Quaestio 5

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo quaestionis, statim occurrit dubium circa ordinem ipsius: cur haec quaestio de bono fiat. Bonum enim neque prius convenit enti quam unum, verum, etc.: neque prius convenit naturae divinae bonitas quam unitas aut veritas, ut patet: neque hic ordinantur tractanda de Deo secundum rationem causae, ut propterea bono debeatur primus locus, quia nominat rationem causae finalis. Nulla igitur ratio apparet, quare hoc in loco quaestio de bono ordinata sit.

II. Ad hoc dicitur, quod quaestio de bono dupliciter ordinari potest. Uno modo, secundum se: et sic non debetur sibi iste locus, ut obiiciendo deductum est; sed quaestionem de perfectione statim quaestio de infinitate sequitur, quaerens de quantitate perfectionis divinae. Alio modo, ut est pars tractatus de perfectione: et sic in capitulo de perfectione ordinanda est: et hoc modo in littera ordinatur. Et hoc insinuavit littera tam in principio quaestionis 1v, ubi tractatus de perfectione inchoatur, et dicitur: £f? quia unumquodque, secundum quod perfectum est, sic dicitur bonum, primo agendum est de perfectione divina, secundo de eius bonitate (quasi diceret quod, propter perfectionem, de bonitate tractandum est simul); quam in principio quaestionis vr, ubi, aperiens quod de bono per accidens, idest ratione perfectionis, tractavit, dicit: Post considerationem perfectionis divinae, de infinitate etc., nulla facta mentione de bonitate, de qua fecerat duas quaestiones. - Quare autem de bonitate sub tractatu de perfectione quaeratur, in promptu causa est in littera assignata: quia scilicet esse perfectum est ratio quod aliquid dicatur bonum.

III. In corpore est una conclusio, responsiva quaesito affirmative: Bonum et ens sunt idem secundum rem, sed differunt secundum rationem tantum.

IV. Antequam probetur conclusio, adverte, novitie, terminos conclusionis. Differre namque secundum rationem tantum, latitudinem habet: nam et quae differunt in modo tantum significandi, ut homo et humanitas, ratione sola differunt; et multa quae differunt rationibus definitivis, ut lignum et dolabile, sola ratione differunt. Propterea distingue, quod differre ratione dupliciter: scilicet, ratione significata, seu concepta; alio modo, ratione concipiente, seu significante. In proposito est sermo de differentia secundum rationem significatam: ita quod sensus est, quod bonum et ens differunt secundum suas rationes formales, significatas eorum nominibus.

V. Probatur ergo conclusio. Primo, quoad primam partem, sic. Bonum habet rationem appetibilis: ergo perfecti: ergo entis in actu: ergo entis. Ergo bonum et ens sunt idem secundum rem. - Antecedens probatur ex I Ethic. Prima consequentia probatur: quia omnia appetunt suam perfectionem; Secunda vero relinquitur ut nota. Tertia au- tem probatur: quia esse est actualitas omnis rei. Ultima autem patet.

Deinde, quoad secundam partem. Bonum dicit rationem appetibilis: quam non explicat ens. Ergo differunt ratione.

VI. Circa antecedens dubitatur: quoniam illud quod dicitur de aliquo in secundo modo dicendi per se, non clauditur in ratione illius subiecti, sed e converso, ut patet I Poster. Sed appetibile dicitur de bono in secundo modo dicendi per se. Ergo bonum non habet rationem appetibilis, sed e converso. - Minor probatur. Tum quia ideo aliquid est appetibile, quia bonum: et non e converso. Tum quia bonum est obiectum formale appetitus; appetibile autem est denominatio extrinseca sumpta ab appetitu; et habent se sicut color et visibile; constat autem quod visibile dicitur de colore in secundo modo, ex II de Anima.

VII. Ad hoc potest dici dupliciter, iuxta duos modos quibus accipitur aliquid habere rationem appetibilis, scilicet formaliter, et fundamentaliter. Si sumatur ly appetibile formaliter, tunc bonum dicitur habere rationem eius, non ut intrinsecam, sed ut passionem. Si vero sumatur fundamentaliter, tunc bonum dicitur habere rationem appetibilis intrinsece: quoniam propria ratio boni est fundamentum et causa propria appetibilitatis, sicut color visibilitatis. - Et licet utraque glossa sit absolute vera, et prima ex principio Commenti s. Thomae super libros Ethicorum habeatur, secunda tamen in proposito est directe intenta: quoniam de intrinseca boni ratione est quaestio.

VIII. Sed adverte hic quod, quamvis quodlibet horum quae in deductione rationis assumpta sunt, scilicet bonum, perfectum, ens in actu, et ens, importet fundamentum et causam appetibilis; et propterea concluditur identitas realis inter ea: solum tamen bonum importat proximum fundamentum appetibilis; quia solum bonum significat rem illam quae fundat appetibilitatem, ut fundat et causat eam: ita quod quanto aliquid propius accedit ad boni rationem, tanto magis exprimit fundamentum appetibilis, ut patet discurrenti per praedicta. Inter ens siquidem et bonum mediant ens in actu et perfectum: et constat quod magis exprimitur ratio appetibilis per ens in actu quam per ens, quoniam unumquodque appetitur secundum aliquod esse in actu, praesens vel futurum; et adhuc magis per perfectum, quod importat complementum, quia et esse in actu appetitur ad complementum; et ultimo per bonum, quia nec complementum ipsum. appetitur, nisi quia bonum est, aut apparet appetenti. Importat ergo bonum rationem appetibilis, idest fundamentum et rationem proximam quare aliquid sit appetibile: quae quia eadem est perfectioni et esse, idem est quod ens. Sed quia ut sic non exprimitur ab ente, sed absolute secundum se, ideo distinguitur ab ente ratione formali.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, prius secundum rationem, idest secundum ordinem rationum formalium ipsorum. Oportet enim ens et bonum, cum rationibus distinguantur, quod secundum eas ordinata sint, non alio procul dubio ordine, quam qui aptus natus est esse inter rationes formales: qui vocatur ordo rationis, et habet consequenter prius et posterius secundum rationem. Et consistit ordo iste in hoc, quod ratio scilicet posterior praesupponit aliam secundum se, non e converso. Ita quod sensus est: An boni ratio praecedat, merito sui, rationem entis.

II. In corpore una conclusio responsiva quaesito: Ens est prius secundum rationem quam bonum. - Probatur. Unumquodque est cognoscibile inquantum est in actu. Ergo ens est proprium obiectum intellectus. Ergo est primum intelligibile. Ergo primo cadit in conceptione intellectus. Ergo est prius secundum rationem quam bonum. Antecedens probatur ex IX Metaphys. Prima, secunda et tertia consequentia relinquuntur per se notae. Quarta autem probatur: quia ratio significata per nomen, est id quod concipitur de re ab intellectu. — Omnia clara sunt. Concludit enim ratio haec, non solum quod ens est prius secundum rationem bono, sed omnibus aliis, ut patet. III. Circa hanc rationem dubium occurrit: quia aut intenditur inferre quod ens sit prius ordine rationis secundum se, aut quoad nos. Si secundum se, hoc repugnat supradictis in qu. ni, art. v. Ibi enim dictum est in littera quod Deo nihil est prius, neque secundum rem, neque secundum intellectum: ex hoc autem sensu sequitur quod ens sit prius Deo secundum rationem. Quoniam si ens est primum intelligibile, sicut sonus primum audibile, portet cetera esse posteriora intelligibilia, ut patet ex I Poster. quod enim primo convenit alicui, ceteris convenit ratione illius. - Si quoad nos, tunc non est respondendo satisfactum quaesito. Vertitur namque in dubium, an ratio entis secundum se sit prior ratione boni: et non, an quoad nos sit prior.

IV. Ad hoc potest dupliciter dici. Primo, quod ens potest comparari ad alia quae sunt sui ordinis, idest ad alias rationes formales: et potest comparari ad res ipsas subsistentes. Si entis ratio comparetur ad alias rationes, accipiendo rationes rerum ut distinguuntur contra res ipsas, sic ens est primum intelligibile secundum se, et cetera sunt posteriora secundum intellectum. Sed inter ly cetera non clauditur quod quid erat esse Dei: quoniam. non potest esse ita ratio quin sit res, quia non potest abstrahere ab existentia, cum sit ipsum esse. - Sed si entis ratio comparetur et ad rationes et ad res, tunc non est simpliciter primum intelligibile: sed deitas est primum intelligibile. Ita quod intelligibilitas prius inest Deo quam enti: imo inest enti, quia inest Deo: non enim Deus participative est intelligibilis. — Et sic uterque textus salvatur. Quoniam ibi Deus absolute dicitur primum secundum intellectum: hic vero ens dicitur primum nter rationes formales.

Secundo potest dici, quod hic accidit amphibologia in ly quoad nos: quoniam potest determinare vel ordinem, vel intelligibilia. Si determinat ordinem, tunc distinguitur contra ordinem secundum se: et sic procedit obiectio. Et respondendum est quod intenditur de ordine secundum se. Quoniam, ut patet ex titulo, non est hic quaestio de ordine cognitionis, quid scilicet prius a nobis cognoscatur: sed de ordine rationis, cuius scilicet ratio formalis sit prior. - Si determinat intelligibilia, tunc distinguit intelligibilia nostra a non intelligibilibus a nobis. Et iuxta hunc sensum dicendum est, quod hic quaeritur de intelligibilibus quoad nos, idest de intelligibilibus nostris, seu a nobis: ita quod sermo praesens est de ordine secundum se nostrorum intelligibilium. Et secundum hoc, ens est primum secundum se intelligibile, inter intelligibilia a nobis: Deus autem est primum intelligibile simpliciter. - Et hic sensus consonat superficiei litterae, loquenti de obiecto intellectus nostri, dum significare per vocem admiscet. Quamvis hoc non cogat quin sequentia de intellectu absolute, inquantum intellectus est, cuius tantum obiectum proprium constat esse ens, interpretanda sint. Omnis namque intellectus, secundum naturam propriam sumptus, aliud sortitus est proprium obiectum: divinus siquidem deitatem, angelicus propriam substantiam, humanus quod quid est rei materialis, etc., ut suis locis patebit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In corpore una conclusio, responsiva quaesito affirmative: Omne ens, inquantum ens, est bonum. Et additur ly inquantum in conclusione, ad ostendendum quod non per accidens, sed per se convenit omni enti esse bonum. - Probatur sic. Omne ens, ut sic, est actu: ergo perfectum: ergo appetibile et bonum, - Omnia clara sunt. Prima consequentia probatur: quia omnis actus perfectio quaedam est.

II. In responsione ad quartum, adverte quod littera duo dicit. Primo namque verificat, assignando rationem quare mathematica non sunt bona: secundo, respondet argumento. - Primum quidem fundatur super hoc, quod res sunt bonae, ut infra patebit, aut quia sunt, aut quia talia sunt, aut quia ordinantur in bonum. Mathematica autem, ut sic, abstrahunt ab his omnibus: ab esse quidem, quia ut sic non sunt; ab esse autem tale, eadem ratione, quoniam esse tale supponit esse; ab ordine autem ad bonum, quia abstrahunt a fine. Probatur: finis habet rationem moventis, haec autem abstrahunt a materia et motu.

III. Circa hanc partem occurrunt duo dubia. Primum est circa illam rationem, quod ideo mathematica non sunt bona prima bonitate, quia non subsistunt separata. Si enim haec ratio valet, sequitur quod nulla res in universali sumpta, est bona: quoniam nulla res universaliter sumpta subsistit, apud Peripateticos. Consequens est falsum: ergo.

Secundum dubium est circa illam rationem, quod ideo mathematica abstrahunt a fine, quia abstrahunt a materia et motu, quia finis habet rationem moventis. Dupliciter enim deficere videtur haec ratio. Primo, quia sequeretur quod metaphysicalia abstraherent a fine: quia magis abstrahunt a materia et motu quam mathematica. Secundo, quia aequivocatur de motu: quoniam finis non habet rationem moventis motu proprie dicto, a quo abstrahit mathematicus; sed motu metaphorice dicto. Quamvis ergo conclusio sit vera, ratio tamen nulla est.

IV. Ad primum dubium dicitur, quod mathematica possunt sumi dupliciter. Uno modo, secundum id quod sunt absolute. Et sic idem est iudicium de eis et naturalibus, quoad esse et bonitatem: non enim triangulus magis abstrahit ab esse quam albedo. Et sic de eis non est hic sermo: sed dici de ipsis potest quod sunt bona eo modo quo entia, scilicet secundum sua individua in rerum natura existentia, etc.

Alio modo considerantur ut mathematica sunt, inquantum subsunt tali abstractionis modo. Et sic negatur par esse iudicium de eis, et de aliis rebus in universali sumptis. - Ad cuius evidentiam, scito quod, licet omnia universalia in hoc conveniant, quod non subsistunt in sua universalitate; inter universalia tamen physica, mathematica et metaphysica, magna est differentia quoad subsistere in suis abstractionibus propriis. Metaphysicalia namque, secundum propriam abstractionem sumpta, subsistunt: quoniam habent in rerum natura individua abstrahentia ab omni materia sensibili et intelligibili, ut patet de intelligentiis. Mathematica vero, secundum propriam abstractionem sumpta, non existunt: quoniam nullum habent in rerum natura individuum abstrahens a materia sensibili; non enim invenitur haec linea, nisi in terminatione corporis sensibilis. Naturalia autem, cum nullam habeant propriam abstractionem, sed eam tantum quae communis est omnibus scibilibus, scilicet qua universale abstrahit a particulari; manifeste patet quod subsistunt in rerum natura, dum habent individua subsistentia cum materia sensibili, et ceteris conditionibus in universali scitis. - Cum ergo in littera dicitur quod mathematica non subsistunt, non est interpretandum quod universalia mathematica universaliter sumpta non subsistunt (hoc enim esset ridiculum pro ratione afferre): sed quod mathematica ut sic, particulariter sumpta, non subsistunt; seu, quod idem est, quod mathematica ut sic, non habent aliquod individuum existens in rerum natura. Et propterea neque sunt in universali, neque in particulari: ac per hoc bona esse non possunt. Quod de alis rebus universaliter sumptis dici non potest. Et sic patet nullitas consequentiae ad oppositum factae: et quare singulariter dicatur de mathematicis quod non habent esse.

V. Ad secundum vero dubium, respondetur quod, quia sermones semper interpretandi sunt secundum subiectam materiam, ideo, quamvis non valeat consequentia, abstrahit a materia et motu, ergo a fine, ut patet in XII Metaphys., textu xxxvir, ubi ponitur finis in immobilibus; valet tamen consequentia haec, mathematica abstrahunt a materia et motu, ergo a fine: quia mathematica non sunt nata habere finem nisi materiae et motus, quoniam secundum rem sunt entia naturalia. Si enim abstrahunt a materia et motu, oportet ea abstrahere a fine materiae et motus: et si abstrahunt a tali fine, abstrahunt totaliter a fine, quia non sunt nata habere alio modo finem.

Et per hoc patet etiam responsio ad secundam obiectionem. Cum enim dicitur, finis habet rationem moventis, ly moventis potest significare puram causalitatem finis: et sic aequivoce dicitur movens a motu proprie dicto. Sed sic non sumitur hic. — Potest quoque significare et causalitatem finis, et effectum eius: et tunc aequivalet huic quod dico, causantis motum. Et sic sumitur in proposito. Nec est aliqua aequivocatio: sed sumitur utrobique motus proprie: et specificatur qualis finis est mathematicorum. Quasi diceret quod, quia finis mathematicorum habet rationem moventis, idest causantis motum proprie dictum, sicut et finis naturalium; consequens est quod, si mathematica abstrahant a materia et motu, quod abstrahant a fine. - Et sic ex eadem radice solvitur utraque obiectio.

VI. Secundo, in eadem responsione satisfacit argumento. Et argumentum quidem est hoc: Mathematica non sunt bona; mathematica sunt entia; ergo quaedam entia non sunt bona (in secundo tertiae figurae). - Responsio autem consistit in negatione argumenti: quoniam sophisma est figurae dictionis, vel a secundum quid ad simpliciter. Ly namque mathematica videtur significare entia: et tamen significat entia sic abstracta. Et propterea in littera et negatur conclusio illata, scilicet quod quaedam entia non sunt bona: et conceditur conclusio quae deberet inferri, scilicet quod quaedam entia, ut subsunt tali abstractioni, non sunt bona. Nec hoc inconvenit, ut in littera dicitur: quia ratio entis etiam abstrahit a ratione boni. Sicut quia ratio hominis est prior risibilitate, potest sumi homo in aliquo priori (quia in primo modo dicendi per se), in quo convenit sibi esse animal rationale, et non convenit sibi esse risibilem: nec potest tamen inferri, ergo aliquis homo non est risibilis; sed, ergo aliquis homo in aliquo priori abstrahit a risibili, in quo non abstrahit ab hominis ratione.

VII. Circa hanc partem occurrit dubium, quomodo stent ista duo simul: mathematica, formaliter loquendo, non sunt nec in actu nec potentia, ut dictum est; et, mathematica habent rationem entis: cum ens non dicatur nisi de eo quod est in actu vel potentia. /

Ad hoc breviter dicitur, quod haec duo, sane intellecta, stant simul. Prima enim non negat esse universaliter: sed negat esse sic, scilicet in tali abstractionis modo. Triangulus enim abstractus a materia sensibili, nec est, nec esse potest (scilicet secundum talem essendi modum) in rerum natura, Et hoc est quod in principio huius responsionis dicitur. - Secunda autem affirmat in confuso aliquod esse. Constat autem quod, cum negatione unius modi essendi, stat affirmatio essendi in communi de eodem subiecto: quia potest verificari secundum alium essendi modum. Mathematica ergo et non sunt entia tali modo, et sunt absolute entia.

VIII. Et si instetur ad propositum: « Ergo eodem modo dicendum est quod non sunt bona tali modo, sed sunt absolute bona: et consequenter male dicitur quod mathematica non sunt bona »: neganda est sequela. Quoniam ad hoc quod aliquid habeat formaliter rationem entis, sufficit quod in se sit tale quod ei non repugnet esse in rerum natura; quocumque id modo eveniat, sive secundum suam abstractionem sive non. Ad hoc autem quod habeat for- maliter rationem boni, ultra hoc exigitur quod ipsum sumatur in ordine ad esse, vel ad finem, etc. Modo, triangulus et cetera mathematica, secundum suas quidditates, hoc possident, quod eis non repugnat existere: et propterea entis rationem formaliter retinent. Sed quia non considerantur in ordine ad esse et finem in rerum natura, ideo abstrahunt a boni ratione formaliter, non fundamentaliter: et propterea in eis esse negatur. - Cuius signum manifestum est, quod nulla ibi conclusio demonstratur propter bonum aut melius esse: nulla ibi demonstratio per causam finalem aut effectivam (quae respiciunt esse in rerum natura), sed tantum per formalem: illa enim est propria bono, haec enti.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, habere rationem causae finalis non sumitur hic identice, sed dupliciter: scilicet im actu signato, et in actu exercito. Si primo modo habere rationem causae finalis intelligitur, sumitur fundamentaliter fundamento proximo. Non enim quaeritur utrum bonum sit ratio causae finalis: sed an sit proprium fundamentum illius. Quid autem sit ratio causae finalis, ex II Physic. et V Metaphys. patet, scilicet cuius gratia aliquid fit aut est. Unde sensus tituli est: An res, eo quia bona, vendicet sibi hoc proprium, quod sit cuius gratia. — Si vero secundo modo ees tunc habere rationem causae finalis sumitur formaliter; i quod sensus tituli est: Utrum bonum formaliter sit focios. liter ipsa ratio finis in actu exercito, idest exerceat causalitatem finalem: verbi gratia, si dicatur quod A fit aut est, simpliciter aut tale, quia est bonum, an ex hoc ipso reddatur causa finalis. Et hic sensus est, iudicio meo, intentus: quia formalis est, et tanto dignus ingenio; et responsio ad hoc tendit.

II. Circa hanc determinationem, adverte breviter veritatem quam hinc habes, de illa quaestione, utrum res sit causa finalis in intentione, aut in executione, etc. Cum enim hic habeas (quod in II quoque Physic. habetur) quod bonum importat finis rationem in actu exercito (quod etiam inductive probatur, dum omnis ratio propter bonum aut melius, finem affert), oportet ut eadem ratione rem aliquam finem dicas, qua bonam eam asseris. Ex supradictis autem patet quod bonum formaliter unumquodque dicitur et est, ratione esse: finis igitur rationem habet res ratione esse. Ita quod, sicut forma est ratio causandi effective, existere autem est conditio formae efficientis: ita esse est ratio causandi finaliter; esse autem in intentione, est conditio esse causantis finaliter; esse autem in executione, non est finis, sed terminus et effectus tam finis quam efficientis, Et hoc inductione, non ratione eget: sanitas enim, scientia, balneum, etc., appetitur ut insit, ut habeatur, etc., non in intentione, sed secundum esse naturale ipsius. Et sic esse est ratio quod appetatur res, quod idem est quod Jinaligare: sed nunquam aliquod horum finalizaret, trahendo appetitum ad se, nisi esset in intentione, ut patet: ex hoc autem experimur sequi executionem rei quae ut finis movet. Et hoc voluit Averroes XII Metaphys., comment. xxxvi. Et hoc, bene penetratum, solvit omnes difficultates apud intellectum abstrahentem rem ab esse extra animam, ab esse in executione, et ab esse in intentione, modo praedicto.

III. In corpore duo: primo respondetur quaesito; secundo excluditur tacita obiectio. Quoad primum, est conclusio responsiva quaesito affirmative: Bonum habet rationem causae finalis. - Probatur. Appetibile habet rationem finis: bonum est appetibile: ergo bonum habet rationem finis.

IV. Quoad secundum, tacita obiectio est haec. Superius iam determinatum est quod bonum non habet rationem primi, sed ultimi potius. Modo autem dicitur quod habet rationem causae finalis: quam constat habere rationem primi, cum finis sit causa causarum. Quomodo ergo stant haec simul, quod bonum habeat rationem ultimi et primi?

Hanc obiectionem excludendo, primo ponit responsionem: deinde probat ipsam. Responsio est, quod bonum est ultimum in essendo, primum autem in causando: quamvis in littera prima pars responsionis huius tantum proponatur. - Probatio est: primum in causando, est ultimum in essendo; finis est primum in causando; ergo finis est ultimum in essendo. Sed bonum habet rationem finis: ergo. Maior probatur ex testimonio sensibilium, in quibus primum in causando, est ultimum in causato, ut patet in igne et calore. Ergo, absolute, primum in causando, est ultimum in essendo.

V. Circa maiorem, adverte terminos: quod ly primum et ultimum denotant in proposito ordinem generationis; et supponunt pro formis, seu rationibus formalibus, quae sunt principia causandi et essendi. Ly vero im causando sumitur ut distinguitur contra i essendo. Supponitur siquidem hic duplicem dari ordinem generationis inter res: alterum in causando, alterum in essendo. Et ille quidem attenditur penes prius et post causare, iste vero penes prius et post esse: ita quod illa res est prior in causando, cuius causalitas non pendet a causalitate alterius, sed e converso; et similiter illa res est prior in essendo, cuius esse non praesupponit esse alterius, sed e converso. Est ergo sensus maioris, quod res prior ordine generationis quoad causalitatem, est posterior ordine generationis quoad esse.

VI. Circa probationem maioris, adverte quod ordo rerum in essendo potest considerari absolute; et sic $umitur in maiore: et potest considerari in tali genere, puta causatorum; et sic sumitur in probatione maioris. Ita quod ab ordine in essendo invento inter fundamenta prioris et po- sterioris causae, puta caloris et formae ignis in causato, manuducere nos voluit ad ordinem in essendo simpliciter. Non enim intendebat maiorem ex vi probationis inferre: sed ostendere quod non oportet eundem ordinem esse inter res in essendo, qui est in causando, nec e converso: quod sufficienter ex illa probatione fit. Et rursus intendebat ad intelligibilia haec, ex sensibilium testimonio elevare: quod satis hic fit.

VII. Circa huius maioris, et totius rationis vim, dubium occurrit. Quia aut hic est sermo de ordine in causando et essendo absolute; aut respectu huius, et in hoc. Si absolute, maior est falsa. Tum quia ultimus finis omnium, puta Deus, est primum in causando; et tamen non est ultimum, sed primum quoque in essendo. Tum etiam in exemplo litterae: forma ignis non solum est primum in essendo, sed etiam in causando; nam prius forma ignis causat formaliter ignem, sive causantem sive causatum, quam calor effective calefaciat. Et simile est in omnibus: semper enim forma praevenit et in esse et in causalitate formali.- Si autem respectu huius, aut in hoc: ergo non habetur intentum. Intendit enim absolute ordinem boni ad alia assignare; et non in hoc vel illo.

VIII. Ad hoc dicitur quod hic sermo est de ordine et in causando et in essendo absolute. Sed obiectio peccat. Tum quia male interpretatur maiorem. Non enim intendimus quod primum in causando, illud idem numero sit ultimum in essendo, respectu eorum quorum est primum in causando (haec enim universalis est impossibilis, nec eam somniavimus): sed intendimus illud idem secundum rationem formalem, sive eandem specie, sive eandem genere, sive eandem secundum analogiam, sit ultimum in essendo, in ordine eorum quorum est primum in causando. Et hoc modo, ratio bonitatis divinae est prima in causando finaliter, et ipsamet secundum analogiam est ultima in essendo in re qualibet; ut patet ex articulo ir, in responsione ad 1. - Tum quia testimonium ex sensibilibus in littera adductum pervertit. Ut enim iam dictum est, sensibilia hic adducta sunt, ut ex ordine in causando hoc, et in essendo in hoc causato, perciperemus ordinem in causando simpliciter et in essendo simpliciter, non esse eundem. Unde, licet forma substantialis ignis sit prior in essendo et in causando simpliciter quam calor; non tamen est prior in causando hoc, idest hunc ignem generandum. Prius enim, ordine generationis, est calefactio quam generatio formae ignis: alteratio enim praevia est generationi. Et tamen primum quod sortitur hic ignis genitus, est forma ignis: et calor consequitur formam, sicut universaliter propria accidentia consequuntur formam.

IX. At si in sensibilibus ordinem simpliciter cupis inspicere, adverte quod causalitas formalis pendet necessario ex effectiva, et liquebit quaesitum. Licet enim in hoc sensibili primum sit quod quid erat esse, quod spectat ad causam formalem; nulla tamen forma aut quidditas vere habet causalitatem formalem secundum rem, nisi ab aliqua causa sit effectiva, quam oportet propter finem agere. Cum enim forma non sit causa formalis sui ipsius, sed alterius, puta compositi; et omne compositum (ut in qu. m dictum est, et Averroes in XII Metaphys., comment. xxv, testatur) ab alio sit; oportet ante omnem causalitatem formalem esse effectivam, et ante hanc, finalem. In essendo tamen, primo invenitur et in causa forma, et in effectu similitudo formae: secundo, in causa vis activa, et in effectu eius participatio: tertio, in causa bonitas, et in effectu complementum, quod est participatio bonitatis, Et sic simpliciter praeposterus est ordo in essendo et in causando.

X. Pro notitia tamen litterae in calce, scito, novitie, quod duplicis perfectionis meminit, scilicet in esse et absolute. Et intendit perfectum in esse, perfectum substantialiter: perfectionem vero absolute, quam dicit in ente fundari per boni rationem, perfectionem rei simpliciter, seu totalem. Haec enim secundum boni simpliciter rationem attenditur, ut ex supradictis patet: tunc enim nihil omnino deest.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, nota terminos. Aatio boni: non universaliter, sed causati, ut patet in articulo sequenti; in Deo enim non habent haec locum. Et rursus ratio boni, non quomodolibet, sed boni ut quod. — Modus, species et ordo. Trifariam invenitur s. Thomam usum fuisse his terminis. Hic siquidem, in corpore, per modum intendit commensurationem principiorum efficientium, seu materialium; per speciem, formam; per ordinem, inclinationem ad aliquid. In I vero II, qu. rxxxv, art. 4, per speciem intendit formam absolute; per modum, mensuram ipsius formae (species enim rerum sunt mensuratae sicut numeri); per ordinem vero, respectum ad aliud. In quaestione autem de Veritate, qu. xxr, intendit per speciem formam; per modum, commensurationem ipsius esse ad essentiam cuius est; ordinem vero, penes respectum perfectivi finaliter, in ratione boni clausum. — Quae tres expositiones, quamvis valde differre videantur quoad unum terminum, scilicet ly modus; si tamen subtilius perscrutemur, in unum coeunt. Commensuratio namque principiorum, mensura formae, et commensuratio esse ad essentiam, mutuo se inferunt. Ex tali enim principiorum harmonia, tantae perfectionis forma est; et ex tanta forma tantum esse, secundum ordinem generationis. Secundum vero perfectionis seu finis ordinem, si tantae perfectionis esse est producendum, ergo tantae perfectionis formam ac essentiam oportet supponi: etsi hanc, ergo talem praecedentium principiorum dispositionem.

Rationem boni consistere in modo, specie et ordine, dupliciter potest intelligi. Uno modo, ut in partibus essentialibus; sicut ratio hominis consistit in animali et rationali. Alio modo, ut in partibus integralibus, non rationis, sed propriae eius materiae; sicut ratio hominis consistit in carnibus, ossibus et nervis. Et hoc modo intelligo in proposito rationem boni consistere in modo, specie et ordine. -

Est ergo sensus tituli: An ratio boni ut quod, causati, consistat in forma, antecedentibus, et consequentibus, tanquam in partibus suae propriae materiae.

II. In corpore una conclusio, responsiva quaesito affirmative: Ratio boni consistit in modo, specie et ordine. — Probatur. Unumquodque est id quod est, per suam formam, exigentem quaedam antecedentia et consequentia. Ergo, cui nihil deest secundum modum suae naturae, habet speciem, modum et ordinem. Ergo perfectum habet haec. Ergo bonum exigit haec. - Antecedens, quoad utramque partem, patet. Prima vero consequentia patet ex quid nominis speciei, modi et ordinis, Secunda vero tenet per locum a definitione ad definitum. Tertia autem probatur: quia perfectio est ratio appetibilis.

III. Circa hanc conclusionem occurrit dubium: quomodo potest salvari modus in bono substantiali angelorum, exponendo modum, idest commensurationem principiorum efficientium, seu materialium, ut hic dicitur; cum in angelis non sint principia "materialia, et efficiens eorum sit solus Deus, cuius actio est sua substantia.

Ad hoc breviter dicitur quod, iuxta expositionem in hoc loco positam, salvatur modus boni angelici secundum substantiam, quoad principium efficiens, sic. Deus enim agens potest dupliciter sumi. Uno modo, absolute: et sic tam ipse quam sua actio est supra omnem modum, Alio modo, ut agit secundum hanc vel illam ideam: et sic actio Dei est commensurata ita huic, quod non alii; sicut et idea est ita propria idea huius, quod non alterius. Et hoc modo actio productiva Gabrielis est modificata, et modificans esse et bonum substantiale Gabrielis: et hoc sufficit. - Potest quoque secundum materiale principium salvari modus in angelis: quoniam essentia est ut materia ipsius esse, et est commensurata illi. Sed hoc magis ad alias expositiones spectat: quoniam modus hic antecedit formam, ut patet in littera.