Quaestio 143

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo unico quaestionis centesimaequadragesimaeter- est principalior quam materiae istarum, et moderatio eius tiae, de partibus temperantiae, dubia multa ex Martino cccurrunt, in qu. iii. Primum dubium est de partibus integralibus. Quia enim ponit Auctor verecundiam et honestatem partes integrales temperantiae, arguit dupliciter Martinus contra hoc. Primo, Non plus spectat ad temperantiam fugere turpitudinem illi oppositam et amare pulchritudinem eius, quam ad fortitudinem refugere turpitudinem et amare pulchritudinem eius. Sed propter hoc verecundia et honestas non ponuntur partes fortitudinis. Ergo propter illud non sunt ponendae partes temperantiae.

Secundo. Verecundia et honestas communes sunt omnibus virtutibus: quia in omni materia turpe est recedere a recta ratione, et honestum conformare se illi. Ergo non sunt partes propriae temperantiae.

II. Secundum dubium est de partibus potentialibus temperantiae. Arguit enim quod partes assignatae in littera ut potentiales, puta modestia et mansuetudo, non sunt artes temperantiae potentiales. Primo, quia si esset, hoc ideo esset quia modum illum quem observat temperantia in materia principali, illae observant in materia minus principali. Sed hoc non est. Ergo. - Probatur minor. Tum quia materia temperantiae et istarum virtutum non sunt connexae: ergo non est una principalis, et alia minus principalis. Tum quia actus, puta moderatio, illarum non pendet a moderatione temperantiae aut e contra: ac per hoc, non est unus actus principalis, et alius secundarius. Secundo, quia sequeretur quod iustitia et fortitudo essent partes potentiales temperantiae. — Probatur sequela: quia secundum Auctorem, moderatio est difficilior in temperantia quam in iustitia et fortitudine.

Tertio. Quaecumque se habent ut partes potentiales et totum, hoc ideo est aut quia certum modum subordinationis habent respectu unius actus: aut respectu plurium actuum subordinatorum. Sed hoc est falsum. Tum quia haec non suffidiunt. Tum quia temperantia et illae ad nullum unum actum subordinantur. Tum quia actus illarum non subordinantur actibus temperantiae.

Quarto, quia videtur multis quod moderatio mansuetudinis sit difficilior quam temperantiae. - Nec valet dicere quod, licet sit maioris impetus ira, non tamen est tantae durationis. Hoc enim falsum videtur de his quos Aristoteles duros appellat.

Quinto, quia sequeretur quod affabilitas, veritas et eutrapelia essent partes potentiales mansuetudinis: quod est falsum. - Probatur sequela: quia materia mansuetudinis est principalior quam materiae istarum, et moderatio eius est difficilior quam moderatio istarum.

III. Tertium dubium multa continet: est namque de multis in doctrina huius articuli expositis. Refert siquidem illum, ibidem, Martinus de verbo ad verbum: deinde subdit: - Haec opinio in multis deficit. Primo, in hoc: quod quaecumque virtus moderatur in alia materia, est pars temperantiae. Quia sic omnis virtus moralis esset pars temperantiae: quoniam omnis operatur et moderatur in alia materia.

Secundo, deficit in hoc quod dicit: Continentia moderatur motum voluntatis commotae ex impetu passionis. Primo namque, inquit, vellem scire quos motus moderatur continentia: si isti sunt alii ab his quos moderatur temperantia, ut Auctor protestatur.

Secundo. Volo quod temperantia moderetur aliquos motus. Et quaero an voluntas tunc, vel parum ante, est concitata illis motibus, vel non. Si non, ergo non habet motus illos. Si sic, ergo non solum continentia, sed etiam moderatur temperantia motum voluntatis commotae ex impetu passionis.

Tertio. Continentia, per te, praeter illos motus quos moderatur temperantia, moderatur motum voluntatis impetu passionis concitatae. Aut pro tunc [in] illum motum temperantia immediate aliquid potest: aut non. Si non, ergo temperantia non universaliter moderatur omnes delectationes tactus. Si sic, ergo non est opus continentia.

Quarto. Volo quod temperantia moderaverit in aliquo omnes suos motus. Hoc stante, quaero an possibile sit voluntatem concitari impetu alicuius passionis ad continentiam spectantis, aut non. Si sic, ergo temperantia non moderavit omnes motus: contra hypothesim. Si non, ergo, praeter temperantiam, non est opus continentia.

Istae, inquit demum, rationes videntur mihi apparentes multum contra opinantem.

IV. Ad primum dubium habetur responsio in littera: quoad verecundiam quidem, in qu. seq., art. r, ad 2; quoad honestatem vero, qu. cxrv, art. 4, ad 3. Utrobique siquidem dicitur quod tam verecundia quam honestas communis est multis virtutibus, sed appropriate conveniunt temperantiae propter turpitudinem quam peculiariter sibi vindicant intemperantiae vitia: verecundia namque timor est turpis et opprobrii, honestas autem decorem oppositum turpitudini et obscuritati, importat.

Unde ad primum dicitur quod aliud est loqui de turpitudine contracta ad hoc vitium: et aliud de turpitudine absolute, Et quod licet cuilibet virtuti conveniat fugere turpitudinem suam, hoc est contractam ad suam materiam; quia tamen turpitudo absolute magis salvatur in una materia quam in alia, ideo magis ad unam virtutem quam ad aliam spectat fugere turpitudinem. Et propter hanc causam magis spectat ad temperantiam refugere turpitudinem quam ad fortitudinem, licet temperantia non refugiat nisi sibi oppositam turpitudinem. Et simile est de amore honestatis: quia penes oppositum attenditur, iuxta illud Apostoli: Quae inhonestiora sunt etc.

Et per hoc patet solutio ad secundum: quod scilicet, licet haec communia sint multis, appropriate tamen sunt partes integrales temperantiae. Intellige tamen hoc cum grano salis inferius in qu. cxriv, art. 4, ad 4, apposito: scilicet quod verecundia est pars integralis temperantiae non tanquam intrans eius constitutionem, quia in virtuosis non remanet verecundia; sed tanquam disponens ad temperantiam, iuxta Ambrosium: Verecundia iacit prima temperantiae fundamenta.

V. Ad secundum dubium, de partibus potentialibus, dicitar negando minorem primi argumenti. Et ad probationem primam dicitur quod materia temperantiae et dictarum virtutum sunt connexae vinculo similitudinis et ordinis in esse morali: quoniam omnes conveniunt in hoc quod praecipue laus earum consistit in freno. Et inter eas principalior est concupiscentia delectabilium tactus. - Per hoc patet responsio ad secundam probationem eiusdem minoris: quia scilicet non requiritur alia dependentia actuum, sed sat est similitudo et ordo inter actus, ut expositum est.

Ad secundum argumentum, negatur sequela. Quoniam ad hoc quod virtus aliqua sit adiuncta temperantiae, non sufficit quod habeat faciliorem moderationem: sed exigitur necessario quod principalis laus illius virtutis consistat in moderatione. Constat autem quod iustitiae principalis laus non est in modo, sed in debitum reddendo, seu rectitudine. Fortitudinis quoque praecipua laus non est in freno, sed in firmitate. Et per hoc patet ratio quare aliquae virtutes, et non omnes, ponuntur partes temperantiae.

Ad tertium dicitur quod actui temperantiae subordinantur actus adiunctarum: ita quod in toto et parte sunt diversi actus, quorum secundarius subordinatur principali, non effective aut finaliter, sed formaliter, eo modo quo formae imperfectiores subordinantur formis perfectioribus. Iam enim declaratum est quod est inter haec similitudo et ordo,:

Ad quartum dicitur quod responsio ibi dicta, quae est Auctoris, scilicet, Passiones secundum tactum sunt. diuturniores quam passiones irae, est bona, Et cum opponitur de duris, respondetur quod passiones secundum tactum sunt, per se loquendo, diuturniores quam ira durorum: quoniam in illis est continua per totam vitam pugna, in istis est ad tempus, scilicet usque ad vindictam.

Ad quintum, negatur sequela. Tum quia nec veritas nec affabilitas principaliter laudatur ex modo: sed veritas ex debito, et affabilitas ex debito condecentiae, ut patet ex supra dictis. Et ideo positae sunt partes. iustitiae. - Tum quia mansuetudo non est virtus principalis, sed est sub temperantia ut principali. - Nullum tamen inconveniens video si mansuetudini, aut alteri secundariae virtuti, adiungerentur aliquae virtutes ut partes potentiales, habentes se ad ipsam sicut ipsa se habet ad principalem simpliciter in illo genere.

VI. Ad tertium dubium, in quo corpus articuli examinatur, dicitur quod, ut ex dictis patet, doctrina Auctoris in primo non deficit, sed stat solida. Nec sequitur quod omnis alia virtus sit pars temperantiae. Quia licet quaelibet virtus moderetur, non tamen quaelibet virtus moderatur ita quod moderatio sit actus ex quo praecipue laudatur: sic enim intelligenda sunt verba Auctoris.

Nec etiam in secundo deficit, de continentia, Quoniam continentia non differt a temperantia ut arguens putat, scilicet quod continentia est gradus superveniens temperantiae: sed continentia realiter et essentialiter differt a temperantia. Continentia enim non moderatur passiones, sed voluntatis motum, ne, a multa passione commota, declinet a bono: temperantia vero moderatur directe passiones ipsas, ne insurgant, aut valde parum. Et sic per temperantiam voluntas tanquam in tranquillo operatur: per continentiam vero tanquam fluctibus agitata.

Et per hoc patet ad primum quaesitum: quod scilicet continentia moderatur directe actum voluntatis, non passiones; temperantia vero ipsas passiones.

Ad secundum vero dicitur quod motus passionum, ante temperantiam, concitant voluntatem: sed genita temperantia, motus non fluctuant amplius. Ad quaestionem ergo de motibus passionum praegeneratarum temperantiae, dicitur quod, sicut fluctus paulatim decrescunt ante tranquillitatem maris, ita et motus passionum: adeo ut, prope tranquillitatem temperantiae, tam parvi fiant motus passionum ut anima disposita sit ad veram tranquillitatem, et sic per tales motus non concitatur, aut parum, voluntas. Et propterea sola continentia moderatur motum voluntatis inter fluctus passionum; temperantia autem moderatur motum voluntatis compescendo ne insurgant fluctus; dispositio vero propinqua ad temperantiam, mitigando eosdem, moderatur motum voluntatis parum aut nihil commotae. Et quia modicum pro nihilo reputatur, ideo soli continentiae attribuitur moderari motum voluntatis commotae ex fluctibus passionum, Et cum dicitur, Ergo voluntas non habuit illos: conceditur; quia tam parvi erant ut non commoverent voluntatem. Passiones enim non sunt in voluntate, sed jn appetitu sensitivo, in quo est temperantia, et non continentia,

Ad tertium, negatur assumptum, scilicet quod continentia moderetur et motus quos moderatur temperantia, et motum voluntatis; ut patet ex dictis. Iste enim supponit unum falsum, scilicet quod continentia et temperantia sint simul in anima: cum hoc sit impossibile; quoniam si est in anima temperantia, iam est tranquillitas, et continentia non est, quae non nisi in fluctibus invenitur.

Ad quartum dicitur quod, ut patet ex dictis, habita temperantia et stante, non est locus continentiae. Ad id vero quod quaeritur, an temperatus possit habere motum passionis commoventis voluntatem: respondetur quod motus passionis contra bonum rationis dupliciter potest insurgere in homine. Primo, ut inchoet ex imperio voluntatis. Et sic, quia temperatus potest agere praeter et contra suum habitum, potest commovere passiones concupiscentiae, in quibus exardescet amplius voluntas, etc. Sed hoc non spectat ad continentiam vel incontinentiam, sed ad malitiam: quia continentia et incontinentia incipiunt a fluctibus passionum, ut patet VII Ethic. — Alio modo, ut inchoet ab ipso appetitu sensitivo. Et hoc dupliciter, secundum duplicem modum quo natura operatur; scilicet vel ut in pluribus et per se; vel ut raro et per accidens. Distat siquidem temperatus a continente et incontinente, ex parte appetitus sensitivi, in hoc quod temperati appetitus est sic dispositus ut regulariter et ut in pluribus non possit appetere contra bonum rationis: continentis vero et incontinentis appetitus sensitivus communiter et ut in pluribus movetur contra rationis bonum. De possibili autem raro et per accidens, potest contingere ut appetitus temperati et mansueti vehementer moveatur contra bonum rationis: sicut in naturalibus contingit monstrum fieri. Sed quoniam doctrina moralis de his est quae sunt ut in pluribus; et continentia ac incontinentia, temperantia et mansuetudo, et universaliter virtutes, secundum ea quae ut in pluribus inveniuntur pensantur: ideo, de possibili morali loquendo, dicendum est quod non potest insurgere apud temperatum et mansuetum motus passionis commoventis voluntatem qui pertineat ad continentiam vel incontinentiam.