Quaestio 27

Commentaria Cardinalis Caietani

ORDO praesentis tractatus satis patet in littera. Unde, ad B6 Tani o primum descendendo, adverte in titulo illius, primo, quod ly processio sumitur communiter, non descendendo ad talem vel talem processionem, Secundo, quod ly sit sumitur proprie, ut distinguitur esse contra intelligi, idest esse secundum rem contra esse secundum rationem. Tertio, quod ly in sumitur proprie, ut denotat modum essendi in aliquo formaliter. Quarto, quod ly divinis sumitur strictissime, pro his quae sunt vere Deus. Ita quod sensus quaestionis est: An in ipso Deo formaliter inveniatur, secundum rem, processio aliqua.

II. In corpore tria facit: primo, respondet quaesito quoad id quod liquet; secundo, duos errores circa id quod latet, tractat; tertio, respondet quaesito, determinando et aperiendo occultum.

III. Quoad primum, unum dicit de quo non est dubium, scilicet: Divina Scriptura utitur. nominibus processionem significantibus, cum de Deo loquitur. Ex hoc enim, subintellecto quod Scriptura non dicit falsum, nec loquitur in hac parte metaphorice, manifeste habetur quod oportet in divinis aliquam processionem esse ac salvari. Sed ambiguum restat qualis sit illa processio. Unde circa hoc ambiguum, reliquum huius litterae occupatur.

IV. Quoad secundum, ponitur primo error Arii, dicentis hanc processionem esse effectus a causa. Et reprehenditur auctoritatibus Scripturae. - Ponitur deinde error Sabellii, exponentis hanc processionem esse causae in effectum. Et similiter reprehenditur. Et quidem hic breviter errores hi tanguntur, quoniam diffusius sunt alibi confutati et tractati, ut patet in IV Contra Gentiles.

V. Quoad tertium, tria dicit. Primo, iter parans ad duo processionum genera, utriusque erroris caecitatem. aperit, ex eo quod, diligenter intuenti, dum uterque studet salvare processionem in Deo, neuter in eo, sed extra eum processionem ponit. Et causa fuit, quia uterque processionem ad extra tantum. posuit.

Secundo, duplex processionis genus inveniri dicit, scilicet ad extra, et ad intra. Manifestatur hoc sic. Sicut actio est duplex, scilicet transiens et immanens, ita processio quaedam est secundum actionem transeuntem, et quaedam secundum immanentem; cum omnis processio actionem sequatur. Ergo quaedam est processio secundum hanc actionem quae est intelligere. — Et probatur haec ,sequela: quia processio ad intra, idest secundum actionem immanentem, maxime patet in intellectu. Quod probatur: quia in quocumque intelligente, ex hoc ipso quod intelligit, procedit conceptio rei intellectae, ex vi intellectiva et eius notitia proveniens, nuncupata verbum cordis, et significata verbo vocali apud nos.

Tertio, et ultimo, ponit conclusionem responsivam: In Deo. est processio secundum emanationem intelligibilem. — Et probatur sic. Deus est super omnia: ergo ea quae in Deo dicuntur, sunt intelligenda secundum similitudinem, non corporum, sed intellectualium substantiarum: ergo processio non est in eo secundum actionem in exteriorem effectum, sed secundum emanationem intelligibilem. Et confirmatur: quia sic fides catholica ponit processionem in divinis. — Prima consequentia probatur ex eo quod corpora sunt infimae creaturae, intellectus vero supremae: quamvis etiam ipsae deficiant a divina similitudine. Secunda vero ut nota inductive in motu locali et alteratione, relinquitur.

VI. Circa praedicta plura occurrunt dubia. Primo, circa illam propositionem: secundum actionem immanentem est processio quaedam ad intra. Ut enim apud Capreolum, xxvii distinctione Primi, qu. 11, patet, arguunt contra hoc Scotus, Aureolus, Durandus, Petrus de Palude, et Gerardus de Carmelo. Et consistit vis arguendi in hoc. Inter actionem immanentem et transeuntem hoc interest, quod per istam est aliquid operatum, per illam nihil: ergo ruit. propositio fundamentalis in materia de processione. divina, Antecedens patet ex IX Metaphys., et I Ethic. Consequentia vero est per sé nota. - Et confirmatur, inquit Durandus, quia ex sentire et velle nihil producitur: ergo nec ex intellectione. — Et confirmatur, addit Gerardus, quia cuiuscumque operationis est aliquid operatum, illud est ea nobilius: actu autem secundo immanente nihil est nobilius: ergo.

VII. Circa eandem propositionem aliud occurrit dubium: an ipsa actio immanens sit ipsa productio activa eius quod procedere dicitur secundum ipsam. Scotus siquidem, in xxvi distinctione Primi, qu. r, tenens partem negativam, arguit contra hoc tripliciter. Primo, ex ratione iam dicta: quia operatio immanens est actus ultimus, - Secundo, quia si intellectio esset actio productiva termini, impossibile esset intelligere eam esse, et non esse illius terminum, ut patet de calefactione et calore: sed non est impossibile intelligere intellectionem esse absque termino: ergo. — Tertio, quia sic intelligentia gigneret verbum, et non memoria: quod est contra Augustinum,

VIII. Circa illam propositionem, scilicet: quicumque intelligit, ex hoc ipso quod intelligit, procedit aliquid intra ipsum, dubium occurrit. Tum quia beati, ut sic, intelligunt Deum, et tamen non formant verbum de eo: ergo falsa est dicta propositio. Antecedens patet: quia aliter Deus, ut obiectum beatitudinis, posset aliqua specie creata repraesentari; quod in xi qu. reprehensum est. - Tum quia, seclusa fide, scimus quod Deus intelligit: et tamen non possumus ex hoc probare processionem esse in eo. Ergo ista propositio est credita, et non scita aut intellecta: vel est falsa.

IX. Circa eandem propositionem dubium occurrit: an conceptus intellectus sit aliud ab ipsa actuali intellectione (ut littera vult), an sit idem quod ipsa. Scotus enim, in xxvi distinctione Primi, oppositum tenet, cum multis aliis a Capreolo recitatis ibidem, qu. 11. Quadrifariam autem divisi

'sunt impugnatores. Quidam namque ipsam distinctionem

ab actu intelligendi, impugnant: quidam vero causam distinctionis veram: alii autem. causam eiusdem non veram, sed impositam, scilicet, ad. perfectius repraesentandum vel cognoscendum: alii demum ducendo ad impossibile.

Et distinctionem ipsam. quidem Scotus et Durandus conantur infringere ratione et auctoritate. Ratio quidem Scoti, in xxvi distinctione Primi, per viam divisionis infert verbum esse actualem intellectionem. Et quoniam exclusio viae nostrae in secundo dubio adducta fuit, nunc pertranseamus.

Durandus autem ibidem arguit sic. Verbum, seu conceptus, consistit in ratione manifestativi sibi vel alteri; ergo, ne detur processus in infinitum, primum verbum, quod est verbum cordis, est ipsa manifestatio per essentiam: haec autem est ipsa actualis intellectio: ergo. - Et confirmatur. Quia tale per denominationem | extrinsecam, reducitur ad tale intrinsece: ergo, cum ratio manifestativi non conveniat nisi extrinsece verbo exteriori, oportet fieri reductionem ad aliquid quod intrinsece per essentiam manifestet: hoc autem est actualis intellectio: ergo ut prius. — Secundo, sic. Quandocumque aliqua virtus eget duabus formis ad operandum, habita una, adhuc est in potentia essentiali: quia est in potentia non solum ad operationem, sed formam. Ergo, si ponitur verbum, intellectus in actu primo erit adhuc in potentia essentiali. - Tertio arguit in vr distinctione Primi: quia duae formae eiusdem speciei essent in eodem subiecto.

Cetera autem, quae contra causam distinctionis, aut contra. possibilitatem eius adducuntur, vide, si vis, singillatim in Capreolo: ex dicendis namque. omnium. solutio facile exercitatis patebit.

X. Circa aliam propositionem, scilicet: conceptio rei intellectae ex vi intellectiva et eius notitia procedit, dubium est de quali notitia intelligatur, scilicet habituali, an actuali. Quod enim non verificetur de habituali, probat Durandus, in xxvn distinctione Primi: quia perfectius non procedit a minus perfecto; intellectus autem cum sola specie, imperfectior est verbo, seu conceptu. — Nec valet, si dicatur quod, licet species sit imperfectior conceptu, tamen intellectus cum specie est perfectior conceptu. Hoc, inquam, nihil est. Tum quia, sicut producens est intellectus cum specie, ita productum est intellectus cum. verbo. Tum quia de quasi formali principio. et termino processionis est quaestio, quid eorum sit perfectius; et non de compositis, ut patet inductive in omnibus. Hic autem constat terminum, idest conceptum, esse nobiliorem specie: igitur species non est illa notitia a qua procedit.

Quod autem non sit actualis notitia, multipliciter probat Scotus, in I, dist. u. Cuius argumenta omitto, quia, ut patebit, non sunt contra nos.

XI. Ad primum dubium .. dicitur, quod differentia illa inter actionem immanentem et transeuntem non. est sic ample intelligenda ut sonat; sed vel quoad necessitatem, vel.quoad ordinem. Et iuxta primam glossam, sensus est: operatio transiens habet necessario operatum, immanens autem non. necessario infert aliquod. operatum. Et sic ces- sant obiectiones omnes, ut patet. Et absque dubio haec fuit mens Philosophi; et manifeste continet veritatem. Ex eo enim quod habitus ex frequentatis actibus immanentibus generantur, manifeste patet non repugnare actioni immanenti habere opus praeter se. - luxta secundam vero glossam, sensus est quod actio transiens habet opus, sic quod ordinatur ad ipsum opus: actio vero immanens non habet opus, quia non per se ordinatur ad opus aliquod, sed si quando habet opus, illud ordinatur ad ipsam.

Et utrumque horum accidit in proposito. Quia nec intelligere necessario producit conceptum: nec, quando format ipsum, ordinatur ad conceptum, sed e converso conceptus ordinatur potius ad perfectionem ipsius intelligere. —- Unde patet responsio ad omnia obiecta. Et etiam ad additionem. Gerardi: quoniam. operatum est nobilius, quando operatio per se ordinatur ad. ipsum; non autem quando est potius e converso, ut manifeste patet in actu et habitu.

XII. Ad secundam dubitationem dicendum, quod omnes videntur in. hoc convenire, quod productio intellectualis verbi est dicere intellectualiter, excepto Durando, in xxvii distinctione Primi. Sed differentia opinionum est in hoc; an. dicere in ratione sua. claudat actum intelligendi, an solam productionem: sive illa sit aliquis alius actus secundus, sive relatio significata per modum actus secundi. Scotus enim, ut patet in I, dist. rr, qu. ult, et dist. xxvu, et in Quodlibetis, qu. 1, distinguit in intellectu duplicem actum secundum, alterum qui est operatio, et alterum qui est productio: et vult. quod intelligere sit actus secundus qui est operatio, dicere. vero sit actus secundus qui est productio. Ordinatque istos duos actus inter se, respectu eiusdem principii, scilicet intellectus in actu primo, sic quod intellectus prius naturaliter est operans, quam producens seu dicens. Et sic, apud' ipsum, dicere, seu producere. verbum, non est actus intelligendi; quamvis sit actus intellectus.

Sed quod haec. positio non. sit conveniens, unica tantum ratione ad hominem suadetur, sic. Causa habens duos effectus inter se ordinatos ita quod neuter est alterius causa, sic se habet quod essentialior est; comparatio utriusque ad causam, quam inter se: ita quod si, per impossibile, adimeretur primus, non propter hoc neganda est habitudo secundi ad causam. Sed intellectus in actu primo est ut causa habens hos duos effectus, scilicet intelligere et dicere, ordinatos inter se ita quod neutrum est causa alterius. Ergo si; per impossibile, subtraheretur intelligere, non propter hoc sequitur quod subtrahatur dicere. Et sic ista conditionalis est possibilis, si intellectus non intelligeret, diceret: quod manifeste implicat contradictionem. Quid enim diceret, si nihil consideraret? — Maior est ipsius Scoti in II, dist. 1, qu. 1, art. 3. Minor autem est eiusdem in locis praedictis. Impossibilitas autem. conclusionis est. evidens.

XIII. S. Thomas autem ubique tenet quod dicere est intelligere exprimendo, vel exprimere intelligendo, ita quod utrumque horum est de eius ratione. Et si diligentius verba huius articuli considerentur, intellectio ipsa est productio conceptus; non curando pro nunc, an omnis intellectio sit productio verbi, an non. Dicit enim expresse littera quod per actionem immanentem quae est intelligere, conceptus seu verbum procedit: nulla ergo remanet apud ipsum actio alia ab intelligere, quae sit actio seu productio conceptus: si enim tertium actionis genus intenderet, processus hic totus rueret.

Fiunt autem contra hanc. positionem obiectiones bifariam. Aliae enim intendunt quod intelligere non est. actio productiva: aliae vero quod. dicere non est intelligere. Et primae quidem allatae sunt movendo dubitationem: reliquae autem, quoniam notionalia immiscentur, in qu. xxxrv, ubi de Verbo specialiter tractabitur, solventur. Hic enim in communi. est sermo. Et quoniam principium est, prolixum esse decet, secundum Platonis praecepta: quatenus ex principiis bene discussis facilior sit ad reliqua aditus.

XIV. Ad primam. ergo obiectionem Scoti, ex dictis jam patet responsio. Quia ideo operatio immanens dicitur et est actus ultimus, et quia non necessario producit opus; et quia, si producit illud, magis est propter ipsam. quam e converso.

Ad secundam vero dicitur, quod aliquam operationem esse actionem productivam termini, contingit dupliciter: uno modo necessario, alio modo permissive. Et quod conditionalis assumpta a Scoto non est vera in actione productiva permissive, qualis est intellectio, ut in solutione primi dubii dictum est.

Ad tertium autem dicitur, quod aequivocatur. Intelligentia enim, apud Augustinum, non gignit verbum ut principium formale seu activum ut quo, sed memoria: cum hoc tamen stat quod aliqua intelligentia sit ipsa gignitio verbi, ut nos dicimus.

XV. Ad tertium dubium dicitur, quod ly quicumque distribuit tantum pro hominibus viatoribus: intendit enim ex his quae in nobis videntur, elevare ad invisibilia et incomprehensibilia Dei. Nos enim, intelligendo, semper conceptum aliquem formamus, adaequatum vel inadaequatum actui primo, perfectum vel imperfectum, etc. Unde ad obiectiones non est aliter respondendum; sed concedenda est earum conclusio, scilicet quod. non oportet omnem intellectum in actu proferre verbum. Et non solum in Deo et beatis, sed etiam in intelligentiis, quoad intellectionem sui ipsius, hoc verum videtur. Beatus enim verbum partiale, non autem adaequatum visioni, proferre potest: plus enim videt quam dicere possit quocumque creato verbo. Angelus autem, seipsum per seipsum etiam obiective praesentialiter habens, vane verbum formaret de se sibi. Unde universaliter de omni intellectu loquendo, illa propositio, quicumque intelligit etc., credita est, non scita.

XVI. Ad quartam dubitationem, licet multi, cum Scoto, in xxvi distinctione Primi, respondeant affirmando identitatem conceptus et actualis intellectionis cuiusdam, idest genitae, etc., s. Thomas tamen, ut expresse habetur inferius, qu. xxxiv, art. r, ad 2, tenet conceptum esse aliud ab actu intelligendi, ut terminum ab eo cuius est terminus.

Ad cuius evidentiam, sciendum est quod in parte intellectiva, praeter potentias, actus et habitus, posuit terminum actus, ea necessitate, ut obiectum actus secundi baberetur praesens ipsi actui obiective. Obiectum enim intellectus dupliciter potest esse praesens intellectui. Primo, ut comprincipium actus intelligendi: et hoc fit per speciem intelligibilem. Secundo, ut obiectum: obiectum enim, ut obiectum, non significat causam vel principium actus, sed terminum actus. Et hoc oportet fieri per conceptum, qui verbum, speciesque expressa quandoque dicitur: alioquin obiectum intellectus non esset intra actualiter, actualitate actus secundi. Quod enim ad hoc officium non sufficiat species intelligibilis, ex eo patet, quia hoc est officium termini, illi autem competit ratio principii, Quod etiam non sufficiat ipse actus intelligendi, ex eo probatur, quod officium obiecti non est officium ipsius actus secundi, nisi intellectione reflexa. Unde conceptus seu verbum, apud nos, est res, non intelligibilis, sed intellecta actu, in esse intentionali: et ea necessitate ponitur, qua ponitur obiectum intellectus in actu intus.

Hanc autem esse mentem s. Thomae si quis dubitat, legat ipsum in I Cont., Gent., cap. rur, et in IV, cap. xr, et in Qq. de Potentia, qu. vn, art. 1, et qu. rx, art. 5. Unde patet eos (de quorum numero videtur Durandus, in xxvir distinctione Primi) qui imponunt nobis verbum poni propter notitiam perfectiorem, aut expressiorem repraesentationem, minus bene dixisse.

XVII. Adverte tamen, et diligenter, quod conceptum seu verbum esse obiectum et terminum actus intelligendi, potest intelligi dupliciter. Uno modo, inquantum imago alterius, idest secundum rem repraesentatam: idest, quod ipsa res concepta terminat actum intelligendi; modus vero essendi sic spiritualiter intus, est conditio rei obiectae et intellectae. Alio modo, inquantum res talis est, puta qualitas spiritualis, etc. Et primo quidem modo intendimus nos conceptum esse obiectum intellectus in actu; et non secundo, nisi respectu actus reflexi. Unde patet ruina omnium argumentorum contra hanc viam procedentium, et ex eo quod res ipsae, puta leo, bos, etc., intelliguntur actu recto, et non species in anima; et ex eo quod idem quod quid est obiectum est omnium intellectauum; et ex aliis huiusmodi. Non discernere enim inter obiectum ut rem, et obiectum ut rei imaginem, ut sic, causa erroris est. Discernentes autem haec, et attendentes duabus praefatis conditionibus conceptus, scilicet quod est res et quod est imago, utendo illa propositione Aristotelis, in de Memoria et Reminiscentia: "idem est motus in imaginem, et rem cuius est imago", facile omnia solvunt, et interpretantur qua ratione dicitur quod verbum est obiectum, etc. Et quoniam actus intelligendi et conceptus simul sunt et non sunt, simul quoque sunt et non sunt principium alicuius: ita quod, sicut contingit actum intelligendi esse causam alterius actus intelligendi vel volendi, ita et conceptum: pro uno enim computantur quoad agere.

XVIII. Ad rationem autem Scoti in oppositum, non oportet aliter respondere: satisfactum est enim illi in secundo dubio.

Ad Durandum autem dicitur, quod prima ratio sua peccat quadrupliciter. Primo, in fundamento. Quia esse maninifestativum, quamvis sit de ratione verbi, non tamen ut differentia eius constitutiva, cum conveniat etiam non verbo; ut patet si intelligamus Deum quoad absoluta tantum, ut

philosophi faciunt; omnia siquidem manifestari intelligere-

mus simplici intellectione, absque conceptu. - Secundo, quia ratio manifestativi, cum ad manifestatum sit, relationem tantum rationis dicit. Unde inferius dicetur quod Pater manifestat se, et Spiritum Sanctum, et omnia, suo verbo. — Tertio, quia esse manifestativum non qualitercumque convenit verbo; sed esse manifestativum expressum ab alio, ut inferius patebit. Unde non oportet fieri reductionem ad manifestationem simpliciter per essentiam, sed ab alio expressam. Tale autem non est intellectio, quam, ut in xxxiv quaestione manifestatur, constat non includere esse ab alio. - Quarto, quia, nisi abutamur vocabulis, si verbum est manifestativum rei dictae, manifestatio consequenter nihil aliud est quam ipsa prolatio verbi. Constat autem quod verbum non debet reduci ad prolationem eo ordine reducendi quo participans reducitur ad per essentiam, de quo loquitur arguens. Reducendum est igitur verbum extra ad interius, tanquam dependens ad id a quo dependet: et inter ipsa verba cordis, quodlibet creatum reducitur ad divinum, quod solum est per essentiam, iuxta illud: et Deus erat verbum.

Ad secundam respondetur, quod maior non est vera, nisi ut aque forma sit praevia actui: conceptus autem est forma, non praevia, sed terminans actum, ut patet ex dictis.

Ad tertiam vero dicitur, quod conceptus et actus et species non sunt formae eiusdem speciei in essendo; sed species est completivum subiecti, actus est esse, conceptus obiectum: licet in repraesentando seu attingendo, idest obiective, omnia sint eiusdem rationis, tanquam partialia concurrentia ad unum completum esse in actu tale, etc.

XIX. Ad quintam dubitationem dicendum est, tres esse hic opiniones. Prima est, quod notitia quae concurrit ad productionem conceptus seu verbi, ut forma qua agens agit, est actus secundus, scilicet intelligere. Et hanc viam videtur sequi Henricus. — Secunda est, quod talis notitia est velut actus primus tantum. Et hanc viam videtur sequi Scotus, in I, dist. rr, qu. vir. - Tertia est, quod necessario est notitia per modum actus primi, contingenter tamen est quandoque actualis intellectio. Et haec est via s. Thomae.

Ad cuius evidentiam, scito ex Qq. de Ver., qu. tv, art. 2, quod notitia a qua procedit conceptus, potest esse triplex, iuxta triplicem modum quo causatur in nobis actualis notitia. Prima est quasi habitualis, idest per modum actus primi: fit enim intelligere ex actu primo. Secunda est notiia complexa principiorum: fit enim ex ipsa scire. Tertia est simplex intelligentia prioris quidditatis: fit enim ex ipsa notitia posterioris. Et quoniam hi ultimi modi talem conceptum respiciunt, et non conceptum absolute, ideo, absolute loquendo et per se, conceptus a notitia per modum primi actus procedit tantum. 7a/is tamen conceptus potest aliunde procedere. Unde non oportet hic multum sollicitum esse.

XX. Ad rationem tamen Durandi dicendum est, quod species seu habitus, et actus, dupliciter comparari possunt: uno modo, quoad modum essendi; et alio modo, quoad specificationem. Invenitur enim utrumque horum in eorum quolibet. Si comparentur primo modo, sic actus est nobilior habitu seu specie, ut dicitur I Efhic. Et ratio est, quia actus est simpliciter actus; illa vero habent esse medium inter actum et potentiam. Et hoc nihil aliud est quam dicere quod et res cognita nobiliori modo adest animae cum adest actu secundo, quam cum adest habitu seu actu primo: et anima nobiliori modo se habet cum actu attingit res, quam cum habitu. Nec actus, quoad modum essendi praedictum, producitur a specie, sed ab intellectu. - Si autem comparentur secundo modo, sic, respectu eiusdem obiecti loquendo, paris nobilitatis sunt. Et sic actus adaequatus speciei, manat ab ea quasi effectus a causa univoca: habet enim actus quod sit talis, a principio formali, quod est species, ut accidit etiam in aliis. - Et sic patet solutio rationis Durandi: quae non solum contra nos, sed et contra ipsum Aristotelem militabat. L

XXI. Circa secundam consequentiam ad conclusionem principalem, dubium occurrit: eo quod falsum est quod processio secundum actionem ad extra, sit propria infimis creaturis, scilicet corporibus. Manifestum est enim quod ipsae intellectuales substantiae procedunt a Deo secundum actionem ad extra, Et sic processus litterae falso videtur inniti fundamento..

Ad hanc dubitationem breviter dicitur, quod procedere secundum actionem ad extra, computari videtur in littera inter processiones corporales, non ea ratione quod ipsa in corporalibus tantum inveniatur; sed quia est adeo communis, ut etiam in corporibus inveniatur, et in ipsis corporalibus manifestius relucet. Valde enim vilem oportet esse processionem, quae rei omni, quantumcumque infimae, convenit. Propter quod in proposito, ubi graduantur processiones, inter corporales, tanquam infimas, merito computata est; et exclusa a proprio processionis modo invento in substantiis intellectualibus, quae supremum tenent locum in universo.

XXII. In responsione ad tertium, cave ne sis praeceps, colügendo ex verbis istis in ratione primi principii claudi realem processionem: quam ponit fides absolute. Sed quomodo hoc intelligatur, inferius, qu. xzv, art. 6, patebit.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS de generatione formaliter intendit: et clarior in corpore.

In corpore duo facit: primo, distinguit praedicatum quaesiti, idest generationem; secundo, respondet quaesito affirmative.

II. Quoad primum, distinguit, describit et. comparat generationem. Distinctio est: generatio dupliciter, scilicet communiter, et propria viventibus. — Descriptio vero membrorum est: Generatio communis omnibus, est mutatio de non esse ad esse, ut patet V PAysic.: generatio propria viventibus, quae zativitas proprie dicitur, est origo viventis a vivente coniuncto, secundum similitudinem eiusdem naturae. - Comparatio demum est quoad separabilitatem et coniunctionem utriusque. Cum enim constet quod prima separatur a secunda; et rursus quod in viventibus quae apud nos sunt, utraque simul concurrit, ea ratione quia exeunt de potentia ad actum; de necessitate sequitur quod, si aliquod vivens nascitur absque exitu de potentia ad actum, quod ibi generatio secunda separatur a prima.

Circa definitionem nativitatis, sola illa particula coniuncto obscura aliqualiter est: eius tamen expositionem prolixam habes in IV Contra Gent., cap. xr.

III. Quoad secundum, conclusio responsiva est: Processio verbi in divinis habet rationem generationis, secundo modo, - Et probatur, singillatim probando. tali processioni convenire quatuor conditiones integrantes rationem nativitatis. Quod enim sit operatio vitalis, patet ex actione intelligibili; Quod vero a principio coniuncto, patet ex articulo praecedente, et praecipue in responsione ad 2. Quod autem sit secundum rationem similitudinis, probatur: quia conceptio intellectus similitudo est rei intellectae. Quod demum sit in eadem natura, probatur: quia in Deo idem est intelligere et esse. - Et sic non solum infertur conclusio, sed etiam ipsius corollarium: scilicet quod verbum procedens in divinis est Filius.

IV. Circa rationem ultimi dicti in littera, scilicet quod ideo verbum divinum procedit ut res eiusdem naturae cum Deo, quia ibi intelligere est esse, adverte quod haec ratio, pluries in hoc opere repetita, in IV Contra Gentiles, cap. xt, exponitur. Et dicitur quod tenet pro tanto, quia, in communi loquendo, esse conceptus, seu verbi, est intelligi: et propterea ubicumque intelligere, quod identificatur ipsi intelligi, est accidens, ipsum quoque verbum est accidens; ubi autem intelligere est esse substantiale, ibi quoque verbum est substantia. Et quia sic est in divinis, ideo verbum divinum est substantia divina: conceptus autem omnium creaturarum intellectualium. sunt accidentia.

V. Sed circa hanc rationem dubium occurrit ex duplici capite. Primo, ex eo quod intelligi nihil ponit in re intellecta: et consequenter non potest esse reale esse ipsius conceptus. - Secundo, quia actus intelligendi distinguitur realiter a conceptu; et secundum hanc viam, est ipsum esse intellectus in actu perfecto. Igitur non potest esse ipsum esse conceptus.

VI. Ad evidentiam horum, sciendum est quod, quia verbum, ut verbum, est ipsum intellectum in actu interius, habet tria. Ex eo enim quod est intellectum in actu, sequitur: ergo esse eius, ut sic, est intelligi; ut patet inductive de viso in actu, et reliquis. - Ex eo vero quod est interius intellectum, idest in quo res intellecta actu intelligendi exprimitur, sequitur: ergo esse eius est sic intelligi, ut scilicet interius in quo, etc. Sic autem intelligi est aliquod esse reale: quoniam est esse expressam actu similitudinem obiecti. - Ex eo vero quod est sic obiectum in actu, habet quod sit unum de concurrentibus ad perfectionem actus intelligendi: et consequenter quod intellectio, quae est ipsum esse intellectus in actu, ac per hoc est esse omnium concurrentium ad perfectionem intellectus in actu, sit esse ipsius verbi.

VII. Unde ad primam obiectionem dicitur quod, licet intelligi nihil ponat in re intellecta, intelligi tamen sic, idest ut proprium interius intellectum, aliquid reale ponit, non in re intellecta universaliter, sed in re intellecta sic, idest secundum esse quod habet interius in conceptu.

Ad secundam vero dicitur, quod intellectio est esse et intellectus. et speciei intelligibilis et verbi, diversimode tamen: quia intellectus et speciei est esse ut intelligere, verbi autem in intelligi; illorum quasi principiorum, istius ut termini; illorum quasi unius completi subiecti, istius ut obiecti. Unde nullum inconveniens sequitur, nisi quis. putet eodem esse non posse distincta realiter existere: quod falsum esse patet in materia, forma et composito.

VIII. Circa rationem generationis applicatae ad divinam processionem, dubium occurrit ex Aureolo, apud Capreolum, in ix distinctione Primi. Arguit enim sic. Si divina processio praedicta ratione diceretur generatio, sequerentur duo impossibilia, Primum est, quod Filius non esset eo Verbum quo Filius, et e contra; contra Augustinum, VII de Trin., cap. n. Et tenet sequela: quia nec generatio verbi in nobis est generatio substantiae vivae, nec generatio filii apud nos est generatio verbi. - Secundum est, quod processio Spiritus Sancti esset generatio. Et probatur hans: quia sibi competit tota illa. definitio.

Sed ad haec facilis est responsio, negando utramque consequentiam. Nec probatio primae aliquid valet: quia in nobis filius procedit per actionem transeuntem, et verbum per operationem quae est accidens; in Deo autem nihil horum locum habet. Quare autem proprietas Filii exprimatur etiam Verbi nomine, in xxxiv qu., art. 2, ad 3, patet. — Probatio quoque secundae consequentiae falsum assumit: quoniam, ut in art. 4 ex proposito tractabitur, deficit illa conditio per modum similis.

IX. In responsione ad. tertium, notato. aurea verba in calce illius, scilicet: im ipsa perfectione divini esse. continetur et verbum etc. Perspicue enim apparet hic. quod nulla est distinctio formalis actu inter essentiam divinam et proprietates personales et attributa et reliqua quae in Deo formaliter salvantur: ipsa enim perfectio divini esse, si secundum se, ut sic liceat loqui, definiretur, haec omnia in se concluderet. Et propterea omnem huiusmodi distinctionem in Deo non nisi virtualiter; in intellectu vero secundum rationem ponito.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly alia significat veram alietatem; et propter ly sit, oportet quod significet alietatem. realem: non enim est vera alietas processionum realium, nisi sit realis, Ly in divinis sumitur sicut in 1 art. declaratum est. Et eodem modo est intelligendum in singulis istius. quaestionis articulis, ne oporteat idem pluries repetere.

II. In: corpore una. est conclusio, responsiva quaesito affirmative: In divinis, praeter processionem. verbi, est alia processio, quae est processio amoris. - Et probatur sic. In natura intellectuali apud nos, praeter processionem verbi secundum actionem intelligibilem, est alia processio, scilicet amoris, secundum operationem voluntatis: ergo in divinis, praeter processionem verbi, est alia processio, etc.

Antecedens probatur ex proportionali: quia sicut. per conceptionem verbi intellectum est in intelligente, ita per processionem amoris amatum est in amante. — Consequentia vero probatur: quia in divinis non est processio nisi secundum actionem immanentem naturae intellectualis, quam constat esse hanc duplicem intellectus et voluntatis.

III. Circa hoc occurrit primo dubium simile dubio moto circa. processionem. verbi: an scilicet per. actum voluntatis. procedat. aliquid in ea tanquam terminus eiusdem.

Et praeter communes rationes ex parte actionis immanentis, sunt aliae ex propriis voluntatis. Videtur enim primo contradicere hoc ipsimet. s, Thomae in Q. de Ver., qu. iv, art. 2, ad 7, ubi dicit quod in voluntate nihil procedit nisi per modum operationis, et quod secus est in intellectu. — Secundo, contra hoc arguunt tam Scotus quam alii, tenentes amorem productum esse actum amandi ut spiratum; quemadmodum verbum tenent esse actum intelligendi genitum. Magisque auctoritatibus arguunt quam rationibus. Omnes autem auctoritates et rationes huc tendunt, quod Spiritus Sanctus est amor, amor autem actus est amandi.

IV. Circa illa verba, secundum quam amatum est. in amante, dubium occurrit ex Aureolo, apud Capreolum, x distinctione Primi. Is enim multis argumentis nititur hoc impugnare, et simpliciter, et ad hominem. Veruntamen omnia eius motivà in hoc consistunt. Amor, seu impulsus voluntatis, consistit in tendentia ad rem amatam, et non in similitudine ilius: ergo per processionem amoris non fit amatum in amante, sed e converso amans trahitur, transformatur et est in re amata, iuxta illud Matth. vr: ubi est thesaurus tuus, ibi est cor tuum.

V. Ad evidentiam horum, sciendum est quod, quia ea quae sunt voluntatis minus nota minusque nominata sunt, ex his quae in intellectu apparent, proportionaliter ea quae in voluntate surit Auctor definivit: ita quod, quemadmodum intelligendo formamus conceptum, ita amando inclinationem quandam in amatum facimus intus: quae quia nomine caret, amor, impulsus, inclinatio, affectioque vocatur. Verum inter intellectum et voluntatem non solum differentia est in hoc, quod terminus illius est similitudo, istius autem affectio; sed etiam in hoc, quod res quae in intellectu est terminus, habet modum et nomen termini, ut patet de verbo et conceptu; res vero terminans in voluntate, licet secundum rem sit terminus, nec modum tamen nec nomen habet termini. Quoniam et est, et significatur ut in aliud tendens: constat autem quod in aliud tendere conditio est, non termini, sed viae.

Et propter hanc rationem scripta sunt verba illa in Oq. de Ver., ut patet diligenter totam responsionem conferenti ac penetranti. Unde nihil officiunt proposito. - Et ex eadem radice patet responsio ad reliqua obiecta in primo dubio: penuria siquidem vocabulorum amoris nomen ad eius terminum extendit.

VI. Ad secundam autem dubitationem dicitur, quod argumenta in duobus peccant. Primo in hoc, quod non vident terium modum essendi iz, praeter per essentiam et similitudinem, scilicet per inclinationem seu affectionem, quo modo esse deorsum est in gravi, et esse sursum in levi. Hic enim, ut in IV Contra Gent., cap. xix, explanatur, tertius est modus: et iuxta hunc, amatum est in amante, ut de se patet. — Secundo in hoc quod, non librando quid sit amatum esse in amante, putant hanc consequentiam valere: amatum fit a voluntate in amante, ergo amatum trahitur ad amantem; cum tamen nihil valeat. Quia amatum non aliter fit in amante, nisi secundum affectionem amantis in amatum: et consequenter ex hoc ipso quod sic fit, trahitur, transformatur, impellitur amans in amatum obiective; et sic in eo est. Patereque facile poterat hoc ex ipsa amati ratione. Amari enim non est trahi, sed trahere amantem: et consequenter fieri ut amatum, non est fieri ut tractum, sed ut trahens: ac per hoc, si aliquid fit in voluntate ut amatum, non fit ut tractum ad ipsam, sed econtrario ut trahens ipsam. Et hoc modo fatemur similitudinem proportionalem litterae inter intellectum et voluntatem currere, scilicet quoad hoc quod, sicut ibi fit res intellecta, ita hic res amata: sed diversimode, ut dictum est, et amplius dicetur inferius,

VII. In responsione ad secundum, adverte quod responsio consistit in hoc, quod maior illa non tenet in natura infinita identificante sibi omnia: quamvis inveniatur vera in aliis, quia finitae sunt, et propterea ex eis assumpta est velut maxima.

VIII. In responsione ad tertium, nota duo. Primum est, quod tertium argumentum intendebat concludere non esse maiorem distinctionem inter has processiones, quam sit inter intellectum et voluntatem: et consequenter, sicut inter intellectum et voluntatem in Deo non est vera alietas, ita nec inter processiones. Responsio autem intendit ostendere quod distinctio inter processiones est maior: imo quod inter eas est alietas, stante identitate intellectus et voluntatis; et hoc propter ordinem originis inter eas; qui tamen oritur ex rationibus principiorum, scilicet intellectus et voluntatis, inter quae non est talis ordo. Ita quod est distinctio im principiatis, ét non est in principiis; et ex ratione ipsorum principiorum est ordo originis, non in seipsis, sed in processionibus secundum ipsa. Et sic alietas processionum quaesita, in corpore articuli implicite tantum determinata, hic explicite manifestatur ex ordine originis.

Secundum advertendum hic est quod in littera dicitur, quod de ratione amoris est quod procedat a conceptione intellectus; et consequenter in divinis, quod processio sit a processione. Est enim primo hic dubium, an sit de ratione processionis amoris in primo. modo dicendi per se, an in secundo. Est et rursus dubium, an de ratione amoris sit procedere a verbo inquantum verbum, an solum inquantum verbum est res intellecta. Est et tertio dubium, an praefatus ordo originis sit praecise id quo realiter distinguuntur ipsae processiones, ita quod secluso ipso non esset realis inter eas distinctio. Sed quoniam in qu. xxxvi, art. 2, discutienda haec sunt, ubi melius quoque intelligentur, post tractatum Personarum divinarum, idcirco hic pertranseamus,

IX. Quinque tamen nullo pacto praetereunda censui. Primum est, quod constat quod, accipiendo conceptum pro re concepta seu cognita ut sic, processionem amoris oportet esse a conceptu: incognita enim nequaquam diligere possumus, Et propterea in littera quasi per se notum dicitur, quod de ratione amoris est oriri a conceptu.

X. Secundum est, quod res cognita est causa amoris in genere causae efficientis. Quod ex eo patet quod in littera dicitur, quod amor habet ordinem originis ad conceptum. Constat enim ordinem originis, in proposito, ordinem esse secundum modum efficientiae. Consonatque huic sententiae illud Averrois in XII Metaphys., comm. xxxvi: balneum in anima est agens desiderium, etc.

XI. Tertium est quod, quamvis amor oriatur effective a duobus, scilicet a voluntate et a re amabili cognita, sicut et verbum ab intellectu et intelligibili una cum intellectu; magna tamen differentia percipienda hic est. Conceptus enim producitur ab utroque in vi unius efficientis completi, et in ratione rei: amor autem producitur a voluntate et re amabili cognita, non ut integrantibus unum agens, sed ut e diverso, ac diversis rationibus concurrentibus. A voluntate enim oritur in ratione rei, ab amabili autem in ratione cogniti: amabile enim ut cognitum amorem parit, voluntas autem ut talis res. Et haec pro nunc sufficiant pro fundamentis dicendorum de amore et Spiritu Sancto.

XII. Quartum est, quod Scotus, in I, dist. xr, ex illo verbo ordinis, intellexit hunc locum de distinctione processionum secundum prius et posterius: et impugnavit tripliciter. Primo, quia ista non est prima distinctio processionum: nam ideo illa prior, haec posterior, quia illa est talis, et ista talis. - Secundo, quia processiones divinae sunt relationes: relationes autem non distinguuntur primo per alias relationes. — Tertio, quia istae relationes ordinis. sunt aliae a relationibus originis. Quod probatur: quia sunt inter alia extrema; nam relatio originis est inter productum et producens, relatio vero ordinis est inter originem et originem, Male ergo exposita est littera.

Sed ad haec facilis est responsio. Ex ipso enim progressu istius tractatus apparet sensus litterae, simul cum ratione quare sic quasi diminute locutus sit hoc in loco Auctor. Manifestabitur enim inferius quod in divinis non est ordo nisi originis, et quod ille non includit relationes prioris et posterioris. Et propterea distinctio ordinis hic posita, male exposita est pro distinctione secundum prius et posterius: quoniam est distinctio ordinis originis. — Et si contra hoc dicatur, quod ista distinctio non est prima, de distinctione reali loquendo, negatur assumptum: nam, ut inferius patebit, solae relationes originis realiter distinguunt in divinis. - De formali autem distinctione, iam patet responsio ex corpore articuli, et ex articulo sequenti: quod scilicet distinguuntur una per intellectum, alia per voluntatem. Unde iste ordo non addit super ipsas origines alias relationes, ut secunda obiectio vult. - Nec est verum quod alia sunt, secundum rem, extrema relationum originis et ordinis. Quoniam productum et eius passiva origo in divinis sunt unamet relatio: eodemque ordine quo productum, scilicet Spiritus Sanctus, est a producto, scilicet Filio, processio illius est a processione istius; quod est oriri ab illa. — Tacuit autem Auctor hic haec, quoniam more suo a magis universalibus ad minus universalia suo loco tractanda procedit: ordinem hic, ordinem deinde specificabit originis.

XIII. Quintum est, quod argumenta Scoti, ibidem, contra tenentes processiones istas distingui penes principia distincta secundum rationem, puta intellectum et voluntatem, non sunt contra viam nostram. Quoniam non militant nisi contra tenentes quod distinctio realis processionum pendet ex distinctione rationis principiorum; quod alienum est a doctrina s. Thomae. Quamvis enim, ut in littera dicitur, ex ratione intellectus et voluntatis nascatur harum distinctio, non tamen distinctio harum oritur ex distinctione illorum. Aliud est enim dicere ex; ntellectu et voluntate, seu ex rationibus eorum, et aliud est dicere ex distinctione ipsorum: primum enim significat ipsum Deum, seu rem realem, secundum vero ens rationis.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, adverte diligenter ly generatio. Cum enim in praecedenti articulo determinatum sit quod -processio amoris non est processio verbi, et in secundo articulo determinatum fuit quod processio verbi est generatio, absque quaestione liquet quod processo amoris non est illa generatio quae est processio verbi: et consequenter constat quod processio amoris realiter distinguitur a generatione illa in divinis. Et de his non hic est quaestio. Unde nil aliud hic quaeritur nisi, utrum amoris processioni in divinis conveniat ratio formalis generationis. Et sic diligenter perscrutanti apparet quod, sicut praecedens titulus quaesivit distinctionem realem processionis a processione, ita hic quaerit formalem, non secundum quamcumque rationem, sed secundum rationem generationis. Et vere restabat hoc quaerendum: quoniam, stabilitis processionibus verbi et amoris in divinis, et quod illa est generatio et illud filius, oportebat inquirere ac decidere an ista quoque sit generatio, et consequenter iste quoque filius, an non. Et hoc est quod quaeritur.

II. In corpore duae sunt conclusiones. Prima est directe responsiva quaesito: Processio. amoris in divinis non est generatio, — Secunda est responsiva intento: Procedens in divinis per modum amoris, procedit ut spiritus.

Antequam tamen probentur conclusiones, adverte quod, licet quaesitum unum fuerit, ad perfectionem tamen doctrinae, probatio non solum quaesito simplici, sed etiam intentae differentiae quasi constitutivae ipsius processionis satisfacit. Ita quod simul manifestatur in littera et quod et quare processio amoris non est generatio, et quae sit differentia eius constitutiva, qua differt a generatione et est spiratio.

III. Probatur ergo directe primo prima conclusio, ex differentia inter intellectum et voluntatem, sic. Intellectus habet haec tria ordinate: primo, quod fit in actu per similitudinem rei intellectae; secundo, quod ex hoc processio in intellectu est secundum rationem similitudinis; tertio, quod haec ex hoc habet rationem generationis, quia omne generans generat sibi simile. Voluntas autem, totaliter ex opposito, primo, fit in actu non secundum similitudinem voliti, sed secundum inclinationem in illud: secundo, ex hoc processio in voluntate non est secundum rationem similitudinis, sed impellentis: tertio, ex hoc processio ista non est generatio, nec procedens est genitus aut filius.

Et tunc subiungitur probatio secundae conclusionis, quod scilicet procedat ut spiritus, per modum subsequentis consequentiae, sic. Spiritus importat vitalem quandam motionem cum impulsu, non qualemcumque, sed eam qua ex amore dicimur moveri vel impelli: ergo procedens in voluntate per modum impulsus, procedit ut spiritus: quod erat intentum, Et sic utraque conclusio simul est probata.

Et fundatur processus vis super illa particula posita in definitione generationis, scilicet secundum similitudinem: ita quod, quia processio aliqua ex propria ratione formali est vel non est secundum similitudinem, est aut non est generatio. Sane tamen intelligendo quoad constructivam: quia intelligitur, concurrentibus ceteris particulis quae sunt de ratione generationis. Ad destructivam enim sufficit istius tantum particulae negatio, eo quod rationes formales sunt sicut numeri, ut dicitur VIII Metaphys.

IV. Circa differentiam primam inter intellectum et voluntatem assignatam,. dubium occurrit de quo actu interpretanda sit, an de primo, an de secundo. Et si quidem interpretatur de actu primo, falsa videtur ex parte voluntatis: quoniam fictio videtur quod, ad hoc quod voluntas velit aliquid, praeexigatur in ea aliqua inclinatio faciens ipsam formaliter in actu primo, sicut species intelligibilis se habet ad intellectum. proportionaliter. - Si vero intelligitur de actu secundo, oportet assignare quomodo oriatur ex hac differentia secunda: cum hac enim stat quod utrobique sit processio secundum similitudinem, ut patebit in sequenti dubio.

V. Circa secundam differentiam dubium occurrit: quia falsa quoque videtur ex parte voluntatis, nec sequi ex prima, imo potius contradicere primae. Quod sic manifestatur. Procedere secundum similitudinem, in proposito, est terminum processionis, ex vi processionis, esse similem producenti in actu; ut patet de verbo respectu intellectus in actu primo. Sed amor procedit ut similis voluntati in actu primo: quia impulsus procedit ab impulsu, sicut in intellectu similitudo expressa a similitudine impressa. Ergo et falsum est quod in voluntate non sit processio secundum similitudinem: et ex hoc ipso quod voluntas fit in actu per inclinationem, sequitur quod producat inclinationem, et consequenter sibi simile agat, non minus quam intellectus, proportionalitate servata. Nec refert, quoad propositum, utrum voluntas sit in actu primo per seipsam, aut per inclinationem superadditam: ipsa namque secundum se est inclinatio quaedam.

VI. Circa tertiam differentiam, imo potius circa ipsius radicem in littera allatam, scilicet quod omne generans generat sibi simile, dubium occurrit: quoniam affertur non causa ut causa. Facere enim sibi simile non est proprium generanti, sed commune est omni agenti: omne enim agens producit sibi simile secundum formam qua agit. Et consequenter, cum voluntas sit agens, non minus ista causa concludet de processione voluntatis, quam de processione intellectus. Et sic non solum est hic peccatum secundum non causam differentiae ut causam, sed, quod peius est, infertur oppositum intenti.

VII. Circa totum hunc processum dubium occurrit ad hominem: quoniam contradicere videtur doctrina haec dictis in Qq. de Potentia Dei, qu. x, art. 2. Ibi namque negatur processiones has distingui seipsis: hic vero determi. natur eas distingui propriis earum rationibus, hoc autem idem est quod seipsis formaliter.

VIII. Ad evidentiam horum, praelibanda sunt duo. Primo, quod illa maxima, omne agens agit sibi simile secundum formam qua agit, est vera, quando forma est ratio agendi in ratione rei: non oportet autem veram esse, quando forma est quasi ratio agendi ut cognita. Et est ratio diversitatis, quia agere ut res, est agere quia talis est: ac per hoc oportet agere tale, quale ipsum est. Agere vero ut cognitum, non est agere quia est tale, sed quia cognoscitur tale: ex hoc autem quod aliquid cognoscitur tale, non oportet sequi simile illi, sed stat sequi solum inclinationem in illud, ut in nobis experimur.

Secundo, quod pars appetitiva, quoniam necessario movetur a cognito, hoc habet singulare, et quod aliquo modo agat in ratione rei, et aliquo modo ratione cogniti. Cum enim amor, primum locum tenens in appetitu, ab appetitu et appetibili cognito necessario oriatur; si consideremus amorem ut procedit ab appetitu, sic procedit ut a re; si autem ab appetibili, sic ut a cognito; et si ut ab utroque simul, quasi ab agente et quasi ratione agendi (diversa tamen ratione, ut praediximus), sic meliori vocabulo mixtum hoc fiendi procedendique modum exprimere non occurrit, quam per modum appetitus vitalis. - Et secundum hoc facilis est responsio ad tria dubia primo mota,

IX. Et ut ordine retrogrado respondeatur singillatim, a radice incipiendo, ad tertium dubium dicitur quod, licet non sit proprium generantis, ut distinguitur contra agens, agere sibi simile; est tamen proprium ei, ut distinguitur contra agens per modum impulsus seu vitalis appetitus intus, ut in littera accipitur. Quia hic distinguitur contra agens in se ratione cogniti, quale est appetitivum: et sic est sibi proprium. Et sic assignata causa et est vere causa seu differentia, et infert intentum.:

X. Ad secundum autem dicitur quod, comparando amorem ad quasi partiales causas, sic invenitur oriri a simili et a non simili: a simili quidem, pro quanto oritur ab appetitu; a non simili vero, pro quanto ab appetibili. Sed comparando ipsum ad totale suum productivum, scilicet voluntatem quasi agentem, et volibile cognitum quasi rationem agendi, sic procedit a non simili: non enim amor est similitudo rei amatae, sed inclinatio in illam. Et sic manifeste tractatur in littera. Ponit namque differentiam in hoc, quod conceptus est similitudo rei intellectae: amor autem, ut sic, non est similitudo eiusdem, quae res est amata. Unde patet responsio ad obiecta.

XI. Ad primum autem dubium dicitur, quod littera potest de utroque actu intelligi. Et de primo quidem, non sic intelligenda est ut argumentum fingit: sed quod voluntas in actu primo in se fit actu per inclinationem, non curando utrum illa inclinatio sit res superaddita voluntati, aut sit idem quod ipsa. Utrumque namque videtur verum, respectu diversorum in voluntate nostra: inclinatur namque naturaliter voluntas in beatitudinem; et inclinatur rursus affectione superaddita in haec vel illa bona, quibus afficitur ex consuetudine, passione aut ratione. — De actu vero secundo non est dubium.

Quoad illationem vero consequentium differentiarum, et litterae contextum, de actu secundo interpretanda est. Ex hoc enim ipso quod terminus intellectus in actu est similitudo rei intellectae, terminus autem voluntatis in. actu non est similitudo rei volitae, sed impulsus potius in illam; manifeste sequitur quod totale productivum conceptus facit sibi simile secundum formam quae est ei ratio agendi; totale vero productivum amoris non facit sibi simile secundum illam formam quae est ei quasi ratio agendi, idest rem volitam. Et sic satisfit. obiectis.

XII. Ad quarti dubii evidentiam, sciendum est primo, quod aliud est aliqua distingui seipsis formaliter, et aliud est aliqua formaliter distingui seipsis primo. Ad primum enim sufficit quod per aliquid sibi essentiale fiat distinctio, sive illud sit pars definitionis, sive tota definitio: ad secundum autem non sufficit hoc, sed exigitur quod sint primo diversa, ita quod distinguantur non per aliud distinctivum.

Secundo scito quod, quemadmodum diversorum ordinum entia sunt, ita et rationes formales eorum. Et propterea oportet quorundam entium definitiones includere aliquid extra essentiam definitam, non propter melius, sed ex necessitate absoluta, ut patet de relationibus. Propter quod, cum de huiusmodi entibus sermo est, et dicimus quod seipsis distinguuntur aut non distinguuntur, aut aliquid aliud habent, attendere oportet quod dupliciter potest intelligi. Uno modo, ut ly seipsis ostendat proprias essentias: alio modo, tt ostendat proprias essentias cum praecisione, non solum eorum quae sunt in suis definitionibus per additamentum clausa, sed etiam transcendentüis ordinis ad illa. Et si quidem hoc secundo modo intelligatur, ut plurimum propriae vocis ignorantia est: quoniam huiusmodi essentiae intrinsece claudunt talem ordinem in seipsis, nec ab eo abstrahi possunt. Primo autem modo, optima est interpretatio: quoniam unaquaeque res intrinsecum constitutivum, et consequenter distinctivum, oportet quod habeat. Et.quoniam huiusmodi intrinseca ordinem quendam ad extrinseca habent, ideo et a philosophis et a s. Thoma frequenter dicuntur haec convenire per extrinseca, puta terminum, obiectum, subiectum, etc.: idem enim 'est sensus horum cum primo, apud sane intelligentes. - Et haec oportet valde notare in materia de potentiis, operationibus, motibus, et aliis huiusmodi: ex his namque omnium veritas facile apparet.

XIII. His praelibatis, ad dubium dicendum est quod, apud s. Thomam, processiones istae non distinguuntur seipsis primo. Imo, exponendo ly seipsis cum praecisione ordinis transcendentis ad principia, terminos, et cetera huiusmodi, dicere quod distinguantur seipsis primo, est nihil dicere. Et haec duo intendebat in loco adducto, ut ibidem patet: quoniam de ultimate distinctivis loquitur, et principia terminosque examinat. Sed distinguuntur apud i ipsum formaliter per illas particulas, seu differentias, in. earum definitionibus clausas intrinsece, scilicet per modum similis, et per modum impulsus, ut expresse patet in littera. Et hunc sensum servando, potest concedi quod distinguuntur seipsis; sicut etiam potest eodem modo concedi de bove et homine. Non tamen consuevimus huiusmodi sermone uti, nisi in ultimate distinctivis et distinctis. Sed non est quaestio facienda de verbis.

Hinc autem patet in hoc Scotum, in xur distinctione Primi, dissentire a s. Thoma: quoniam tenet istas processiones distingui seipsis primo, ita quod in nullo conveniunt. Nec tamen aliqua hoc ratione probat. Et in promptu erat et est contra eum obiectio, quod istae processiones conveniunt in multis praedicatis quidditativis; ut puta quod processio divinae personae, quod immaterialis.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS ex praedictis est clarus. — In corpore unica est foenrmrs responsiva quaesito: Nulla processio potest esse in divinis, nisi verbi et amoris.

Probatur sic. Processiones divinae non possunt accipi nisi secundum actiones immanentes: ergo non nisi secundum intelligere et velle: ergo non nisi verbi et amoris.

Prima consequentia probatur dupliciter. Primo, quia in natura intellectuali non est aliud genus actionis immanentis: constat enim Deum naturae esse pure intellectualis. — Secundo, quia sentire, quod tertium est genus immanentium, non est omnino extra operationes transeuntes, pro quanto fit ab obiecto extrinseco.

II. Circa antecedens, quod est fundamentum dictorum et dicendorum in materia de Trinitate, adverte quod dupliciter impugnari potest. Primo, a negantibus productiones in divinis esse ipsas actiones immanentes. In hac enim negativa conveniunt Scotus et Durandus, ut superius allegatum fuit. Et contra Scotum quidem. argutum est, recitata eius opinione. Unde nunc restat Durandi dicta refellere.

III. Ipse namque in x distinctione Primi, non annuens huic rationi, ad vr distinctionem se remittit, in qua et hanc litteram impugnavit, et suam fundavit opinionem. Arguit ergo quod processiones divinae non attenduntur penes intelligere et velle: quia haec sunt essentialia communia omnibus Personis, et idem realiter; productiones autem sunt, secundum omnes, actus notionales, nec omnibus conveniunt, et distinguuntur realiter.

IV. Opinatur autem ipse processiones divinas attendi secundum actus naturae, praecisis intellectu et voluntate et omnibus actibus eorum. Et in hoc etiam a Scoto dissentit, ponente eas attendi secundum actus intellectus et voluntatis, quamvis illos actus distinguat ab intelligere et velle. Fundatque Durandus opinionem suam sic. Communicatio naturae provenit ex fecunditate ipsius naturae, ergo non provenit ex intellectu et voluntate: seclusis igitur his, sicut remanet natura, ita remanet et fecunditas, et actus communicativus naturae: ergo, etc. — Antecedens et patet inductive; et est per se notum; et firmatur auctoritate Hilarii, omnibus creaturis substantiam voluntas attulit, etc. — Consequentia vero probatur ex eo quod, qualis est ordo inter aliqua cum distinguuntur realiter, similis est ordo inter ila cum distinguuntur ratione: patet autem quod natura prior est intellectu et voluntate, et similiter actus naturae actibus eorum. - Et confirmatur: quia si calor esset intelligens et volens, non calefaceret inquantum intelligens aut volens, sed ex natura, sicut nunc. Per se igitur et primo, communicare naturam est actus naturae, omni alio secluso. Haec est vis positionis Durandi.

V. Ad evidentiam huius difficultatis, nota primo quod natura nullum actum habere potest, nisi ille sit actio immanens aut transiens. Impossibile namque est tertium genus operationis, seu productionis, invenire, etiam si fingendi detur licentia: eo quod oportet omnem actum secundum esse perfectivum esse agentis aut acti. Et inducendo singulás universi naturas, sufficiens huic propositioni testimonium perhibetur, etiam si adducta ratio deesset.

Nota secundo, quod fecunditas non est conditio omnis naturae: non enim omnis natura potest communicare seipsam secundum eandem rationem, seu univoce; sic enim modo loquimur. Constat namque solem non posse generare alium solem: et similiter procul est ab intelligentiis actus communicativus propriae naturae (cuius ratio redditur inferius, qu. xv, art. 5, ad 1).

Nota tertio, quod in illa natura cui convenit fecunditas, eo modo invenitur communicare se, quo invenitur agere ad communicationem sui. Cum autem in definitione naturae, II Physic., ponatur primum, non proximum principium, non est in quacumque natura requirendum quod sit, seclusa qualibet potentia, proximum et immediatum principium operationis: sed sat est quod sit primum illius principium mediante potentia eius naturali, ut in elementis et animalibus patet.

VI. Ex his autem, inductive manifestis atque rationi consonis, deducitur primo quod, si qua est natura fecunda communicabilis per suam actionem transeuntem, illa non inquantum intelligens, volens aut sentiens, sed seclusis omnibus his, habet actum sui communicativum per potentiam suam, qui est actio transiens. Si qua autem natura est fecunda, cui repugnet communicari per actionem transeuntem, qualis est omnis natura pure intellectualis, illa habet, per potentiam vel potentias suas, actum communicativum sui de genere actionum immanentium, Et cum huiusmodi actiones in natura intellectuali non sint nisi actus intellectus et voluntatis (solae namque istae sunt naturales potentiae propriae naturae pure intellectualis), sequitur quod, si qua natura pure intellectualis est acd actus communicativus ipsius est actus intellectus aut voluntatis, vel uterque. Et haec est ratio litterae huius, inchoata iam a primo articulo huius qo: contra Arium, etc.

VIL. Ad obiectiones igitur in oppositum dicitur, et primo ad primam, quod ex omnibus illis nihil aliud habetur, nisi quod processiones seu productiones non sunt actiones immanentes praecise: quod nos docemus, tenentes quod sunt intelligere exprimendo verbum, et similiter velle spirando, et sic de aliis, ut inferius latius patebit.

VIII. Ad radicem autem opinionis, concessa antecedente propositione, neganda est sequela. Quoniam stat quod actus communicativus naturae sit ex fecunditate eius, et tamen non praeveniat quocumque ordine actum intellectus aut voluntatis, eo quod naturae illi repugnat communicari per alium actum quam intellectus aut voluntatis. - Ad probationem vero sequelae, cum dicitur qualis est ordo etc., concessa maiore, negatur minor, quoad id quod supponit, scilicet quod naturae fecundae debeatur actus sui communicativus seclusis ceteris: hoc enim est falsum, ut declaravimus.

Et si instetur, quia intellectus praesupponit naturam fecundam, ergo actus intellectus praesupponit actum naturae fecundae: neganda est causalis et sequela, quamvis praeiacens ilius causalis sit vera. Et ratio negationis est, quoniam huiusmodi argumentationes non tenent in subordinatis quorum eadem est operatio, ita quod primum non nisi per secundum operari potest, ut contingit in proposito. - Et si quaeratur causa quare natura non potest seclusa potentia operari: nulla est alia ratio, nisi quia est natura. Debetur enim sibi ex hoc esse primum, non proxi- mum operis principium: repugnat enim naturae communicari per talem priorem actum, ut diximus.

Falli autem videtur imaginatio ex hoc, quod imaginatur quis naturam et intellectum se habere quasi duas naturas: cum tamen, ad propositum, oporteat imaginari quod intellectualitas sit differentia constitutiva naturae in tali ordine seu genere rerum, quod aut sit infecunda, aut fecunditas eius sit per actus intelligibiles. Et sic est in rei veritate.

Et ex hoc patet nihil officere proposito veritatem illius conditionalis de calore, et similibus. Quoniam verae sunt de formis communicabilibus per actionem ad extra; et quas fingimus habere se ut sic ad intellectualitatem, ut proprietatem; et non ut determinativam differentiam ad modum communicationis sui, ut in proposito accidit.

Unde processiones divinae, putandum est quod omnium processionum in se perfectiones praehabeant eminenter: et quia sunt ex fecunditate naturae, ideo sunt ipsius communicativae; et quia sunt in natura pure intellectuali, ideo sunt actus intellectus et voluntatis; et quia sunt perfectae simpliciter, ideo neutra multiplicatur, etc.