Quaestio 19

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis decimaenonae adverte quod, ut in Primae Partis Commentariis dictum est, malum culpae intantum distat a malo poenae quod malum culpae opponitur bono divino in.seipso ( obiective tamen ), sicut caritas tendit in bonum divinum in seipso: malum vero poenae opponitur bono creato. Et propterea in littera dicitur quod malum culpae privat ordinem ad finem ulti- mum, Et quia solus ultimus finis est finis simpliciter, idest et totaliter et absque determinatione (reliqui namque fines sunt fines in hoc vel illo ordine, respectu huius vel illius), ideo in littera dicitur quod, cum bonum et malum dicantur secundum ordinem finalem, solum malum culpae est malum simpliciter, malum autem poenae est malum istius.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis dubium occurrit ex Durando, in xxxiv dist. III. Sent., qu. IV, pro quanto hic dicitur quod, si aliquis convertatur ad Deum propter timorem culpae, erit timor filialis: nam filiorum est timere offensam patris. Arguit siquidem Durandus quod haec opinio in hoc deficere videtur quod ponit immediatum obiectum timoris malum culpae. Hoc enim in proposito falsum est. Quia timor dividitur hic prout per ipsum convertimur ad Deum vel avertimur ab eo, fugiendo vel committendo peccatum. Ac per hoc, committere vel fugere peccatum non est actus elicitus timoris, sed imperatus ab eo. Et consequenter peccatum non est immediatum obiectum actus eliciti a timore.

Ad hoc breviter dicitur quod ratio haec non valet; quia a perpetratione vel fuga peccati in actu executionis arguit ad peccare vel non peccare ut sunt in esse obiectivo. Ordo siquidem est iste, quod timori occurrit obiective peccare in patrem; et tunc respectu actus eliciti ab habitu timoris, qui actus est timere, proprium obiectum: est peccare in patrem, quod est malum, culpae; et ex hoc timens. filius imperat fugam offensae, idest non peccare; et tunc non peccare est actus imperatus, non elicitus, a timore. Et tamen arguens, ex hoc quod ad timorem spectat iste actus imperatus, concludit, et male, respectu actus eliciti; quod non. sit. obiectum. immediatum. malum: culpae. Ad argumentum autem suum, formaliter. distinguendum. est, in prima illatione, quod fugere peccatum dupliciter contingit: in executione, et in appetitu. Primo modo tantum conceditur prima illatio. Sed secunda illatio simpliciter est falsa, ut patet ex dictis.

II. In eodem secundo articulo eiusdem quaestionis, in responsione ad quintum, dubium occurrit, an. peccatum commissum ex timore amittendi bona mundana distet specie a peccato commisso ex timore amittendi bonum corporis. Verbi gratia, an negans fidem ne confiscentur bona sua, differat specie a. negante Christum ne tormenta patiatur. Et simile est. de muliere quae permittit se opprimi propter hunc vel illum timorem. Et est ratio dubii quia Auctor bic dicit quod, licet mundanus timor, quia ex parte aversionis distinguitur contra alios tres timores, pro unico computetur; peccata tamen distinguuntur specie secundum diver- sitatem horum obiectorum ad quae convertuntur. Superius autem, scilicet in praecedenti Libro, dictum est quod peccata huiusmodi ex istis timoribus et attioribus alleviantur potius quam graventur, nec trahuntur ad aliquam mali moralis speciem. Dictum siquidem est quod mulier necessitate victus adulterio consentiens non incurrit duas deformitates, avaritiae et luxuriae; sed talis luxuriae tantum, quae alleviatur ex illa causa.

Ad hoc dicitur quod tendere inordinate in haec obiecta, scilicet bonum carnis et bonum mundi, contingit uno modo secundum se: ut contingit in his qui sunt avari vel ambitiosi, quoad bona mundi, et luxuriosi vel ebrii, quoad bona carnis. Alio modo, secundum solam comparationem ad aliud bonum maius quod debet eis anteponi: ut. contingit in his qui contenti quidem sunt suis rebus. et honoribus, naturali sanitate et licitis delectationibus, sed, superveniente occursu quo oporteat vel aliquid horum. Lain vel amicitiam lesu Christi, malunt haec conservare quam Christi amicitiam, et sic adulterio vel infidelitati consentiunt: Inter hos siquidem modos tanta est differentia. quod in primo invenitur peccatum diversificari ex horum. obiectorum diversitate; in secundo autem non. Et ratio est quia. in primo obiectum illud materia est dissonans rationi resp actus tendentis in illud absolute; in secundo autem. nc Et propterea si quis negat fidem vel adulteratur propter talem timorem qui ex avaritia consurgat, vitium vitio accumulat, et peccatum committit duas deformitates habens. Si quis autem negat fidem vel adulteratur prop: ter len timorem qui non ex avaritia, sed amore consu ir ib malo rerum, non accumulat vitium vitio, sed « d ipso adulterio. vel infidelitate fit malus tam timor quam amor rerum non alia. malitia quam ilius infidelitatis vel adulterii: ac per hoc, non incurrit peccatum duarum deformitatum, sed aliqualiter excusatur eius negatio vel fornicatio ex iusto amore proveniens. Sicut universaliter ordinans. medium malum ad finem bonum vel non malum, puta virtutem, sanitatem. et huiusmodi, unicam deformitatem incurrit, et aliqualiter excusatur, quamvis totus appetitus et. actus sit malus moraliter. Et sic intelligendo dicta hic et in sequenti articulo et alibi, omnia consonant. T

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto, omissis tertio, quarto et quinto, adverte quod timor servilis secundum substantiam sic habet pro obiecto. malum poenae ut tamen non respiciat poenam secundum omnem rationem, sed secundum rationem privativi boni proprii ut sic. Et propterea malum separationis a Deo in littera. attribuitur utrique timori, scilicet filiali et servili, diversa ratione. Nam timori casto attribuitur ex parte Dei, hoc est inquantum homo timet se non vivere Deo: maxime siquidem caritas facit hominem amare se ut vivat Deo. Timori vero servili ex parte boni nostri, hoc est inquantum homo timet tanto suo bono, scilicet esse cum Deo, privari: procedit enim ille timor ex amore sui, ut patet. Unde in littera primum explicatur dicendo quod timor poenae includitur in caritate et timore casto: secundum autem dicendo, in calce corporis, quod potest esse cum caritate.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo octavo, omisso septimo, dubium ex Durando, in xxxiv dist. III Sent., qu. v, occurrit de identitate timoris initialis et casti. Nam et conclusionem, et responsionem ad secundum, et processum Auctoris non hic sed in xxxiv dist. III Sent. ad eandem conclusionem, reprehendit. Conclusionem quidem, quia obiectum timoris initialis distinguitur ab obiecto tam servilis quam casti timoris: quia eius obiectum est utrumque malum, scilicet gehennae et culpae, seu separationis a Deo.

Contra responsionem ad secundum, pro quanto ibi dicitur quod timor initialis timet poenam pro quanto habet aliquid de timore servili adiunctum, arguit, quia impossibile est duos actus cognoscendi simul esse in eadem potentia cognitiva, ut alibi probatum est: et similiter duo actus appetendi non possunt simul esse in eadem potentia appetitiva.

Contra processum vero. illum, quia videtur repugnantia dicere: scilicet quod timor initialis imperet actum propter fugam culpae et poenae; et quod timor initialis non timeat elicitive poenam. - Et probatur repugnantia. Quia potentia nullum actum imperat nisi mediante actu elicito. Si ergo imperat propter utrumque, habet ergo actum elicitum circa utrumque.

II. Ad haec dicitur ordinate. Et ad primum, quod falsum est quod obiectum timoris initialis sit utrumque malum, Scilicet culpae et poenae, sed culpae tantum. Et si quando invenitur apud doctores hoc, ut etiam invenitur apud Auctorem in articulo secundo huius quaestionis, in corpore articuli; interpretandum. est iuxta responsionem ad secundum hoc in loco: scilicet quod non ratione sui, sed ratione adiuncti sibi timoris servilis, actus suus respicit alterum malum, scilicet poenae; alterum autem, scilicet culpae, ratione sui. 4

Ad secundum dicitur quod, sicut contingit in intellectu esse simul plures actus intelligendi in ordine ad unum, ita etiam in appetitu contingit simul esse plures actus appetendi. Et sic est in proposito: quia timor poenae et timor culpae in ordine ad Dei conversionem concurrunt.

Ad tertium autem, quamvis non sit contra praesentis Operis doctrinam, quia tamen illa hic exposita est, respondetur quod timorem initialem imperare propter utrumque malum actum aliquem, potest dupliciter intelligi. Primo, ratione sui solius. Et iuxta hunc sensum procedit argumentum: sed non militat contra Auctorem. — Alio modo, ratione sui et adiuncti timoris servilis. Et in hoc sensu intendit hoc Auctor; ut tam hic quam ibi, in responsione ad primum, explicite declaravit. Et iuxta hunc sensum nihil valet argumentum. Quoniam timor initialis imperans est non solus unus timor, sed complectitur utrumque: sed initiaem ut principalem, et servilem ut ministrum seu adiuvantem.

III. In eodem articulo octavo, in responsione ad secundum, adverte quod timor servilis secundum suam substantiam habet multos actus; et quantum ad propositum spectat, duos: scilicet timere poenam oppositam proprio bono timentis absolute; et timere poenam eandem ut rationem operandi. Facit, verbi gratia, quandoque timor nos timere poenam gehennae absolute: quandoque autem facit nos sic timere poenam gehennae ut ex illo timore moveamur ab bene agendum, ut illam, scilicet gehennam, evadamus. Iste secundus actus est qui adiungitur timori initiali et caritati imperfectae: ita quod timor initialis imperat talem actum et utitur illo in ordine ad finem suum sanctum, qui est subiici Deo. Sed adveniente caritate perfecta cessat iste actus: quoniam perfecti in caritate non moventur ad operandum ex timore proprii mali, cum proprium bonum pro nihilo habeant; sed ex amore Dei, et timore ex parte Dei. Primus vero actus cum perfecta caritate, viae tamen, stare potest: quamvis minimus, eo quod crescente caritate minuitur, ut in articulo decimo huius quaestionis dicitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo nono eiusdem quaestionis duo notanda occurrunt. Primo, ut ad hunc locum recurras cum quaestio Occurrit an timor sit virtus. Quoniam, ut in articulo patet, Auctor de dono loquitur ut distinguitur contra virtutem, et sic discutit.

Secundo, quod in responsione ad secundum dicitur, per virtutem spei non solum innitimur divino auxilio ad consequenda quaecumque alia bona, sed ad adipiscendum ipsum Deum, tanquam principale bonum. Hinc enim videre potes quam bene dictum sit quod Deus ipse est principale bonum nostrum; et non solum effectus eius, qui inter quaecumque alia bona computantur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo decimo eiusdem quaestionis dubium occurrit ex Durando, in qu. ult. xxxrv dist. III Sent., contradicente concupiconclusioni illi: Crescente caritate crescit timor castus; et eius rationi, scilicet: Crescente causa, scilicet caritate crecrescit effectus, scilicet iste timor. Et ratio sua est quia poequanto separatio a patre est magis difficilis, tanto minus artinetur. Constat autem quod quanto magis creverit cari- tas, tanto difficilius potest separari a Deo. Ergo crescente caritate non crescit timor separationis a Deo.

Allatam autem rationem litterae solvit per hoc quod, licet timor castus sit effectus caritatis, exigit tamen tan- quam obiectum malum separationis a Deo ut possibile: quia timor non est de impossibili. Et quia crescente ca- ritate talis separatio est minus possibilis, ideo minus time- tur et facilius vitatur.

II. Ad evidentiam huius duo sunt notanda. Primum, ne fallamur in separationis. vocabulo. Separatio siquidem a Deo potest sumi dupliciter. Primo, ut est poenalis homini qui separatur a Deo. Et sic clauditur sub malo poenae, et spectat ad timorem servilem, non secundum servi- litatem, sed secundum substantiam: quia coniungi Deo ut opponitur huiusmodi separationi, amatur amore scentiae, hoc est amore quo quis sibi ipsi vult tale bonum. Et sic timor separationis a Deo crescente caritate non scit, sed diminuitur, quemadmodum timor ceterarum narum, propter duas rationes quas in corpore huius arti- culi habes. Secundo vero modo potest sumi separatio a Deo, ut supra dictum est, ex parte Dei: hoc est ut amatur op- posita coniunctio caritatis amore, quo homo amat se in Deo et ad Deum. Et sic spectat ad timorem castum. Non quod sit duplex separatio a Deo, una spectans ad timorem servilem et altera ad timorem filialem: sed una et eadem separatio, ut privativa boni proprii hominis, timetur timore servili; et ut privativa boni divini, hoc est boni hominis in ordine ad Deum, timetur timore filiali. Et sic est sermo noster de timore separationis a Deo, cum dicitur quod crescit crescente caritate in via (nam de patria est alter articulus). Et non est praesens sermo de separatione a Deo,: hoc est de offensa Dei. Quoniam, ut patet in littera, ti- mori casto utrumque timendum tribuitur, scilicet offendere Deum et separari a Deo: sed quia Durandus arguit contra timoris casti augmentum pro quanto respicit separationem, ideo, ut dictum est, loquimur non de separatione offensae, quae est malum culpae; sed de separatione quae est malum poenae, non ut est privatio boni nostri, sed ut est privatio boni divini, ut dictum. est.

III. Secundum est quod obiectum timoris multa claudit: scilicet malum, arduum, futurum, possibile. Sed quantum ad propositum spectat, claudit duo: scilicet. malum et possibile. Quae ita se habent quod conveniunt primo in hoc quod utrumque exigitur ad obiectum timoris, scilicet et quod sit malum et quod sit possibile, ut patet. Et conveniunt secundo in hoc quod, ceteris paribus, quodvis eorum auctum auget timendum: nam, ceteris paribus, quod est magis malum est magis timendum; et similiter, ceteris paribus, quod est magis possibile est magis timendum. — Sed differunt in hoc quod mali latitudo est mensura simpliciter timoris: ita quod quanto maius est malu, tanto timor eius est simpliciter maior. Possibilis vero latitudo est mensura secundum quid ipsius timoris, Quod patet ex eo quod, quantumcumque facillime evenire nobis possit aliquod parvum malum, minus timemus quam si magnum aliquod malum possibile immineat, quamvis non facile eventurum. Et quoniam in huiusmodi nihil differt esse vel apparere malum vel bonum, ut patet in II Physic,; eiusdem rationis est esse maius malum et appretiari ut maius malum.

Ac per hoc, ad propositum descendendo, separari a Deo tanto maioris mali rationem habet, quanto magis appretiatur. Constat autem quod tanto magis appretiatur, quanto magis Deus amatur. Et. consequenter quanto magis crescit amantis Deum caritas, tanto magis. « crescit am | pretiatio separationis a Deo. Et si huic adiungas quod in via semper habet rationem possibilis, concludes quod crescente caritate timor separationis a Deo crescit simpliciter, ex augmento mensurae simpliciter; et diminuitur secundum quid, ex diminutione mensurae secundum quid, scilicet possibilitatis, quia minus possibilis est perfectiori in caritate quam imperfectiori.

Et ut clarius fiat quod dicimus, declaratur exemplo Certum est quod quanto aliquis magis diligit amicum, tanto magis appretiat convictum cum illo, ac per hoc tanto maius malum aestimat separationem ab illo. Et quanto minus diligit quis amicum, tanto minus facit convictum cum illo, ac per hoc minus malum aestimat separari ab illo. Et demum si.nihil diligit, nihil boni in convictu et nihil mali in separatione illius aestimat. Ubi vides quod propria mensura appretiationis mali separationis est amor amicitiae, Et consequenter prospicere potes quod optime Auctor infert ex augmento caritatis in via, in qua semper salvatur obiectum timoris in separatione a Deo, quod augetur simpliciter timor separationis. Caritas enim est amor amicitiae ad Deum, qua amatur coniunctio hominis cum Deo ad Deum, cuius opposita separatio malum est possibile semper in via. Et quanto maior est caritas, tanto magis appretiatur bonum coniunctionis et malum separationis. Ac per hoc semper crescit simpliciter timor separationis.

IV. Ad obiectionem ergo Durandi: Quanto separatio est difficilior, tanto minus timetur, — respondetur quod verum est ceteris paribus. Sed in proposito non sunt cetera paria: quia separatio habet rationem maioris mali respectu perfectioris in caritate, quia ab eo magis appretiatur in bono coniunctio ad Deum, et in malo opposita separatio, ex hoc ipso quod magis diligit Deum. Et non solum non sunt cetera paria, sed ista imparitas ex parte appretiati mali longe praeeminet imparitati possibilitatis: ut patet ex hoc quod videmus patrem magis timere separationem filii magis amati, quamvis difficile futuram, quam separationem filii minus amati facile futuram. Et ideo crescente caritate crescit simpliciter timor separationis, ex augmento appretiationis mali separationis: et minuitur secun quid, ex diminutione possibilitatis eveniendi; facile enim et difficile species sunt possibilis.

Ad solutionem rationis respondetur per idem: scilicet quia diminutio secundum quid non tollit augmentum si d pliciter. Unde stat solida ratio, quod crescente causa e ctus crescit simpliciter; et crescente caritate crescit appretiatio separationis, ac per hoc timor simpliciter crescit. Nec obstat diminutio possibilis: quia cum augmento simpliciter stat diminutio secundum quid. Et sic timor separationis crescente caritate minuitur secundum quid: pro quam securiores sunt de coniunctione ad Deum perfecti in cari tate, ex hoc quod apprehendunt separationem difficile posse evenire, attento dono perfectae caritatis percepto