Quaestio 53

Commentaria Cardinalis Caietani

In quaestionis quinquagesimaetertiae articulo primo dubium occurrit, an imprudentia privative sit separabilis a prudentia contrarie. Et est ratio dubii, pro parte negativa quidem, quia sequeretur cuilibet virtuti morali opponi peccatum non solum declinando in contraria vitia, sed in privative oppositum: par enim est ratio de prudentia et aliis virtutibus moralibus. Consequens autem est falsum: quia omnis intemperatus in excessum aut defectum declinat, et sic de aliis. — Praeterea, carens in actu suo prudentia quam debet habere non minus in contrarium prudentiae incurrit quam carens modestia quam debet habere incurrat contrarium modestiae: et sic de aliis. Non est igitur separabilis imprudentia privative ab imprudentia contrarie.

Pro parte vero affirmativa, quia minus requiritur ad privationem quam contrarium: cum quasi forma positiva sit. Contingitque imprudenter se hominem habere absque omni actu: ut patet cum potest et debet consiliari et non consulit. - Praeterea, imprudentia privative est peccatum ex ratione negligentiae, sicut ceterae privationes bonorum debitorum: imprudentia autem contrarie est peccatum ex propria ratione imprudentiae, ut in littera dicitur: ergo non coincidunt, sed separantur. Probatur sequela: quia si coinciderent, sequeretur quod etiam imprudens privative peccaret secundum propriam rationem imprudentiae, et non solum secundum rationem negligentiae.

II. Ad hoc dicitur quod imprudentia privative dupliciter sumi potest. Primo, ut privat prudentia habituali. Et sic potest separari ab imprudentia contrarie. Quando aliquis negligit exercere se in legibus, documentis, lectionibus et auscultationibus opportunis, ex quibus tempore suo posset prudenter se habere in occurrentibus, tunc talis est imprudens privative: et illa privatio nullam habet rationem peccati nisi ratione negligentiae. Notanter autem dico quod illa privatio non est peccatum nisi ratione negligentiae: quia non est hic quaestio de ipso qui privatur debita prudentia, an sit imprudens contrarie; sed de ipsa privatione prudentiae, an sit peccatum imprudentiae contrarie sumptae, an secundum se non est peccatum nisi ratione annexae negligentiae ipsius qui privatur.

III. Alio modo potest sumi ut privat prudentia actuali, quando oportet, etc.: sicut si aliquis iudicet non secundum statuta quando servanda essent, et sic de aliis omissionibus. Et sic duplex est modus dicendi. Alter quod prudentia privative est quando quis non servat quidem regulas prudentiae, sed tamen non refutat eas voluntarie directe, sed ex ignorantia vel passione. Imprudentia autem contrarie est quando quis spernit, aut saltem directe non vult uti regulis prudentiae. Et haec opinio fundatur super littera huius articuli: quia in corpore articuli dicitur de imprudentia contrarie quod spernit consilium, quasi contemnit aut repudiat; et in responsione ad primum affertur illud VI Ethic.: Imprudens peccat volens. Et secundum hoc imprudentia privative est separabilis ab imprudentia contrarie, ut patet.

Sed haec opinio falsa est, et male fundata. Falsa quidem, quia impossibile est deficere a prudentia actuali quando oportet, nisi deficiendo ab actu vel ab aliqua conditione actus, committendo vel omittendo. Constat autem quod committere absque debito actu consilii vel iudicii vel praecepti, aut conditionis alicuius eorum, imprudentia contrarie est: sicut cibum sumere absque temperantiae conditione intemperantia contrarie est, et vendere vel emere absque iustitiae conditione iniustitia contrarie est; par enim est ratio. Omittere autem ad commissionis genus et speciem reduci ex supradictis in I II, qu. rxxr, art. 6, patet. Non velle enim consiliari aut iudicare vel praecipere pro tanto peccatum est pro quanto participat se velle non consiliari vel non iudicare: tum quia velle omittere est primum in genere peccati omissionis, utpote per se et directe voluntarium; tum quia potens rationale et debens facere et non faciens ab electione determinatur ad non facere, secundum Aristotelis doctrinam, IX Metaphys. Et pro- pterea voluntarir indirecte dicitur quando electio determinans implicite tantum intervenit, ut cum quis aliis occupatur nihil cogitans de consiliando, iudicando vel praecipiendo: volens enim occupari implicite vult non consiliari, ex quo incompossibilia simul sunt occupari et consiliari; qui enim vult aliquid cum quo aliud simul esse non potest, ex consequenti vult illo carere, inquit divus Thomas, in I II, qu. LXXI, art. 5

Male autem fundata est, quia in littera expresse de prudentia contrarie. subiungitur quod sine contemptu et detrimento necessariorum ad salutem esse potest. - Et in responsione ad primum comparatio peccantis per imprudentiam volendo ad peccantem per imprudentiam non volendo, convincit imprudentiam contrarie, de qua est sermo, ad utrumque modum peccandi se extendere.

IV. Ad obiecta autem in oppositum pro parte negativa dicitur quod de imprudentia ut privat actuali prudentia procedunt.

Ad primum autem pro parte affirmativa dicitur quod licet privatio ex communi ratione privationis non sit necessario connexa positivo contrario, talis tamen privatio necessario infert contrarium, sicut privatio sanitatis aegritudinem. Unde imprudens absque omni actu incidit in imprudentiam contrarie non minus quam intemperatus absque actu incidit in contrarium temperantiae, eadem ratione. - Et si contra hoc instetur, quia ex nullo actu nullus fit habitus: — concedatur: sed addatur quod privatio spectat ad contrarium reductive, ac per hoc non oportet quod faciat habitum aut fiat ab habitu.

Ad secundum autem, quod de habituali imprudentia privative loquitur, admisso antecedente, neganda est sequela. Et ad probationem dicitur quod huiusmodi imprudentia separabilis est ab imprudentia contrarie, ut patet ex dictis. Licet negligentia qua est peccatum talis privatio, sit species imprudentiae contrarie opposita sollicitudini.

V. In eodem articulo, in responsione ad tertium, dubium occurrit circa illud: Per poenitentiam tollitur habitus contrarius, in quo proprie consistit peccatum imprudentiae. Et dupliciter circa hoc dubitatur. Primo, quo pacto per unum actum poenitentiae corrumpitur habitus acquisitus imprudentiae: cum regulare sit quod habitus acquisiti morales nec uno actu fiant nec uno actu corrumpantur. - Secundo, quo pacto peccatum imprudentiae consistit proprie in habitu: cum omne peccatum, praeter originale, consistat in actu.

Ad primum horum dicitur quod habitus dupliciter potest corrumpi. Uno modo, quia qualitas illa desinit esse: sicut lumen desinit esse in aere in absentia luminantis. Alio modo, quia subtrahitur aliquid quod est de ratione illius: sicut scientia conclusionis desinit per oblivionem medii. Quamvis autem habitus acquisitus moralis vitii non corrumpatur primo modo per unum actum poenitentiae (in cuius signum, remanet in poenitente inclinatio magna ad pristinos actus malos), corrumpitur tamen per unum actum poenitentiae secundo modo: quoniam mutatur voluntas, quae est de ratione omnis virtutis et vitii moralis, ut patet ex supradictis; prudentia enim et imprudentia sunt in intellectu ut subest voluntati, iustitia autem et reliqua habitus sunt electivi.

Ad secundum autem dicitur quod peccatum dupliciter sumi potest. Primo, secundum suam essentiam. Et sic non in habitu, sed actu consistit: est enim dictum, factum vel concupitum, etc. Secundo, ut perseverat in denominando peccatorem, puta furem vel adulterum. Et sic consistit in habitu contrario, qui per poenitentiam tollitur: tandiu enim aliquis fur est et dicitur, quandiu non mutat voluntatem de furando in non furandum, et sic de aliis. - Et si contra hoc Thomista aliquis, memor dictorum in praecedenti Libro, instet, quia non ab habitu, sed a macula peccati post actum peccati peccator dicitur: — respondeatur quod strictius sumitur hic esse peccatorem quam ibi. Nam ibi peccator dicitur omnis cuius peccatum non est deletum, quam- vis voluntas sit mutata: hic autem peccator ut a voluntate peccandi pendet, sumitur. Unde si quis primo fur aut mendax, etc. fuisset, et postmodum abstineret a peccatis non caritate, sed amore virtutis moralis; talis esset apud theologum peccator et habens maculam furti aut mendacii: non tamen esset fur aut mendax proprie, nec pecca- tor, apud philosophum moralem. - Nec alienum est a ratione ut qui philosophiam theologiamque moralem tradimus, nunc theologorum, nunc philosophorum moralium more loquamur, iuxta propositi diversitatem: medium enim utrumque extremum sapit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis quinquagesimaetertiae dubium occurrit, in corpore articuli, circa illud: Prudentia participatur quodammodo in omnibus virtutibus, inquantum est directiva earum. Videtur enim hoc esse falsum: cum nec intellectuales virtutes nec theologales dirigantur a prudentia. Et de intellectualibus quidem patet VI Ethic. De theologalibus autem patet ex eo quod caritas est forma omnium virtutum, dirigens omnes in finem proprium ipsius caritatis.

Ad hoc dicitur quod prudentia, licet diversimode, tamen omnium virtutum actus dirigit. Cuius ratio in littera tangitur: quia scilicet in omni actu virtutis oportet actum rationis aliquem ad prudentiam spectantem, puta consiliari, iudicare vel praecipere, rectum concurrere; sicut in omni actu vitii defectum alicuius eorum oportet intervenire. Verum quia actus rationis huiusmodi respectu aliquarum virtutum, puta moralium et artis, principantur; respectu autem aliquarum, ut intellectualium reliquarum et theologalium, famulantur et ministrant, ut medicus sanitati, quemadmodum in VI Ethic. dicitur; idcirco cum excellentia dictarum virtutum stat quod dirigantur a prudentia. Manifesta autem est directio omnium quoad actus exercitium: prudentis siquidem est discernere non solum quando speculandum est et utendum hac vel illa virtute morali et intellectuali, sed etiam theologica. Non enim semper est actu elicito amandus Deus, nec semper actuali assensu credendum: sed oportet aliis quandoque intendere actualiter, et quietem ab omni actu virtutis eligere quandoque, dum in corpore hoc peregrinamur. Huiusmodi autem vicissitudines nisi prudentia dispenset, errabimus saepe, et multa ad quae tenemur omittemus bona, simpliciter vel tempore debito; dum tempus misericordiae occupabimus oratione vel e converso, et tempus audiendi, providendi, vigilandi, etc., occupabimus contemplatione speculativa vel e converso, et sic de aliis.

II. In responsione ad tertium eiusdem articuli dubium occurrit, quomodo verificatur quod quando corruptio diversarum circumstantiarum habet idem motivum, non diversificatur species peccati: an scilicet intelligatur de motivo peccantis; an de motivo peccati secundum se; an de utroque. Si namque intelligitur de motivo peccantis, sequeretur quod cognoscens non-suam in ecclesia, non ut iniuriam faciat loco sacro, sed ex sola libidine cognoscendi illam ibi oblatam, non esset sacrilegus. — Si vero intelligitur de motivo peccati secundum se, sequeretur quod nulla circumstantia unquam variaret speciem peccati: quia nulla circumstantia habet rationem motivi secundum se in peccato. Habere namque rationem motivi est esse obiectum seu finem: et nisi circumstantia transeat in rationem obiecti seu finis, nunquam habet rationem motivi. Circumstantia autem actus, puta locus, nunquam transit in obiectum ex parte actus peccati, sed ex parte peccantis: quia illius est circumstantia; istius autem potest esse obiectum. - Si autem intelligatur de motivo ex parte utriusque, sequitur idem quod in primo casu. Quia tunc locus non habet rationem obiecti respectu actus illius secundum se, ut patet: nec habet rationem obiecti ex parte peccantis, quia ex sola libidine mulieris movetur.

Ad hoc dicitur quod licet prima facie videatur littera loqui de motivo peccantis, quoniam exempla dat de huiusmodi motivis, dum dicit, ut faceret iniuriam loco sacro; secundumr veritatem tamen loquitur de motivo universaliter, quocumque scilicet modo contingat esse motivum. Ita quod sensus est quod quando est unum solum motivum,. tunc omnium circumstantiarum, scilicet quando, ubi, cur, quid, etc., corruptio, unius est speciei: quando vero plura sunt motiva, sive ex parte peccantis, ut cum quis fornicatur ut furetur, sive ex parte naturae ipsius circumstantiae, quae nata est habere proprium motivum in aliqua materia, ut patet de speciebus gulae -—— circumstantias assignatas in IIT, qu. Lxxi, art. 9 ubi haec doctrina fundatur, distinctio apponitur specifica.

Et in hoc non est difficultas: sed consistit difficultas in discernendo quando circumstantia habet proprium motivum, et quando non habet aliud motivum quam motivum actus. Si quis namque diligenter consideret circumstantiam quid, animadvertet quod non sufficit ad hoc quod circumstantia habeat speciale motivum, illam secundum se opponi alteri virtuti: sed exigitur quod sit directe intenta. Constat enim quod, quando quis inducit mulierem ad consensum fornicationis, - circumstantiam quid esse ruinam animae illius mulieris, et tale malum secundum se opponi bono correctionis fraternae, et pertinere ad scandali vitium: et tamen actus requisitivus et inductivus mulieris ad fornicationis copulam est in specie fornicationis tantum, nec trahitur ad speciem etiam scandali, ad quam traheretur si malum peccati mulieris esset directe intentum. — Et ex hac eadem radice apparet quod non sufficit etiam consequi ad principale intentum ex natura actus. Ruina namque mulieris ex natura actus requirentis et stimulantis eam ad fornicandum nata est sequi: et tamen quia fornicator non intendit nisi suae satisfacere voluptati, huiusmodi malum non habet rationem motivi, et consequenter nec circumstantiae ad suam speciem trahentis.

Et ex hoc apparet quod, cum sit eadem de omnibus circumstantiis ratio, ad hoc quod circumstantia trahat actum in suam speciem, exigitur quod sit per se intenta a peccante. Ac per hoc, tunc tantum habet circumstantia proprium motivum quando illud est intentum per se a peccante. — Ex altera autem parte apparet oppositum. Quoniam sequeretur, ut dictum est, quod committens adulterium in ecclesia solo appetitu suae satisfaciendi voluptati, non esset sacrilegus. Quod omnium aures offendit.

In hoc dubio libenter essem discipulus: quoniam docere nec me nec alios novi.

III. In eadem responsione ad tertium» adverte quod licet malum consilium, malum iudicium et malum praeceptum distinguantur specie infra rationis limites; ac per hoc, ut in littera dicitur, defectus conditionum prudentiae non faciunt diversitatem specificam nisi secundum horum diversitatem actuum; relati tamen hi actus ad materiam unam sunt'unius speciei. Verbi gratia, consilium, iudicium et praeceptum de iniusta percussione clerici ad unicam speciem sacrilegii spectant, quod est motivum ad omnia. Unde percussio talis, licet multarum sit specierum si species defectuum rationis connumerandae sunt; quia tamen species rationis non addunt in infinitum, ideo non computantur inter exprimenda de necessitate in confessione.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articuli tertii responsione ad secundum nota quid proprie importet temeritas: inordinationem scilicet ex contemptu regulae. Ex hoc enim poteris interpretari canones quando temere transgredientes excommunicant seu aliter puniunt. Verba enim iuris nec frustra apposita, nec improprie sumenda sunt, quamvis quandoque communiter sumantur. In materia tamen poenali, utpote restringenda, proprietas vocabulorum restrictiva poenarum amplectenda est. Memento ergo quod temeritas species est praecipitationis contemptum addens.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem quinquagesimaetertiae quaestionis adverte quod littera accipit tres terminos, scilicet considerationem, iudicium, et intellectum ut distinguitur contra rationem. Ét ex coniunctione illorum duorum actuum, scilicet considerationis et iudicii, in tertio, scilicet in intellectu, concludit coniunctionem illorum duorum inter se. Ac per hoc infert defectum considerationis ad defectum iudicii pertinere: quod erat intentum.

Assumptam autem primo propositionem, scilicet quod consideratio importat actum intellectus veritatem rei in- tuentis, Auctor non aliter manifestat: forte quia vocabulum ipsum a visione siderum venit; et frequenti usu considerare movemur oblata ante oculos; et non considerasse dicimus quae ante oculos habuimus; tanquam consideratio sit non simplex visio aut judicium. sed attentio ad visa, ut iudicemus plene et quasi metiamur illa, ut in siderum inspectione contingit astrologis. Propter quod in littera dicitur, in responsione ad secundum, quod consideratio perficitur in iudicii actu.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quinto, in responsione ad tertium, duo sunt dubia ad hominem, Auctorem scilicet. Primum est de subiecto continentiae. Nam hic Auctor confirmat quod praecedenti Libro, qu. rvnur, art. 3, ad 2, inchoasse videtur, scilicet quod continentia sit subiective in ratione, in qua est prudentia. Inferius vero, qu. crv, art. 3, determinat quod continentia est subiective in voluntate: quia prima differentia inter continentem et incontinentem invenitur secundum electionem, quae est actus voluntatis.

Secundum autem dubium est, quo pacto continentia est pars constantiae, quae est pars prudentiae, quae est vere et proprie virtus: et tamen inferius, quaestione praedicta, art. r, decernitur, cum Aristotele, VII Ethic., quod continentia non est virtus.

II. Ad haec dubia respondebitur inferius in loco dicto, ubi ex proposito materia utraque tractatur. Hic autem sat sit nosse dubitare, et advertere quod Auctor utitur hoc in loco verbis opinativis, dum dicit quod non videntur esse in vi appetitiva, et quod videntur esse species constantiae: et rursus quod ratio Auctoris hic non habet locum nisi in appetitu sensitivo, cuius actus sunt passiones concupiscentiae et tristitiae. Erit autem tunc et sustinendum quomodo constantia est pars prudentiae, si continentia est in voluntate, quo argumentum cui hic respondetur tendebat. Erit etiam et simpliciter determinandum de subiecto continentiae, examinando rationem Auctoris ibi, propter praeceptum praeveniens electionem, in cuius persistentia praedistinguitur continens ab incontinenti. Sed supposito quod continentia sit in voluntate, facile sustinetur constantia in ratione, dicendo quod incontinentia et mollities ex parte appetitus causant inconstantiam: et similiter continentia et perseverantia ex parte appetitus causant constantiam. Patet enim in littera quod tam constantia quam inconstantia inchoative est ex appetitu, consummate autem est ex ratione. Unde de subiecto tantummodo continentiae restat quaestio.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo sexto adverte, in calce corporis, ly maxime Quoniam huiusmodi rationis defectus ex aliis etiam vitiis oriuntur: ut experientia testatur in his qui ex avari- tia vel ambitione praecipites, inconsiderati inconstantesque sunt. Sed luxuria, quia enervat rationem, ut in littera dicitur, ideo maxime causat eosdem.