatas a Scoto, in xxxvr dist. III Sent., art. 2, quibus infert quod prudentia dictat de fine proprio virtutis moralis. Et primo, sic. Virtus moralis, puta castitas, semper sequitur, naturae ordine, prudentiam aliquam. Ergo sequitur dictamen proprii finis, qui eligitur: quia virtus moralis generatur ex electione proprii finis.

Secundo, quia aliter non salvaretur una prudentia respondens uni virtuti proprie et per se morali. Probatur. Quia virtus moralis est una unitate finis, ad cuius electionem principaliter inclinat: et si ad dictandum de illo fine nulla esset prudentia, quot essent dictamina mediorum, tot essent prudentiae; quia nullum esset obiectum a quo sumeretur unitas tot dictaminum, sublato a singulis dictamine de fine.

Ad hominem autem, scilicet divum Thomam, dubium est quoniam in I IP, qu. rxvr, art, 3, ad 3, expresse dicit quod prudentia dirigit virtutes morales etiam in praestituendo finem. Et probat, quia finis virtutis moralis est attingere medium, quod prudentia determinatur.

IIT. Ad evidentiam huius rei simpliciter, adverte quod dupliciter verti potest in dubium propositio dicens. quod prudentia est de his quae sunt ad finem. Primo, absolute. Et sic dicendum est de prudentia respectu eorum quae sunt ad finem sicut de scientia respectu conclusionum. Scientia namque semper est conclusionum: sed tamen scientia secundae conclusionis est materialiter scientia principii tertiae conclusionis; quia illamet propositio quae fuit conclusio secundae est principium tertiae. demonstrationis, et sic de aliis. Et similiter. prudentia semper. est respectu eorum quae sunt ad finem: sed cum hoc stat quod prudentia respectu huius ad talem finem sit materialiter de fine respectu alterius subordinati illi medio, et sic deinceps, prout contingit plura subordinari media ad unum finem principalem. Quod enim fuit ad finem. in primo discursu. fit finis in secundo discursu; et sic deinceps in tertio et reliquis. - Est etiam unum aliud hic advertendum, quod sicut scientia dicitur conclusionum tantum ut scitarum, et cum hoc stat quod est praemissarum ut cogDnitarum, utitur enim eis ut cognitis, applicando ad conclusionem: ita prudentia est tantum eorum quae sunt ad finem ut rerum praeceptarum et electarum; et cum. hoc stat, immo exigitur quod sit finis ut aspecti et intenti; utitur siquidem prudentia fine, applicando ipsum ad id quod est ad finem.

Secundo, potest verti in dubium respectu finium propriorum virtutum moralium. .Et iuxta hunc. sensum. tractatur in littera, et impugnatur a Scoto. Auctor enim sentit quod virtuti morali finis praestituitur .a synderesi: quia naturalis ratio dictat quod in timoribus bonum rationis, et similiter in concupiscentiis, et similiter in ira et operationibus sectandum est.

IV. Ad primam ergo rationem Scoti dicitur quod licet virtutem moralem praecedat naturaliter prudentia, non tamen prudentia dictativa de fine: sed sufficit naturalis ratio. dictativa de fine, et prudentia dictativa de mediis ad finem. Probatio autem dicens, Quia virtus moralis generatur ex electione finis, implicat in adiecto: quia electio non est finis, sed eorum quae sunt ad finem.

Ad secundum autem dicitur quod ad unitatem prudentiae respectu omnium mediorum ad finem sufficit unitas finis aspecti a prudentia: et non requiritur unitas finis dictati ab illa.: Accidit; enim unitati finis respectu eorum quae sunt ad finem, et directivi eorum in illum, quod sit dictatum ab hoc vel altero: sufficit enim quod sit aspectum a di: rectivo mediorum in illum. Argumentum autem procedit ac si directivum mediorum non cognosceret finem ad quem dictat media, — Et haec sat sunt argumentis Scoti. Ji

Si quis tamen quaereret quare in parte intellectiva ponuntur duae virtutes respectu unius materiae moralis, scilicet synderesis et prudentia, altera respectu finis, altera respectu eorum quae sunt ad finem; in parte autem alo petitiva una tantum ponitur virtus respectu finis et eoru quae sunt ad finem, puta castitas: - respondendum est quod ex hoc quod cognitio perficitur secundum quod res sunt in anima, sequitur quod alia sit virtus qua anima iudicat aliqua secundum seipsa, et alia qua iudicat aliqua per resolutionem in alia: aliter siquidem oportet esse dispositum circa. haec et circa illa, ut patet ex diversitate luminis. Et propterea tam in. intellectu. practico quam speculativo alia est virtus respectu principiorum, et alia respectu conclusionum, Ex hoc autem quod appetitio perficitur secundum quod anima tendit ad res, sequitur quod sicut in rebus per eandem naturam aliquid movetur ad; et terminum, ut patet in gravibus et levibus; ita appetitus per eandem. virtutem tendat in finem ut terminum, e S quod. est.ad. finem. ut medium.

Ad dubium autem ad hominem, dicta in bias h dae approbo, adiunctis dicendis in hoc et sequenti m

V. In responsione ad tertium, adverte tria. Primo, quod formalis responsio ad argumentum consistit in hoc, quod prudentia non praecipit. virtuti morali simpliciter, sed. dis ponendo ea quae sunt ad finem. -

Secundo, quod ex eodem medio poterat argui e contra, subsumendo: Sed virtus moralis est de fine: ergo nn prudentiae, ex quo ipsa non est de fine: et ex hoc sequitu quod virtus moralis est nobilior prudentia.. Nec "dM ut in Prima Secundae dicebatur, quia. prudentia dirigit in praestituendo finem. ldeo Auctor haec tractat in responsione hac.

Tertio, quod haec difficultas de superioritate et nobilitate inter virtutem moralem et prudentiam, obscura propterea quia virtus moralis est de fine, prudentia autem de his quae sunt ad finem, in praecedenti libro, loco allegato, soluta est dupliciter: primo, quia prudentia est etiam " de fine applicite; secundo, quia virtus moralis non est de fine absque mendicatione a prudentia. Et quamvis utrumque horum sit verum in se, et nonnihil respondeat difficultati; solutio tamen difficultatis simpliciter hinc sumenda est, quod virtutem aliquam esse finis contingit dupliciter: scilicet executive, et auctoritative. Virtus illa quae est de fine executive per modum exequentis tendit in illum, ut patet in omnibus executivis artibus: virtus autem illa quae est de fine auctoritative intendit primo illum, et circa illum versatur ante omnem electionem. Differentia autem inter istas ad propositum est quod cum dicitur quod virtuti de fine proprium est praecipere ei quae est de his quae sunt ad finem, intelligitur de ea quae est de fine auctoritative: haec enim est quae finem praestituit aliis et praecipit, ut patet in artibus architectonicis et caritate respectu aliarum virtutum. Virtus igitur moralis non est de fine auctoritative, sed executive. Quod patet ex eo quod virtus ex principali actu suo iudicanda est: constat autem | quod praecipuus actus virtutis moralis est electio, ut patet ex ipsa eius definitione, II Ethic., Virtus est habitus eleclivus etc.; electio autem ad executionem spectat, sequitur enim praeceptum, et est ipsa executio appetitus in appetibile; unde nihil restat nisi exterior executio post electionem. Et propterea virtus moralis non praecipit prudentiae, nec est ea prior naturaliter. Et tamen oporteret eam praecedere naturaliter prudentiam si esset de fine auctoritative. Esset autem hoc si virtus moralis esset primo habitus intentivus finis, hoc est si primo perficeret intentionem finis: quoniam intentio non dependet ab his quae sunt ad finem. Dico autem primo, quia virtus moralis, perficiendo primo electionem, perficit secundario intentionem: propter quod in VI Ethic. dicitur quod facit intentionem rectam, et quod principium prudentiae firmat in anima. Et hoc est quod in littera a posteriori declaratur, dicendo quod finis non pertinet ad virtutes morales tanquam ipsae praestituant finem. Et exclusa superioritate virtutis moralis respectu prudentiae, declaratur superioritas e converso: quia prudentia movet eam, disponendo ea quae sunt ad finem, quae eliguntur a virtute morali, ut in sequenti patebit articulo.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo septimo eiusdem quadragesimaeseptimae. quaeDotodo adverte quatuor, Primo, differentiam inter finem et medium in virtutibus moralibus: quod licet coincidant in unam rem, alia tamen est utriusque ratio. Medium enim in comparatione ad extrema dicitur. Et in proposito medium non secundum. quantitatem, sed rationem seu proportionem, dicitur, ut in II patet Ethic.; et opponitur utrique extremo, scilicet improportionato per excessum et improportionato per defectum. Finis autem haec non respicit. Et propterea non mireris si post quaestionem de praestitutione finis, quaeritur de inventione medii moralium virtutum.

Secundo, quod medium moralis virtutis dupliciter interpretari possumus: primo, formaliter, pro ipsa medii ra- tione; secundo, materialiter, pro re denominata media. Si sumatur primo modo, sic est bonitas rationis: si secundo modo, sic est res bona bonitate rationis. Et primo modo est finis moralis virtutis: secundo autem, est id quod est ad finem. Unde moralis virtus eligit operationem seu passionem talem, tantam, etc., ut bonam secundum rationem. Materia enim est propter formam: et id quod est ad finem ut materiale est finis; ipse autem finis formale est.

Tertio, quod quemadmodum naturalis ratio dictat finem virtutum moralium, etiam dictat medium earundem inquantum opponitur uni extremo, scilicet excessui: dictat siquidem naturalis ratio cuilibet quod non est irascendum, delectandum, etc., plus quam oportet. Sed an sit irascendum, tristandum, delectandum, nihil vel usque ad tantum termi- num, non dictat naturalis ratio sufficienti evidentia absque rationis discursu: propter quod de hoc variae dicuntur opiniones. Et ad moralem philosophiam spectat hoc in communi determinare, ut evidens nobis sit. Ad prudentiam autem spectat uti principiis his, Non est .plus vel minus delectandum, operandum, etc., sed moderate; et applicare ea ad particulares passiones, scilicet hanc iram, hanc tristitiam, etc., et sic determinare quae sit tristitia media, non maior nec minor quam oporteat, nunc, hic, mihi, in tali casu, etc, Et haec est ratio quare prudentiae tribuitur invenire medium, synderesi autem praestituere finem.

Quarto, quod. modus inveniendi medium in moralibus a prudentia est ex parte materiae. Ita quod sicut in naturalibus agens disponendo materiam inducit formam in materiam, ita in moralibus recta ratio, determinando operationem seu passionem in qua salvatur ratio medii, et praecipiendo quod illa operatio eligatur, facit quod appetitus eligens huiusmodi operationem eligit operationem in medio consistentem, quod est eligere materiam medii et id quod est ad finem; puta tantum talemque sumere cibum propter ipsum bonum rationis, quod est medium. Ex his autem patet et quomodo prudentia disponit ea quae sunt ad finem, et parat per hoc viam virtuti morali ut attingat finem eligendo illa quae sunt. ad finem. Et propterea in. Prima Secundae dictum est quod inveniendo dirigit in praestituendo finem, et non simpliciter. - Et quomodo movet virtutem moralem, educendo illam de potentia ad actum, determinando eligenda. et: praecipiendo electionem illorum, - Et quare magis in definitione moralis virtutis positum est medium quam finis, seu bonum rationis: quia scilicet doctrina ex propriis, non ex communibus esse debet; medium autem specificat finem et bonum rationis, ad hoc scilicet medium; et similiter specificat qualis est operatio eligenda, media scilicet, non extrema, et non dicit tantum in communi quod sit bona.

II. In responsione ad tertium habes unde reddere potes aliam rationem quare virtus moralis non potest esse a natura; quia scilicet medium non potest esse determinatum a natura, quia natura determinata est ad unum, medium autem non uno sed multis modis oportet esse; propter quod ratione determinatur in unoquoque secundum contingentia, Ex hoc namque quod medium non est a natura determinatum sequitur quod virtus quae nata est tendere ad medium non est a natura: quoniam natura genita virtus ad unum determinata est, ut patet in habitu principiorum.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo nono, omisso octavo, adverte, ut penetres proprium significatum sollicitudinis, quod sollicitus, sicut et sollicito, sollicitas, a cieo derivatur, secundum grammaticam, mediante cito et citus. Et sicut diversimode inveniuntur composita, ut excito, concito, suscito, etc.; ita invenitur sollicito a solo et cito, mutato o in i, quasi ex solo, idest quietis loco, moveo. Sed quoniam non solum in activa, sed passiva significatione inveniuntur composita huiusmodi, ut patet de accitus; ideo, proprie loquendo, sollicitus passivam habet significationem, quasi solo citum, idest motum, ad similitudinem commoti ex suo loco, inquietum significat. Verum quia ad inquietudinem mentis circa agenda, cavenda, eventusque, impositum est nomen sollicitudinis, ideo proprie significare videtur inquietam attentionem: quandiu namque solliciti sumus, inquiete attendimus; et e converso quandiu inquiete attendimus, solliciti sumus. Et iuxta hanc significationem omnis oratorum, poetarum ac etiam sacrae Scripturae usus consonus invenitur. Et iuxta hanc significationem optime spectat ad prudentiam: inquieta siquidem attentio ad praecipiendum, ad cavendum, circumspiciendum, discendum, etc., maxime ad prudentiam spectat. Unde Apostolus sollicitudinem omnium se habere ecclesiarum contestatur, qui inquiete attendebat quomodo proficiebant, in quo deficerent, quo egerent, etc.

Nec id dicimus ut Isidorum reprehendamus: quoniam ille non derivationem, sed etymologiam vocabuli dixit iuxta rei significatae vel litterarum similitudinem. Quem in pluribus locis affert Auctor, utens etiam his minimis locis sanctorum Patrum ad clarificandam rem his specialiter quos sacrorum Doctorum lectio exercet. - Explanatur nihilominus ex illa etymologia quod sollicitus est active citus, idest festinus. Qui enim inquiete attendit alicui festine exequitur, cum tempus est et potest: alioquin non inquiete attendebat; quaerit enim hic quiescere.

II. In responsione ad primum adverte quod sollicitudo, seu inquieta attentio, nisi sit ratione regulata, non spectat ad prudentiam. Et propterea Auctor, sollicitudinis vocabulum ad bonum determinans (quamvis multi ad effundendum sanguinem solliciti sint), dixit quod consistit zn praecepto et directione rationis. Puto autem hoc ipsum dixisse quia, licet sollicitudo absolute ad bonum et malum sit, in morali tamen scientia ad bonum tantum usurpata est.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo decimo, in responsione ad secundum, dubium occurrit circa illud, Bonum proprium non potest esse sine communi, et eius probationem. Nam potest quis habere bonum honestum, puta virtutem temperantiae; et utile, puta divitias; et delectabile in ioco vel ludo, absque communi bono. Nec ex hoc quod Romani amabant magis communes quam proprias divitias, probatur quod propriae non possint esse absque communibus.

Ad hoc dicitur quod Auctor loquitur, ad litteram, de bono utili et delectabili. Et intendit quod. non potest ha beri secundum rectam rationem sine bono communi, idest sine relatione ad bonum commune. Hoc est: nisi proprium pro communi bono sit paratum, non recta ratione habetur. Et hoc probatur per Romanos. Non ex abdicatione fatua bonorum, sed ex recta ratione. propria bona. pro communibus sic ponebant ut mallent propria non habere, communitate ea habente, quam communitatem non habere et se habere. Optimum autem fuisset et ipsos et communitatem habere.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo undecimo eiusdem quaestionis dubium occurrit multiplex. Primum est, quo pacto in virtute boni viri includitur virtus principis: cum distinguantur specie, ut in corpore articuli dicitur, prudentia monastica, quae est virtus boni viri, et prudentia politica, quae est virtus principis.

Secundum est, quo pacto valet ratio litterae: guia ad bonum virum pertinet posse bene principari et bene subiici. Ex hoc enim si sequitur quod includat virtutem principis, sequitur etiam quod includat virtutem subditi, pari ratione. Et cum virtus principis distinguatur specie a virtute subditi, ut in littera dicitur ex Aristotele; sequitur quod virtus boni viri includat oppositas virtutes.

Tertium. dubium est quia falsum est quod ad bonum virum spectet posse bene praeesse et subesse, Multi enim sunt viri boni qui non possent bene praeesse, ut experientia testatur.

Quartum est dubium pollicitum in praecedenti Libro, qu. XCII: quare scilicet virtus boni viri magis identificatur virtuti principis quam civis, ut dicatur quod eadem est virtus boni viri et boni principis, et quod non est eadem virtus boni viri et boni civis; cum etiam ad bonum civem spectet posse bene praeesse et subesse, ut in eodem III Polit. dicitur.

II. Ad horum evidentiam scito quod sunt hic quatuor genera virtutum: scilicet virtus viri, virtus civis, virtus subditi, et virtus principis. Et ut in I Polit., cap. penult., et III Polit., cap. 1t, patet, virtus viri est perfecta virtus, quae est prudentia monastica: haec enim omnes virtutes morales connexas habet, ut superius patuit. Virtus civis est bene se habere ad rempublicam; virtus principis est bene praecipere simpliciter; virtus subditi est, quantum sibi attinet, parere. Ex quibus dicitur quod in virtute boni viri clauditur in potentia proxima et virtus subditi et virtus principis. Et de virtute quidem subditi facile patet: quia prudens non est qui subesse nescit. De virtute autem principis ex hoc probatur, quia cui tantum naturalis luminis et studiosae exercitationis concessum est ut prudentiae virtutem, quae sine aliis moralibus esse nequit, acquisierit, valde propinquus est ut etiam princeps sit. Et per hoc patet solutio primorum duorum dubiorum.

Ad tertium autem dicitur quod, licet multi sint boni viri prudentia infusa, quae sequitur gratiam, qui nesciunt praeesse; communiter tamen boni viri prudentia acquisita sciunt, saltem in potentia proxima, praeesse. Et de hac prudentia loquitur Philosophus, qui hic tractatur.

III. Ad quartum dicitur praemittendo duo. Primum est quod hic non est sermo de identitate qua aliqua dicuntur una res: sed de identitate subiecti. Ita quod non intendimus dicere quod una virtus est eadem alteri secundum unitatem realem cum illa: sed secundum unitatem subiecti, ita quod virtus boni viri est eadem subiecto virtuti principis, et e contra. Non est autem sic eadem virtuti civis: quia potest esse bonus civis, et non bonus vir.

Secundum est quod cives sunt in duplici differentia: quidam praeclari, quidam. communes. Et quod licet virtus civis absolute et viri boni separentur, virtus tamen boni viri et praeclari civis eadem est subiecto: quoniam ad utrumque spectat posse et scire bene praeesse et subesse, ut ibidem ab Aristotele dicitur.

Ratio ergo quare virtus boni viri et principis coeunt est, secundum Aristotelem, quia princeps tenet locum rationis praeceptivae simpliciter, et non ad hoc vel illud particulare; ad perfectionem autem rationis praeceptivae simpliciter exigitur omnis moralis virtus. Unde etiam bene subesse debet scire et posse princeps: alioquin non bene praeest. Civis autem absolute locum tenet participantis rationem, ut nautae in navi: cui non est opus nisi secundum suum officium, quod particulare est, bene se habere.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo duodecimo dubium est de qua prudentia est sermo, monastica an politica. Et est ratio dubii quia argumenta omnia pro et contra sunt de prudentia politica, ut patet intuenti. Determinatio autem corporis articuli et responsiones ad prudentiam monasticam declinant: dum dicunt quod servus, inquantum habet rationis arbitrium, est animal rationale, est consiliativus, habet prudentiam, praecipit sibi ipsi; haec enim monasticae sunt prudentiae.

Ad hoc dicitur quod totus sermo est de prudentia politica. Ita quod sensus tituli est: An prudentia politica sit in solis principibus, an etiam in subditis. Et ratio est quia sic solum salvatur sermo formalis in argumentis pro et contra, et conclusionibus de prudentia architectonice et manualiter: haec enim distinctio non monasticae, sed politicae prudentiae est.

Ad obiecta autem in oppositum dicitur quod subditus seu servus non est velut mobile et organum irrationale, sed rationale. Et propterea secundum politicae prudentiae rationem obsequi et servire debet, et consiliari ut ipsum decet: ne velut brutum animal exequatur. Et similiter imperare: ne propter iram, ebrietatem, timiditatem, dimittat servire, subiici, etc. Et haec inferius in qu. r, art. 2, clarius patent.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo decimotertio dubium occurrit circa illud: Prudentia vera et perfecta in peccatoribus esse non potest: cum. superius dictum sit quod virtutes morales acquisitae possunt esse sine caritate, ac per hoc in peccatoribus.

Ad hoc dicitur quod sermo litterae huius, formaliter intellectus, est verissimus. Et intelligendus est proportionaliter: quod scilicet prudentia infusa non potest esse in peccatoribus simpliciter; prudentia autem acquisita non potest esse in peccatoribus infra vitae naturalis terminos. Qui enim peccatores sunt in his quae solo naturali lumine dictantur. prudentes non sunt prudentia acquisita, Et qui peccatores sunt absolute, sive in naturaliter sive in supernaturaliter notis, prudentia infusa carent. - Sed memento quod peccator respectu prudentiae acquisitae et infusae non eodem modo sumitur: quia unicus actus imprudentiae tollit infusam, non autem acquisitam. Et quia Auctor theologice loquitur, de prudentia infusa et peccatoribus, idest existentibus in mortali peccato etiam unico, intendere videtur.

II. In eodem articulo, circa prudentiam imperfectam propter defectum praecepti, nota quod deficere in praecepto contingit dupliciter: primo, deficiendo ab his quae ita sunt necessaria ad finem totius vitae ut sine his finis intentio vera non salvetur; secundo, deficiendo ab his quae opportuna quidem sunt ad finem, et sine eis licet finis intentio salvetur, impeditur tamen illius via horum privatione. Primo modo prudentia deficeret in praecepto simpliciter, secundo autem modo secundum quid: quia ibi a fine aversio esset et peccatum mortale; hic autem citra finem, et veniale. Et quia Auctor. de defectu simpliciter loquitur,. ideo dixit quod prudentia imperfecta ob defectum praecepti non est nisi in malis.

III. In eodem articulo, in responsione ad secundum, dubium esset, quomodo fides dicitur in sui ratione non claudere appetitum recti operis: cum fides sit in intellectu moto a voluntate ad credendum Deo, quod est opus rectum. — Sed hoc cessat ex eo quod Auctor hoc in loco distinguit rectum opus contra cognitionem rectam. Et vult prudentiam a fide differre in hoc quod ista claudit in se appetitum recti operis rectitudine moris seu caritatis: illa autem non, licet illa claudat in se appetitum recti operis rectitudine intellectuali. Propter quod in sola cognitione, non omnino sed sic rectum excludendo appetitum, consistere dicitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In tribus articulis ultimis quaestionis quadragesimaeseptimae nihil aliud est scribendum nisi quod pro ultimo, quomodo scilicet passio corrumpit aestimationem prudentiae, videre potes quae diffuse scripsimus in praecedenti Libro, ubi declaravimus quomodo. qualis. unusquisque est, talis finis ei videtur, et progressum generationis prudentiae. |

Pro antepenultimo vero, adverte, in responsione ad secundum, divinae adoptionis sufficientiam: ut egentibus consilio filiis discretionem tribuerit mali et boni consilii; et exercentibus se in actibus infusarum virtutum augmentum usque ad perfectionem solidi cibi largiatur.

In responsione autem ad tertium, cum legis in iuvene non esse prudentiam secundum :habitum nec secundum actum, intellige non de actu prudentiae secundum suam substantiam, sed de actu formato prudentiae: hoc est quod iuvenis non habet actum prudentiae eo modo quo prudens habet ipsum, qui ex habitu prudentiae operatur; quamvis habeat quandoque actum prudentiae eo modo quo habet actum aliquis ante habitum; sicut multi etiam operantur iusta sed non ut iusti, et multi operantur fortia sed non ut fortes. Per hoc enim habetur differentia inter infusam et acquisitam prudentiam, quod illa secundum habitum potest esse in puero et iuvene, et secundum actum etiam formatum ex habitu infuso; ista neutro modo.

II. In penultimo autem articulo dubium duplex occurrit. Primum, in corpore articuli, ubi dicitur quod fines virtutum sunt determinati, viae autem quae sunt ad fines sunt indeterminatae, de qua indeterminatione est sermo. Non de numerali: quia sic etiam fines essent indeterminati, cum habeant infinita singularia. - Nec specifica. Tum quia non sunt infinitae species sub prudentia unius speciei. Tum quia differentia inter medium in Milone et Philosopho non est nisi numeralis sub eadem specie: sicut prudentia est eiusdem speciei in utroque.

Secundum autem est circa rationem redditam in responsione ad tertium quare prudentia non potest esse homini naturalis: quia scilicet eius ratio, cum sit universalium, ad infinita singularia se extendit. Probandum enim erat quod ad infinitas vias ratio hominis se extendit: quoniam hoc est oppositum eius quod invenitur in brutis, quae, per determinatas vias procedendo, a natura prudentis sortita sunt suas. In littera autem probatur quod ad infinita singularia se extendit.

III. Ad primum dubium dicitur quod diversitas finium et diversitas viarum ad fines virtutum in hoc conveniunt quod tam fines quam viae in infinitis salvantur singularibus. Differunt autem in hoc quod rationes finium deter- minatae sunt, unde et ratione comprehenduntur quot sunt: rationes autem viarum indeterminatae sunt. Quod ex hoc patet quod nulla ratione. comprehendi: potest quot. sunt modi quibus medium virtutis constituitur: sed iuxta diversitatem personarum, locorum, temporum, instantium, operationum, etc., tanta fit diversitas ut non solum indeterminata sit nobis, sed simpliciter infinita videatur, in potentia tamen. Huiusmodi autem diversitas quod specifica sit; patet ex auctoritate huius litterae dividentis indeterminationem mediorum contra. determinationem finium: constat enim finium determinationem. esse specificam; et per hoc insinuatur quod mediorum indeterminatio est specifica; sicut affirmatio determinationis ponitur causa ea riilid naturalitatis, ita negatio determinationis mediorum ponitur causa negationis naturalitatis. - Et ratione probatur. Minus enim. videtur quod ex finitis litterarum elementis fiant infinitae secundum speciem distinctae dictiones ob variam earum compositionem, quam ex infinitis concurrentibus singularibus personarum, etc., resultent infinitae species modorum: quoniam facilius ex infinitis infinitas specifica quam ex finitis fit. Sed constat ibi esse infinitatem specificam. Ergo rationabile est et hic infinitatem specificam ponere.

Ad primam autem obiectionem in oppositum. dicitur quod non inconvenit infinitas viarum species sub unius speciei prudentia contineri: quia sub una formali ratione prudentiae tota earum diversitas continetur, sicut sub una grammatica infinitae possunt dictiones contineri. |

Ad secundam autem dicitur quod hi modi non distinguuntur specie in genere moris nisi secundum quod diversarum sunt virtutum, puta prudentiae, temperantiae, etc.: sed distinguuntur specie in genere viae humanae. Ita quod universae viae prudentiae sunt unius speciei, puta prudentiae; sunt autem infinitarum specierum viae humanae: sicut mas et femina sunt unius speciei in genere animalis, puta hominis vel bovis, sunt autem diversarum specierum in genere sexus. Distinguuntur enim ut viae, quamvis non distinguantur termino: sicut arcus in infinitum multiplicabiles super puncta semicirculi distinguuntur ut viae inter eosdem terminos.

IV. Ad secundum dubium dicitur quod ex hoc quod ratio est infinitorum singularium sequitur quod sit infinitorum modorum qui ex varia tot singularium concurrentia consurgunt: ac per hoc, quod sint infinitae viae rationis ad finem. Quod erat probandum. Ex hoc enim provenit quod prudentia, quae est recta ratio humanarum viarum, non possit esse naturalis: quia natura ad determinatam viam, et non solum terminum inclinat; ut patet in naturalibus compositis et operibus animalium irrationalium.