Quaestio 156

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaequinquagesimaepei: dubium ex Martino occurrit, in qu. de Incontinentia, arguente contra Auctorem hic pro quanto dicit quod passio non est per se causa, sed occasio incontinentiae. Tum, primo, quia passio est causa per se impellens et inclinans ad actum incontinentiae. Ergo non est causa occasionalis. — Probatur sequela: quia magna est differentia inter causam impellentem et inclinantem, et causam occasionalem. — Antecedens vero manifestatur: quia actus incontinentiae est ipsum vinci et superari, quod est actus liber voluntatis potentis resistere et non resistentis. Probatur autem. Tum, primo, quia in eo in quo non est genita adhuc incontinentia habitualis, voluntas non est totalis causa per se actus incontinentiae. Ergo, praeter eam, est aliqua alia causa per se. - Tum, secundo, quia omne per se superans et vincens est causa per se eius quod est superari et vinci. Sed passio est per se superans et vincens voluntatem quae contra tendit. Ergo.

Et per istud, inquit Martinus, patet quod non sufficienter probat conclusionem hanc, scilicet quod incontinentia non est corporis sed animae, Thomas, per illud medium, quod passio non est causa per se sed occasio tantum,

IL Ad haec dicitur quod, si quis penetrat quo pacto appetitus sensitivus est motivus voluntatis, facile haec solvet. Penetrabit autem hoc qui intuitus fuerit doctrinam Auctoris in praecedenti Libro, qu. 1x, art. 2, ubi docemur quod sicut homo frigens, ex hoc ipso quod friget, movetur ad volendum locum calidum; ita homo in passione existens, ex hoc ipso quod est sic dispositus secundum illam passionem, movetur ad volendum quod consonat homini sic disposito; puta ad puniendum, si est iratus, ad venerea, si est ardens, etc. Et ratio ibi assignatur: quia hinc, scilicet ex dispositione hominis seu subiecti, fit ut aliquid sit vel appareat conveniens illi quod, cessante illa dispositione, non est aut non apparet conveniens, Quoniam conveniens ex parte utriusque potest oriri extremi: scilicet vel ex dispositione subiecti, vel ex natura obiecti. Et sic, ut ibi dicitur, dispositio subiecti redundat in obiectum, faciendo ipsum esse vel apparere pro tunc conveniens. Et sic patet quod passio valde remote movet voluntatem: scilicet disponendo subiectum, et inde consurgente convenientia in obiecto motivo voluntatis, non necessitando tamen ipsam. Unde merito non per se causa, sed occasio dicitur passio incontinentiae, quae est actus voluntatis.

III. Et cum dicitur, Causa per se impellens et inclinans etc., respondetur negando minorem, proprie loquendo. Quia passio impellit quidem et inclinat, non per se, sed mediante subiecto quod disponit, et convenientia quae ex subiecto iam disposito consurgit: sicut frigus impellit hominem ad eundem ad calidum, non per se, sed occasionaliter.

Ad manifestationem autem antecedentis hoc solum dicitur, quod etiam incomplete manifestat actum incontinentiae, Quoniam non est imputandum quod in voluntate incontinentis sit vinci et superari sine consensu in illud ad quod passio inclinat, ut Martinus fingere videtur: sed, ut Auctor dixit, est ibi electio, ac per hoc consensus; ita quod hoc est vinci, eligere ex vehementia passionis.

Ad primam probationem, negatur quod voluntas non sit per se sufficiens causa incontinentiae in non habente habitualem incontinentiam, Nam sicut voluntas frigescentis hominis est sufficiens et per se causa eundi ad ignem seu solem, ita voluntas existentis in passione est per se sufficiens causa volendi tale delectabile. Causae enim disponentes subiectum occasiones sunt volendi: non per se con- causae volendi. Unde et Auctor in littera probat hoc, quia, quandiu manet usus rationis, voluntas libere potest in utrumque oppositorum.

Ad secundam, negatur minor. Quia passio non est per se vincens et superans, sed occasionaliter, voluntatem: quae non aliter superatur nisi quia libere vult ad quod volendum passio disponit. -

Unde patet quod Auctor sufficienter probavit incontinentiam esse non corporis sed animae, per illud medium, quia passio est occasio, et voluntas est per se causa incontinentiae.

Commentaria Cardinalis Caietani

AD articulo secundo quaestionis centesimaequinquagesimaesextae, adverte quod Martinus carpere conatur Auctorem in hac littera dicentem de incontinente proprie et simpliciter quod dupliciter peccat, etc.: quasi velit ex hoc ponere differentiam inter delectationes fugibiles tantum, et fugibiles ac vituperabiles; quasi idem Auctor intelligat per pravum et vituperabile. Sed quoniam nullus est hic sermo, nulla quaestio de vituperabili et non vituperabili, non imponat Auctori Martinus suam phantasiam, sed sat sit sibi dicere et arguere quod vult sine huiusmodi fictionibus.

II. In. eodem articulo secundo dubium occurrit circa differentiam in littera assignatam inter concupiscentias tactus, et honoris aut huiusmodi, penes hoc quod concupiscentiae tactus sunt pravae, concupiscentiae autem honoris non sunt pravae: ac per hoc, circa duplicem rationem peccati ibi, et unicam hic. Videntur enim haec falsa. Quia utrobique concupiscentiae immoderatae solae sunt pravae, moderatae autem bonae: et delectabilia ipsa utrobique secundum se sunt bona. Unde nihil est dictu quod incontinens honoris non se ingerit pravis concupiscentiis, sed peccat ex eo quod non servat debitum modum in concupiscendo. Hoc enim idem accidit incontinenti simpliciter: quoniam ex hoc solo peccat quod in immoderatas concupiscentias venereas incurrit.

Ad hoc dicitur quod, ut ex VII Ethic., unde haec sumpta sunt, apparere potest, bona delectabilia (ut clarius intelligas) sic distinguenda sunt quod quaedam sunt quorum studia simpliciter et absolute sunt mala. Statim enim ut dicis alicuius studia esse circa venerea aut delectabilia cibi et potus, statim, inquam, malitiam seu pravitatem seu vitium aliquod intelligimus. Et haec vocantur appetibilia propter necessitatem: inquantum scilicet necessitas corporis ea requirit propter individuum vel speciem. - Quaedam vero sunt quorum studia simpliciter et absolute non sunt mala, sed solum si explicetur superfluitas. Studiosos enim honoris, gloriae, victoriae, filiorum, etc., cum dicimus, nullo afficimus eos vitio: immo studia haec laudabilia censemus. Et haec vocantur per se appetibilia.

Et hinc patet quare concupiscentiae venereorum dicantur pravae, hoc est vitiosae, et concupiscentiae honoris non: quia studere illis delectabilibus est peccatum, studere autem istis non.

Et licet, secundum veritatem, in utrisque solae immoderatae concupiscentiae sint pravae; studium illarum tamen importat immoderationem, quam non importat studium istorum.

Patet etiam duplex illa ratio peccati in incontinentia simpliciter: quia scilicet errat; et in concupiscentias quae sunt de genere pravorum studiorum, declinat. Incontinentia autem secundum quid, puta honoris, solum errat: quia non declinat in concupiscentias quae sint de genere pravorum studiorum. Et hoc intendit Auctor, cum Aristotele, per hanc litteram.

III. In eodem secundo articulo dubium occurrit circa incontinentiam secundo modo. Quoniam in littera dicitur, Circa haec attenditur incontinentia proprie quidem, sed non simpliciter: in VII autem Ethic. Aristoteles dicit huiusmodi incontinentiam respectu honoris, etc., esse incontinentiam secundum similitudinem. Si enim habet rationem incontinentiae secundum similitudinem, ergo non proprie: et si proprie, ergo non secundum similitudinem. Et rursus, si secundum similitudinem, ergo incontinentia tertio modo posita in littera, quae dicitur incontinentia secundum similitudinem, coincidit cum incontinentia secundo modo: quia utraque habet incontinentiae rationem secundum similitudinem.

Ad hoc breviter dicitur quod accidit hic aequivocatio de similitudine. Nam Auctor loquitur de similitudine metaphorica: et ideo distinguit incontinentiam proprie contra incontinentiam per similitudinem, hoc est metaphorice; ut manifeste exponitur in littera similitudine quadam proportionali metaphorice dici incontinentiam respectu mali et respectu boni, respectu vitii et respectu virtutis. — Aristoteles vero loquitur de similitudine proportionali, hoc est analogica proprie, diminuta tamen: et ideo distinguit incontinentiam simpliciter contra incontinentiam diminute. Et manifestat intentum suum exemplo: sicut malum dicitur de homine et de medico. Dicitur enim et homo malus, et medicus malus: sed qui dicitur malus homo, dicitur malus simpliciter, idest sine additione aliqua; qui vero dicitur malus medicus, non propterea dicitur simpliciter malus, sed cum additione, scilicet, medicus. Ubi manifeste patet malum dici de medico proprie, et secundum analogiam ad malum hominem: quia ita est aliquis medicus malus sicut homo malus; nam ut homo malus ad opus proprium homini se habet, sic malus medicus ad opus proprium medico. Apparet etiam diminutio quaedam ex hoc ipso quod inde simpliciter, hinc cum appositione tantum mali ratio infertur, dicendo, Est homo malus, Ergo est malus; et, Est medicus malus, Ergo est malus medicus, et non, Ergo est malus. Sic autem est in proposito. Quoniam valet sequela, Est incontinens venereorum, Ergo est incontinens: et non valet, Est incontinens honoris, Ergo est incontinens, sed, Ergo est incontinens honoris. Unde nulla est Auctoris ab Aristotele dissensio.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem quaestionis centesimaequinquaEnfunpesexiue, dubium ex Martino, in quaestione de Incontinentia, Occurrit, dicente quod ista ratio sancti Thomae pati videtur calumniam in hoc quod voluntas incontinentis inclinari dicitur ad peccandum ex passione tantum et non ex habitu. Nam si intelligat quod ex frequentatis incontinentiae actibus non generatur aliquis habitus, videtur falsum. Et primo, contra totam philosophiam moralem clamantem quod ex frequentatis actibus generatur habitus: maxime in subiecto non habente habitum contrarium. Secundo, quia hoc est contra experientiam: qua, post frequentatos incontinentiae actus, magis se pronos ad incontinentiam sentiunt quam ante.

Tertio, quia secundum Thomam, incontinentia pertinet ad voluntatem, et non dicit praecise actum: quia sicut virtus est habitus, ita et vitium. Et propterea, inquit Martinus, voluntas incontinentis inclinatur ex proprio habitu ad peccandum, quia ad non resistendum passionibus: sed non inclinatur ad sequendum concupiscentias malas et turpes, quia inclinari ad talium electionem est intemperati.

II. Ad hoc dubium, non ex aliis quam ex supra dictis principiis, dicitur quod error hic accidit quod non distinguitur quoad rem inter habitum et dispositionem: nec distinguitur quoad modum operandi inter inclinari per modum habitus, et per modum passionis. Incontinentia namque non est habitus, sed dispositio. Unde et in littera hac distinguitur incontinens ab intemperato per facile et difficile mobile: quia passio cito transit, ac per hoc, circa eius pugnam proportionaliter respondet dispositio; habitus autem est difficile mobilis. Cuius signum est quod incontinentem statim comitatur poenitentia. Comparatur etiam in littera ex Aristotele, VII Ethic., incontinentia febri accessoriae, intemperantia autem phtisicae. — Similiter incontinens inclinatur et operatur per modum passionis, ut exemplum de febre accessoria manifestat: intemperatus autem per modum habitus, ut exemplum de. phtisico manifestat.

III. Ad primam ergo Martini obiectionem dicitur quod ex frequentatis actibus .incontinentis generatur in eius voluntate, non habitus, sed dispositio: quae nunquam transire potest in habitum, sicut nec albedo in nigredinem. Et ultra hoc, ex huiusmodi actibus habilitatur concupiscibilis ad hoc ut in ea generetur intemperantia, ex qua voluntas intemperati inclinatur ad turpia prosequenda. Et sic voluntas incontinentis inclinatur, non ex habitu, sed ex dispositione. Quod in idem redit cum eo quod dicitur in littera, scilicet, ex passione. Nam dispositio quam passio causat est facile mobilis, et dispositio illa non nisi per modum passionis, et insurgente passione, inclinat: cuius locuples testis est poenitentia statim sequens, cessante passionis impetu. Voluntas autem intemperati inclinatur, ut in littera dicitur, ex propria electione, hoc est, per modum eligentis et propria principia electionis, quae sunt intentio finis, quae apud intemperatum iam est mala, et consilium, quod iam ex intemperantia quietum est.

Et caveto hic, novitie, ne fallaris, cum in littera dicitur quod intemperati voluntas inclinatur ad peccandum ex propria electione, quae procedit ex habitu per consuetudinem acquisito. Falleris namque si intelligas ex habitu per consuetudinem acquisito in voluntate: ut patet ex supra dictis de subiecto temperantiae; quoniam ipsa non in voluntate, sed in concupiscibili appetitu est subiective. Inteliiges autem recte si intelliges quod intemperati voluntas inclinatur ex electione procedente ex habitu acquisito in appetitu concupiscibili. Quod qualiter fiat, superius satis " declaratum fuit.

Cum igitur « clamat moralis philosophia quod ex frequentatis actibus generantur habitus », sumitur habitus pro prima specie qualitatis, et non ut distinguitur contra dispositionem. —- Vel, si intelligitur de habitu proprie, sicut intelligitur in subiecto apto nato suscipere talem habitum, ita intelligitur in statu non dissono seu opposito habitui. Constat autem quod status continentis et incontinentis est contrarius statui habituatorum: quoniam ille est perturbationis, iste: quietis; ille facile, iste difficile mobilis.

Ad secundam obiectionem, de experientia, dicitur quod ad hoc sufficit illa habitualis dispositio.

Ad tertiam similiter dicitur quod incontinentia dicit in voluntate « non praecise actum », sed habitualem dispositionem: quae non est vitium, sicut nec continentia est virtus; sed est imperfectum quid in genere vitii, Et hoc expressit iam Aristoteles in principio VII Ethic., malitiae. virtutem, et continentiae incontinentiam contraponendo.

Expositionem vero allatam ex Martino quomodo incontinens differat ab intemperato, si sane intellexeris, scilicet quod incontinentiae dispositio inclinat ad non resistendum, quia tantum tempore pugnae exercet se (quoniam extra pugnam apparet poenitentia) intemperantia vero ad ipsa turpia simpliciter prosequenda inclinat: amplectere, quia vera est, et a nostris exivit, ut patet in littera.

In responsionibus argumentorum eiusdem articuli, multa essent dicenda, nisi superius fuissent manifestata: quomodo scilicet vitium reddit appetitum malum respectu finis illius generis, ut intemperantia respectu delectabilis venerei, etc.; et per hoc parit ignorantiam principii in agibilibus. Vide superius.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem quaestionis centesimaequinquagesimaesextae, adverte, novitie, pro clariori intellectu litterae, quod prima ratio quare incontinens concupiscentiae est turpior, consistit in hoc quod motivum ad irascendum est ratio: quoniam est punitio collata parvipensioni receptae, conferre enim unum cum altero rationis est; vel quoniam est vindicta, quae est bonum secundum ra- tionem, quia est bonum honestum. Sed, ut in VII Ethic. dicitur, sicut exterius videmus quod veloces ministri audiunt dominum imperantem, et, praecurrentes, non percipiunt totum dominorum imperium; ita qui irascitur ex velocitate cholerae, audito obiecto rationi conformi, non expectata rationis forma, properat ad vindictam. Concupiscens vero a sola boni delectabilis secundum sensum praesentatione movetur, nihil de conformitate ad rationem audiens. Et propterea dicitur quod in nullo sequitur rationis iudicium.

Secunda autem, de maiori naturalitate irae, cum grano salis in littera apposito accipienda est: scilicet quia naturalior est motus irae ex suo complexionali principio, quam motus concupiscentiae ex suo complexionali principio. Nam ira consequitur choleram; concupiscentia phlegma. Naturalius autem est quod cholera proferat iram, quam quod phlegma concupiscentiam: quia magis in promptu est irae processus ex cholera quam concupiscentiae ex phlegmate, quia cholera est velocioris motus; constat namque quod ex velociori magis in promptu est progressus quam ex tardiori. Et sic est naturalior. - Manifestatur autem ista maior naturalitas ortus irae signo satis consono: quia scilicet frequentius complexio iratorum profert etiam iram in prolem, ut Aristoteles exemplis comprobat.

In tertia vero ratione, ne fallaris respiciens ad ea quae sunt per accidens, puta scandalum aliorum ex manifesta iniuria, et putes oppositum eius quod in littera dicitur. Sed adverte quod, iudicando actus secundum se, iniuriari proximo dolose et occulte turpius est quam iniuriari manifeste: quoniam hoc, scilicet manifeste agere, ad quandam excellentiam spectat; latere autem ad quendam defectum. Ipsa enim latebra attestatur turpitudini operis: iuxta Domini sententiam: Omnis qui male agit, odit lucem. Et per oppositum ipse modus agendi, scilicet manifeste, attestatur verae vel apparenti rationi, ex hoc ipso quod lucem non refugit. Est ergo, iuxta hanc tertiam rationem, concupiscentia turpior quam ira quoad modum operandi, per se loquendo.

In quarta demum ratione, adverte quod concupiscentia dicitur turpior, quia omnino voluntaria. Ira autem, etsi in fine sit delectabilis, admixtum tamen habet involuntarium principium, scilicet tristitiam ex parvipensione recepta illatam. Et propterea quasi coactus dicitur.