Quaestio 36

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis trigesimaesextae, circa definitionem invidiae, scilicet quod est tristitia de bono alterius quatenus est diminutivum propriae gloriae vel excellentiae, dubium. ex- Martino occurrit multipliciter hoc impugnante. Primo, auctoritate Aristotelis, in lI Aet. ubi differentiam inter invidiam et nemesim ac timorem ponit per hoc-quod nemesis est de bono indigni; timor. de bono alterius quatenus nocivum; invidia autem de bono alterius propter ipsum proximum. Ubi patet quod tristitia de bono proximi quia inde eveniet diminutio gloriae nomas timor est, non invidia.

Deinde super hac auctoritate fundat quatuor argumenta. Primum: est. Nulla tristitia de bono alterius inquantum per hoc imminet nobis periculum alicuius nocumenti, est invidia: patet ista ex ipso Thoma etiam in hoc articulo. Sed tristitia de bono alterius inquantum est diminutivum propriae gloriae. vel excellentiae, est tristitia de bono proximi inquantum imminet nobis periculum. alicuius nocumenti. Ergo huiusmodi tristitia non est invidia. — Minor patet: quia diminutio gloriae vel excellentiae est maius nocumentum quam. diminutio divitiarum.

Secundum est. Nullus timor est invidia. Sed tristia de bono proximi ut diminutivo. propriae excellentiae est timor. Ergo non est invidia. — Maior patet: quia contra se invicem timor et invidia distinguuntur ab Aristotele et "Thoma. — Minor patet: quia omnis £ristitia ex apprehensione futuri corruptivi aut contristativi de prope apparentis est timor, secundum Aristotelem, in. eodem libro.

Tertium est. Quidquid facit tristitiam de bono alterius non esse propter ipsum proximum de cuius bono tristamur, sed propter eum qui tristatur, facit tristitiam non esse invidiam. Sed esse diminutivum propriae excellentiae facit tristitiam de bono proximi esse non propter. proximum: de cuius bono tristamur,. sed propter nos qui tristamur. Ergo. — Maior patet ex definitione Aristotelis. — Minor: ex terminis est nota.

Quartum est. Possibile est quod aliquis tristetur de bono proximi propter ipsum proximum, quia scilicet non vult Sibi bene esse; et non quia diminutivum propriae excellentiae; Et possibile est quod aliquis tristetur de bono proximi quatenus diminutivo: propriae. excellentiae, et non propter ipsum proximum. Sed in huiusmodi casu primum est invidia, et non secundum. Igitur. - Ex his patet quod opinio Thomae contradicit Aristoteli et sibi ipsi.

II. Ad horum evidentem notitiam, exponenda est, primo; sententia Aristotelis de obiecto invidiae; secundo, ostendetur quod via Martini est.et contra Aristotelem et contra veritatem; tertio, conferenda est sententia Aristotelis cum doctrina «Auctoris .; quarto, respondebitur obiectis, Quoad primum, Aristoteles, in. II RAet., tractans de passionibus animae, ponit quatuor tristitiae passiones circa bonum alienum: scilicet timorem, aemulationem, indignationem et invidiam. Et ad timorem spectare vult. dolere de aliena prosperitate quatenus ex illa aliquod imminet nobis. malum; ad aemulationem vero spectat dolere de alieno bono, non quia alius hoc habet, sed. quia ipse illo caret; ad indignationem autem spectat dolere de prospe- ritate indigni; ad invidiam demum spectat dolere de prosperitate aequalis et similis. Ubi perspice primo, quatuor rationes formales obiecti doloris in alieno bono. Perspice secundo, quod indignatio et invidia in sola conditione hominis de quo est dolor differunt: nam utraque est dolor perturbans de prosperitate aliena, sed indignatio est de prosperitate indigni, invidia vero de prosperitate aequalis et similis, Ita quod sicut indignatus aegre fert indignum prosperari, non propterea quia timet quod ex c indigni prosperitate aliquid mali sibi eveniat, sed ea ratione quia indignus prosperatur; ita invidus aegre fert hominem aequalem et similem prosperari, non quia. timeat quod ex illius prosperitate aliquid alterum .sibi mali eveniat, sed ea ratione quia aequalis et similis prosperatur. Et per hoc, uterque dolet non quia sibi timet, sed quia alter prosperatur. Haec est plana sententia Aristotelis ibidem, ut patet intuenti. - Haec de primo.

III. Quoad secundum, quanta differentia est inter prosperitatem alterius hominis absolute, et prosperitatem alterius hominis aequalis et similis, tanta est distantia inter phantasiam Martini et sententiam Aristotelis. Nam Martinus ponit invidiam esse dolorem de bono alterius hominis absolute, seu propter ipsum hominem: Aristoteles autem ponit invidiam esse dolorem de. prosperitate alterius hominis. aequalis et similis. Et propterea, credens se sequi Aristotelem, longe aberravit ab eius doctrina. Fuit autem, ut puto, ratio erroris sui illud Aristotelis verbum, propter ipsum proximum. Putavit enim Martinus proximum. esse nomen substantiae, quasi dixisset, propter ipsum .alium hominem: cum tamen sit nomen accidentis. comprehendentis utrumque dictum accidens, scilicet aequale et simile. Nam statim, posita definitione invidiae supradicta, volens declarare rationem in homine inventam quare sua prosperitas ab invido aegre feratur, dixit. quod est propter ipsum proximum, seu propinquum, hoc est propter proximitatem seu. propinquitatem illius hominis, quod sub aliis verbis dixerat aequalis et similis:. hoc est, quod prosperitas aliena ideo subiacet invidiae quia est aequalis et similis, seu quia est propinqui.

Contra veritatem. autem est, quia eiusdem moris est velle alicui homini malum, puta moriem, absolute; et dolere de bono opposito, hoc est vita ipsius, absolute, ut patet. Sed velle alicui absolute. malum mortis spectat ad vitium odii, Ergo tristari de vita alicuius absolute spectat ad odium. Et idem est de aliis bonis ac malis iudicium. Non ergo invidia distinguitur ab odio quia odium est respectu mali alieni propter ipsum hominem, quia scilicet ipsi. absolute. malum volumus; et invidia est de bono propter eundem, quia scilicet ipsi absolute bonum nolumus, ut Martinus somniare videtur. Sed uterque iste motus unius et eiusdem moris est, odii scilicet. - Haec de secundo.

IV. Quoad tertium, sententia Aristotelis per doctrinam Auctoris non excluditur, sed exponitur. Declarantur singula. Ratio in primis ab Aristotele explicata in obiecto invidiae manifeste se tenet ex parte rei; nam prosperitas propinqui, seu similis et aequalis, in re ipsa invenitur. Et nihil aliud in re ipsa quae est invidiae obiectum, secundum veritatem, invenitur movens ad invidiam nisi prosperitas propinqui, ut patet. Et. propterea invidia est semper prava: quia dolor est de prosperitate propinqui, de qua est gaudendum. Et quoniam in hoc quod dico prosperitas aequalis et similis, clauditur excessus quidam respectu aequalis et similis (ex hoc namque quod alterum similium et aequalium prosperatur, excedit reliquum), ideo, dicendo quod ratio obiecti invidiae est prosperitas similis et aequalis, dicitur quod est bonum excedens in simili et aequali. - Et si amplius scrutati fuerimus, unum aliud includitur in prosperitate similis et aequalis: scilicet mutatio relationis in se et suo correlativo. Nam ubi prius erant correlativa aequiparantiae, quia erant similes et aequales, prosperitas similis et aequalis transfert ipsum in relativum secundum excessum et correlativum excessi; non per diminutionem aliquam in eo qui exceditur, sed per solam augmentationem in eo qui. excedit. Et propterea, dicendo quod obiectum invidiae est prosperitas similis et aequalis, simul. dicitur quod est bonum excedens in simili et aequali, ac per hoc habens se ad alterum ut excedens ad excessum. - Et si profundius adhuc perspexerimus, videbimus quod haec ipsa mutatio relationum est secundum rem diminutiva excellentiae in altero, non absolute, sed relative: hoc est, non minuit in eo aliquod bonum, sed tollit ab eo relationem excellentiae cuiusdam, quam prius habebat in hoc quod erat alteri par; tollit, dico, non. nocendo illi quovis modo, sed per proprium augmentum. — Perspicue quoque circumspicientibus apparebit adhuc quod haec ipsa diminutio relativa absque sui defectu, etsi mala aut nociva minime sit secundum rem et veritatem, habet tamen mali speciem: non mali culpae, de quo scriptum est, Ab omni specie mala abstinete vos, sed mali poenae. Nam transire de aequali ad esse excessum ex defectu proprio malum est: sine defectu autem proprio, malum non est, sed mali speciem seu similitudinem praefert. — Prosperitas ergo aequalis et similis claudit in se rationem excedentis; ac per hoc, mutantis relationem ad suum simile et aequale in relationem excedentis ad excessum; ac per hoc, quodammodo minuentis relativam excellentiam in suo simili et aequali; ac per hoc, licet in se sit bona, quandam tamen habet speciem mali poenae respectu illius similis et aequalis, quem modo excedit. Et totum hoc est in re: quia ita res se habet. — Et si his adiunxerimus id quod talis prosperitas sortitur in respectu ad invidum ex communi ratione tristitiae, hoc est ex communi conditione quam tristitiae ratio in omni suo obiecto ex parte eius qui tristatur supponit, scilicet quod ipso nolente accidat (est enim tristitia de his quae nobis nolentibus fiunt seu sunt); oportet superaddere ad dictum invidiae obiectum rationem noliti; ita quod prosperitas aequalis et similis nolita est proprium obiectum tristitiae. Nam si volita esset, causaret gaudium; et si nec volita nec nolita esset, nec gaudium nec tristitiam causaret; sed quia nolita est, tristitiam causat.

V. Haec omnia clara sunt secundum Aristotelem. Et idem omnino sentit Auctor, quamvis aliis verbis unum horum explicaverit. Quod enim obiectum invidiae sit bonum excedens, expresse habes et in hoc articulo, in resp. ad 2; et in sequenti articulo, ubi dicit: Quarto modo aliquis tristatur de bonis alicuius inquantum excedit ipsum in bonis: et hoc proprie est invidia; et istud semper est pravum, etc. Haec ibi. Et sic habes omnia apud ipsum quae ex ratione excedentis deducta sunt. - Quod exigatur ratio propinqui, in hoc articulo, in resp. ad 2, habes, ubi dicitur quod Ais qui sunt propinqui, quibus nititur aliquis se aequare vel praeferre. - Quod etiam praeexigatur ratio noliti, ibidem patet, cum subditur: Nam cum illi excedunt, accidit hoc contra nostram voluntatem, et inde causatur tristitia. - Quod concurrat etiam species mali, in hoc articulo patet, cum dicitur: Bonum alterius aestimatur ut malum proprium. Non dixit est, sed aestimatur: quia in veritate non est malum, sed similitudo mali. Speciem igitur mali in quadam quasi diminutione excellentiae relativae in obiecto invidiae inventam in ordine ad nolentem obiectum illud, Auctor explicavit per illa verba: Aestimatur ut malum proprium inquantum est diminutivum propriae excellentiae.

Unde nulla est inter Aristotelem et Auctorem in hoc dissonantia: sed explicavit iste quod ille implicite dixerat et insinuaverat dicendo statim post definitionem invidiae: Hoc autem non quia ipsi — accidet alterum, sed propter ipsum propinquum, etc. Excludendo enim eventum alicuius alterius, non excludit hoc ipsum quod evenit, scilicet quod exceditur ab aequali et simili: sed potius includitur cum subditur, sed propter ipsum propinquum. Ita quod differentiam inter obiectum invidiae et timoris non consistere dixit in hoc quod alterum habeat rationem mali, alterum non: sed in hoc quod malum in obiecto timoris est aliquid alterum ab ipso bono proventurum; malum vero in obiecto invidiae non est aliquid alterum ab ipso bono futurum, sed est ipsum bonum habens mali speciem. Hoc enim denotant illa Aristotelis verba, »om quia ipsi aliquid accidet alterum, sed propter ipsum propinquum: nisi quis dicat quod frustra Aristoteles dixit ly aliquid alterum. Et ut clarius percipiatur quod dicimus, ponamu exemplum ad propositum. Prosperitas mihi aequalis et similis, seu propinqui, potest. esse obiectum :aemulationis, indignationis, timoris et invidiae. Aemulationis siquidem, si doleo non quia ille prosperatur, sed quia non similiter procedo. Indignationis vero, si doleo quia ille est indignus prosperitate. Timoris autem, si doleo quod ex illius prosperitate rapinae, caedes, etc., fient: haec enim mala aliquid alterum sunt ab ipsa prosperitate, et futura ex illa putantur. Invidiae autem, inquantum excedit me propinquum: ita quod hoc ipsum quod me propinquum excedit, in se quidem bonum, in ordine autem ad me, praecipue invitum, mali speciem habet. Unde stant haec duo simul: quod invidus non tristatur de prosperitate propinqui- quia aliquid alterum accidet ei; et quod tristatur quia hoc ipsum accidit ei, scilicet excedi, quod mali speciem habet. Nec oportuit Aristotelem clarius haec explicare, ut explicavit Auctor: quia iste etiam novitiis scripsit, ille eruditis, apud quos constat quod, sicut impossibile est delectari nisi de bono secundum rem vel apparentiam, ita impossibile est tristari-nisi de malo secundum rem vel apparentiam. Meno de tertio.

VI. Quoad. quartum, iam patet responsio. Et eauctoritatem Aristotelis, quod est male intellecta: quoniam aequivocat de ly proximo ut est nomen accidentis, et ut. est nomen substantiae. Aristoteles enim utitur nomine: proximi vel propinqui ut est nomen accidentis: sicut utitur nomine aequalis et similis et indigni. Martinus autem intellexit nomine proximi alium hominem secundum se. Ad primum autem argumentum dicitur quod bonum aliquid esse diminutivum propriae excellentiae contingit dupliciter. Uno modo, ut factivum diminutionis secundum rem: sive sic esse diminutivum secundum rem sit in re, sive sit secundum aestimationem tantum. Et sic conceditur quod spectat ad speciem timoris: lici quidem si ita sit in re; illicit autem si est secundum aestimationem tantum. Ita quod qui tristatur de prosperitate propinqui quia inde laedetur in propria excellentia, non laborat invidia, sed timore. Et similiter qui tristatur de prosperitate alterius quia putat, quamvis vane, quod ex illius prosperitate proveniet sibi diminutio propriae excellentiae, non laborat invidia, sed timore: sicut qui tristatur de prosperitate alterius quia putat, quamvis vane, quod inde proveniet sibi diminutio opum vel regni et aliorum bonorum. Eiusdem siquidem rationis est velle vel nolle unum et idem secundum rem, vel secundum apparentiam: adulterii siquidem est appetere coniugatam secundum rem, et appetere quam putat coniugatam, licet falso. - Alio modo contingit bonum alterius esse diminutivum propriae excellentiae quia ipsum in ordine ad me habet quandam speciem diminutivi excellentiae meae. Et sic esse diminutivum propriae excellentiae spectat ad invidiam. Nam invidus tristatur de prosperitate aequalis et similis propter hoc quod est prosperitas aequalis et similis; quod est excedere me; quod est similitudinarie diminuere excellentiam meam, dum mutat relationem. meam. Et hoc est quod prius dictum est, Aristotelem docuisse scilicet quod timor est de bono quia inde aliquid alterum accidet; invidia autem non quia inde aliquid alterum accidet, sed quia ipsum tale est, scilicet excedens habens mali speciem. - Et quia hinc solvuntur tria prima argumenta; et explanatur Aristoteles et Auctor; et omnia consona apparent; coniicere potes quod vera doctrina haec est.

Ad quartum argumentum dicitur quod tristari de bono proximi, hoc est alterius hominis, quia nolo illi bene esse, | est possibile: sed non spectat ad invidiam, sed ad odium, cuius est velle malum alteri homini non propter aliud; sicut ad amorem amicitiae spectat gaudere de bono alterius hominis absolute, seu propter ipsum hominem qui bene habet.

VII. In eodem articulo primo, in responsione ad tertium, Martinus occurrit dicens: "Infero, contra Thomam, quod. ex pusillanimitate non sequitur invidia. Thomas enim imponit Aristoteli quod pusillanimes sunt invidi; et applicat ad hoc probandum rationem Aristotelis, quia omnia eis magna videntur. Haec opinio Thomae non bene concordat cum his quae eodem loco dixit. Et ideo arguitur sic. Nullus invidet in his in quibus se multum putat deficere. pusillanimis omnia reputat magna: ut Aristoteles dicit et Thomas approbat. Ergo pusillanimis ex sui pusillanimitate potius retrahitur ab invidia be inducatur. - Maior et minor sunt Thomae hic."

Ad hoc dicitur quod pusillanimitas causat invidiam in subiecto disposito, hoc est infra latitudinem hominum similium: invidia enim, ut Aristoteles diffuse declarat, inter similes est. Causat autem invidiam ex ratione kedciia ab Aristotele et Auctore hic, quia scilicet omnia magna putat. Ita quod prosperitas similis uni, magnanimo, nulaut parvulam invidiam excitabit: quia, pro nihilo aut quasi nihilo reputans illam prosperitatem, non reputat se Alteri vero, pusillanimi, invidiam magnam excitabit: pro quanto ex quacumque minima prosperitate similis reputat se multum excedi. Unde quia pusillanimitas similis facit vel auget obiectum invidiae, scilicet rationem exce- dentis boni in simili, ideo inclinat ad invidiam. Et hoc clare sonat textus Aristotelis secundum planum litterae contextum. Sensus enim Martini et extortus est, et Aristoteli tribuit quod per extranea vagetur. Ad quid enim servit, ad quod propositum ibi oportebat de pusillanimibus loqui, ubi quales sunt qui invident investigatur, nisi quia ipsi sunt invidi? Et propterea ambitiosis copulantur, quia utrique magnificant obiectum invidiae, quamvis ex diversa radice; ut clare contextus ostendit.

Ad argumentum autem in oppositum dicitur quod multus excessus inter aliquos invenitur dupliciter: scilicet vel ut praeexistens, et sic retrahit ab invidia; vel ut adveniens alteri similium; et sic, quanto maior excessus advenit, tanto maior est invidia. Et propterea Job v dicitur: Parvulum occidit invidia. Superveniente enim uni similium excellentia, alter, si pusillanimis sit, longe maiori torquetur invidia: quia quo magis se excedi putat, tanto magis retorquetur. Auctor ergo, cum Aristotele, primo in hac responsione ad tertium loquitur de multo excessu vel defectu praeexistente, de quo solo est vera maior. Postmodum, cum ad pusillanimes venit, de multo excessu superveniente, supposita similitudine inter eos, loquitur. Et de hoc est vera minor. Et ideo argumentum nihil valet.

VIII. In eodem articulo primo, in responsione ad quartum, non mireris quod dicatur senes invidere iuvenibus; et cum hoc dicatur quod invidi sunt similes aut secundum genus aut secundum aetatem, etc., ut patet in II Rhet. Aristotelis. Nam senes habent aetatem iuvenilem in praeterito sui: et ideo, recolentes se olim iuvenes non assecutos quod isti iuvenes assequuntur, invident illis. Et rursus cogitantes se similes iuvenibus in natura, cum diuturniore expectatione tanti temporis, non assequi quod illi modico tempore, scilicet iuventutis, assequuntur, invident. Semper ergo concurrit similitudo aliqua aliquo modo; ut diffuse Aristoteles ibidem prosequitur de invidia.

Commentaria Cardinalis Caietana

IN quaestione trigesimasexta dubium accidit, in secundo laicato, de nemesi, quae ab aliis vocatur indignatio: quia vere pertinere videtur ad bonos mores; nec prohiberi in doctrina fidei. Primum probatur sic. Quia tristari de vere malo est actus bonus ex genere suo. Sed nemesis est tristiia de vere malo: nam vere malum est quod bonum sit in indigno. Dissonat namque rationi hoc quod dico, bonum indigno: sicut consonat oppositum, scilicet, bonum digno. Et licet huiusmodi bonum commune bonis et malis sit parvum, aliquod tamen bonum est, et tantum ut gaudii et tristitiae humanae materia sit. — Nec obstat si dicatur quod, licet bonum indigno dissonet, tamen bonum ad correctionem vel damnationem, seu aliquod huiusmodi, non dissonat indigno. Haec enim accidentia sunt talis boni indigno: sermo autem doctrinalis formalis est, et de tristitia de bono indigni ut sic quaestio est. Hanc enim Aristoteles ad bonos mores pertinere, et Auctor prohiberi a doctrina fidei affirmat.

Secundum autem declaratur. Quia aemulatio iniquorum prohibita in Scriptura intelligenda est ut ab ipsamet Scriptura declaratur, cum subditur: Noli aemulari ut maligneris: ac si diceret: Noli aemulari sic ut velis fieri malus ut habeas bona quae habent impii.

In oppositum autem est doctrina Auctoris.

II. Ad hoc dicitur quod sicut proiectio mercis in mare potest considerari dupliciter, scilicet secundum se, et sic habet rationem mali et contristantis; et simpliciter, hoc est omnibus consideratis circumstantiis, et sic habet rationem boni et appetibilis, ut salvetur vita: ita bonum indigni potest dupliciter considerari. Primo, secundum se. Et sic habet rationem mali, pro quanto habet rationem iniusti: non ea ratione qua iniustum dicitur malum culpae aut poenae (quia nec culpa est nec poena habenti; nec culpa aliorum nec poena aliorum, quoniam non oportet bonum | indigni esse cum damno alterius, ut patet de bono vitae vel sanitatis corporeae, quae habentis sic est ut nulli auferatur): sed ea ratione iniustum est qua monstra iniusta sunt, qua leo faciem hominis iniuste haberet. - Alio modo potest considerari bonum indigni simpliciter, cum omnibus adiacentibus circumstantiis, prout invenitur. Et sic, cum. sit quaedam distributio divinae providentiae, rationem boni habet: misericordis quippe Patris est benefacere etiam his qui oderunt eum.

Cum autem rationalis naturae malum, quod solum in moralibus malum est, geminum tantum sit, scilicet culpae et poenae; oportet ut bonum indigni, si tristitiam de se malam vel bonam reddit, vere malum culpae aut poenae sit, ad constituendam tristitiam bonam; aut vere bonum, ad constituendum tristitiam malam. Nulla autem apparet ratio mali poenae aut culpae hic in ipso habente, ut patet. Sed in distributione activa apparet ratio mali culpae, in iustae scilicet distributionis, et in proportionalitate personarum quibus distribuendum est, et rerum quae distribuendae sunt. Apparet et malum poenae in genere humano, dum divitiae, potentia, honor et huiusmodi, debita dignis, dantur indignis, et per hoc privantur digni. Unde et Aristoteles, in II Rhet., fundat doctrinam suam super hoc, scilicet: Quod praeter dignitatem fit, iniustum est. Sed si diligenter consideremus, et confiteamur quod in distributione activa horum non potest inveniri malum culpae, quia est actio divinae providentiae; et quod viris vere bonis non debentur bona huiusmodi temporalia secundum se, sed solum in ordine ad vitam aeternam (quia sic solum cadunt sub merito, ut in ult. art. PII dictum est: et hoc q sunt adeo parva bona ut non sint bona simpliciter): videbimus quod nec mali culpae nec mali poenae rai huitsmodi bonis indignorum invenitur; et quod Arist les, qui bona tantum praesentia in humano genere novit; et providentiam divinam respectu singulorum hominum negasse videtur in XII Metaphys., id quod in distributione humana iniustum invenit elevavit ad distribution huiusmodi bonorum, quae non ab homine, sed a Deo sericorditer dante haec minima bona malis fit. — Si quid autem mali poenae alterius in huiusmodi bonis ex prava hominum voluntate annectitur, tristari de hoc non pertinet ad nemesim, ut in littera dicitur.

Non est ergo eiusdem rationis tristas de vexatione boni et prosperitate mali, ut Aristoteles putavit; licet utrobiqu sit indignitas. Et ratio est quia vexatio boni in se habet unde sit malum, poenae saltem. Prosperitas autem mali non habet in se mali culpae aut poenae rationem, sed. solius naturalis inconsonantiae, sicut monstrum: propter quod rationi dissonat quemadmodum et monstrum, Quia ergo nulla est in prosperitate indigni ratio mali; et est in eadem ratio boni iustitiae ac misericordiae divinae sic dispensantis: consequens est quod tristari de huiusmodi bonis indignorum est tristari de divina distributione. Propter quod Glossa ex Augustino in Psalmo xxxvi, super illud verbum, Desine ab ira etc., dicit: Inde irasci et dedignari est. contra Deum murmurare.

Est igitur tristitia de bono indigni simpliciter mala, quia est de bono simpliciter, scilicet secundum divinam distri- butionem:. quamvis tristari de huiusmodi bono indigni ut sic, abstrahendo a divina providentia, magis boni quam mali rationem habeat; sicut tristari de monstro et de habentibus speciem mali. Infitiari siquidem nemo potest quin, ut dictum est, secundum humanae distributionis rationem, apud quam huiusmodi bona distribuere indignis iniustum est, iniusti rationem habeat, ac per hoc, secundum se, quandam mali speciem mentibus humanis ingerat. Quo fit ut nullam peccati rationem videam quando aliquis tristatur de prosperitate indigni quia est indignus, si non extendit se tristitia ad idem bonum inquantum est a Deo distributum. Extendit siquidem se ad hoc quando simpliciter tristatur de bono indigni: non se extendit autem quando tristatur de bono indigni sic ut complaceat tamen sibi simpliciter divina distributio. Veruntamen quia huiusmodi tristitia secundum quid parat viam tristitiae simpliciter, quae est mala, ideo etiam cavenda videtur, quasi dispositio ad malum. Unde et in Psalmo rxxir ad hoc periculum insinuandum dici videtur: Mei autem pene moti sunt pedes, pene effusi sunt. gressus. mei, quia gelavi super iniquos, pacem peccatorum videns. Nec hoc dissonat a doctrina Auctoris; immo ex ipsa deducitur, pro quanto excusat Aristotelem ex ratione bonorum temporalium secundum se, et rationem peccati assignat ex ratione eorundem ut ordinatorum ad aeternam felicitatem ex divina providentia.

Et ex his patet solutio obiectorum. Nam bonum. indigni dissonat ut monstrum. — Et est aliquid magnum apud iustitiam humanam. — Et ordinari a Deo ad correctionem vel. damnationem, licet accidat, idest sit extra rationem formalem. boni indigni secundum se, non tamen accidit eidem simpliciter, prout.est. Et rursus, licet accidat illi ut quaedam res est, non tamen .«ccidit ei ut fit: quoniam non accidit ei quod est fieri agens et finis. Et propterea huic quod est bona huiusmodi indignis distribui non accidit a quo et propter quid, unde sumitur ratio iusti vel iniusti moralis, quod in operatione consistit.

III. In. eodem secundo articulo quaestionis trigesimaesextae, circa primum modum tristitiae, qui est timoris affectus et effectus, diligenter et caute observa quod. in littera non dicitur huiusmodi tristitiam esse bonam; sed dicitur quod non est invidia, et quod potest esse sine peccato. Et primum horum declaratum est. Secundum autem in sinuat quod potest etiam esse cum peccato. Iudicanda est enim huiusmodi tristitia secundum regulas timoris. Nam sicuttimor potest.esse cum peccato et sine peccato, ita et tristitia quae timorem sequitur. Qui enim timet bonis ne opprimantur, aut iustitiae vel cultui divino ne conculcetur, ob potentiam, divitias, etc., et propterea tristatur de potentia et divitiis alicuius, si clara est huiusmodi malorum sequela, non peccat. Cuius signum est quod, si haberet potestatem privandi illum huiusmodi potentia et divitiis, bene faceret privando illum. Si autem aliquis timet ex alterius potentia laedi iuste, vel non iniuste, et ideo de illius potentia tristatur, peccat. Quoniam huiusmodi timor non debet intantum progredi ut nolit bonum alterius: sed sat est quod liceat sibi timere malum proprium. Cuius signum est quod, si haberet potestatem privandi illum tali potentia, non licite propter hoc privaret illum: eadem siquidem ratione actus interior, et exterior sibi respondens, est bonus vel malus. Sisi ambiguum est an aliquis potentia vel divitiis abutetur in alterius damnum, quamvis licite timeat et caveat, non tamen licite tristatur absolute de illius potentia vel divitiis: sicut nec licite posset propterea illum privare potestate vel divitiis. Unde collige quod huiusmodi timoris affectus, et effectus qui est tristari de bono proximi ut nocivo, freno eget rectae rationis conferentis qualitatem mali suae causae, et praeponentis praeponenda, ut tristitia de bono ex sancta seu recta detestatione mali excusanda sit.

IV. In eodem secundo articulo, circa secundum modum tristitiae, hoc est zelum seu aemulationem, cum dicitur quod si est de bonis temporalibus, potest esse cum E cato, et sine peccato, Martinus occurrit dicens: « Thomae opinio videtur mihi contradicere Aristoteli, qui universaliter ponit zelum esse boni moris, et ponit temporalia inter bona zelabilia ».

Ad hoc dicitur quod in nullo contradicitur Aristoteli. Quoniam aemulatio temporalium regulanda est secundum regulas desiderii temporalium. Et sicut desiderare bona temporalia simpliciter et absolute nullum malum est, sed naturalis ac bonus affectus, quoniam his homo indiget; ita tristitia de eo quod est non habere temporalia nihil mali, sed naturalem affectum rationi consonum importat. Sed quemadmodum cum bono absolute .desiderio temporalium stat quod ad hoc quod desiderium in hoc homine respectu talium temporalium nunc sit rectum, requiruntur aliquae conditiones, puta quod congruat sibi (non enim congruit cuilibet quodcumque bonum temporale); ita tristitia quia non habeo nunc tale temporale bonum eget aliqua conditione, sine qua est mala moraliter, et cum qua est bona. Si enim plebeius idiota tristatur quia non est rex, tristitia ista non est secundum rectam rationem. Et propterea mirum est de Martino non vidente infinitas aemulationes temporalium posse esse malas, consideratis conditionibus personarum et bonorum, etc. Recta ergo est Auctoris doctrina; nec contradicit Aristoteli sane intellecto. Scivit Aristoteles quod aemulatio ambitiosorum et avarorum et indignorum non,est boni moris: sed dicens aemulationem esse boni moris, intelligebat, servata proportione; ob cuius defectum Auctor dicit quandoque esse peccatum.

V. In eodem secundo articulo, circa tertium modum tristitiae, scilicet nemesim seu indignationem, iterum dubium occurrit ex Martino, noviter viso post superius scripta. Nititur siquidem primo probare quod indignatio non est peccatum; deinde solvere, ut dicit, rationes sancti "Thomae ad oppositum. Probat ergo indignationem non esse. peccatum, primo, auctoritate Aristotelis €. — Secundo, ratione Aristotelis: Tristitia de malo indigni est laudabilis: ergo tristitia de. bono indigni est laudabilis. — Tertio, tristitia de eo quod, si in facultate mea esset, possem rationabiliter impedire, est bona. Sed vir bonus et iustus, si in facultate sua esset, posset indignum ab assecutione talis boni impedire rationabiliter: immo, ut videtur, si cooperaretur, peccaret; sicut praelatus peccat conferendo beneficium indigno scienter. Ergo. — Quarto, vir bonus et iustus scit quod affluentia huiusmodi bonorum communiter facit de indignis indigniores. Ergo rationabiliter potest tristari de prosperitate indignorum. — « Et ideo », inquit, « miror opinionem Thomae in hac parte satis aperte reprehendentis Aristotelem quia consideravit illa bona temporalia secundum se. Et addit Thomas hanc tristitiam esse in sacra Scriptura prohibitam. Quod non reputo verum; ut patebit respondendo ad ea quibus hoc ipsum probare conatur ».

Affert igitur secundo, ut dicit, Thomae rationes. Prima est: Bona temporalia, comparata aeternis, parva sunt. Ergo non. debet vir iustus tristari si adsupt indignis. - Secunda est: Bona temporalia proveniunt indignis ex iusta Dei ordinatione disponentis ea ad correctionem vel damnationem eorum. Ergo vir iustus non debet de hoc tristari. - Tertia ex auctoritate Psalmi: Noli aemulari in malignantibus, neque igelaveris etc. — Quarta ex auctoritate Psalmi: Pene effusi sunt gressus mei, quia zelavi super iniquos, pacem peccatorum videns.

Et ad primam dicit negando consequentiam. Tum quia bona temporalia sunt magna absolute. Tum quia, quantumcumque parva, illis tamen mali indigni et boni digni sunt. - Ad secundam, negat similiter sequelam: quia de miseriis pauperum, quamvis ordinatae sint iuste a Deo, laudabiliter tristamur miserentes. — Ad tertiam et quartam dicit quod celare ibi sumitur pro imitari: ac si diceret: Ne imiteris facientes iniquitatem; et similiter, Zelavi super iniquos, hoc est: Volui imitari iniquos. Vel exponendum est de tristitia absorbente et involvente, ita quod impellit ad sequendam semitam peccatorum affluentium in bonis temporalibus.

VI. Ad haec respondendo non oportet alia iacere fundamenta. Sed ex prius positis ad auctoritatem Aristotelis patet responsio in littera.

Ad rationem secundo allegatam, negatur sequela: quoniam non est eadem utrobique ratio.

Ad tertium, negatur minor. Tum quia nec reges nec leges ab indignis auferunt, cum possint, bona temporalia. Immo esset subvertere pacem humani generis, si daretur opera ut tollerentur ab indignis temporalia, aut impedirentur indigni ab assecutione temporalium. Nam sic et filius peccator impediendus esset ab assequenda hereditate, et ab hoc ut instituatur heres a patre; et mercator peccator ne lucraretur; et miles aut dux peccator ne victoriam haberet; et alia huiusmodi sequerentur quae etiam cogitare est fatuum. - Nullum quoque peccatum est cooperari peccatoribus ad bona temporalia habenda, quamvis sint illis indigni: sicut nec Deus peccat qui huiusmodi temporalia donat.

Ad quartum dicitur quod hoc est per accidens quod ex bonis temporalibus aliqui fiant peiores, ac per hoc indigniores: per accidens enim est quod aliquis abutatur bono. Sermo autem doctrinalis est de his quae sunt per se. - Et rursus tristari de bonis indigni quia fit peior, non spectat ad nemesim, sed ad caritatem. Nemesis enim est tristitia quia indignus prosperatur, non quia fit magis indignus: hoc enim caritatis, ut dictum est, esset.

VII. Ad confutandas autem solutiones Martini dico quod prima ratio male solvitur. Quoniam ratio consistit in hoc: Huiusmodi bona sunt quasi nihil in comparatione ad bona aeterna: quod autem quasi nihil est pro nihilo reputatur: ac per hoc, de huiusmodi non debet esse tristitia simpliciter et absolute. Solutio autem dicens quod ista sunt mapercipit sententiam Auctoris, nec verba propria. Quoniam gna absolute, pro quanto est vera, non solvit. Quia est vera ut ly absolute « idest seclusis circumstantiis » significat, sicut proiectio mercis in mare absolute dicitur involuntaria, et aequivalet ad ly secundum quid. Est autem falsa ut ly absolute aequivalet ad ly omnibus consideratis. Et sic debent iudicari ad hoc ut sint materia tristitiae simpliciter; et non primo modo. - Quod etiam dicitur quod illis mali sunt indigni, verum est: quia etiam quantumcumque minimis sunt indigni, cum digni sint ut in nihilum redigantur. Quod vero dicitur quod boni sunt istis digni, minus theologice dicitur: quoniam ista sunt adeo vilia ut non mereantur ad dignitatem bonorum spectare. Unde Dominus ista non in praemium, quod dignitatem respicit, sed per administrationem quandam docet bonis affutura: Primum quaerite regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adiicientur vobis. — Solutio igitur confutatur ex hoc quia bona temporalia simpliciter, hoc est omnibus consideratis, prout scilicet sunt in universo, sunt fere nihil; ac per hoc, non sunt obiectum tristitiae simpliciter, sed solum secundum quid; et propterea non est laudabilis tristitia simpliciter eorum cum adsunt indignis.

Solutio vero secundae rationis confutatur ex hoc quod male sumitur et applicatur ratio Auctoris, Nam Auctor inducit illam ad destruendum fundamentum Aristotelis, quod consistit in hoc quod indigni prosperitas est iniusta. Et hoc efficaciter excludit ratio Auctoris ex hoc quod ex divina dispositione haec proveniunt indignis: ex hoc enim patet haberi quod nihil iniusti continetur in prosperitate indigni. Martinus autem aliter accepit hanc rationem, quasi quia hoc est effectus Dei, ergo non licet de eo tristari. Quod nec somniavit Auctor. Et ideo solutio sua confutatur utpote extra propositum rationis.

Glossae autem super Psalmos allatae confutantur ex hoc quod, dato quod ipsae sint verae, non tamen excludunt quin, ad litteram exponendo, de aemulatione et zelo ibi sit sermo, nulla facta mentione de imitatione aut involutione.

VIII. In eodem articulo secundo, circa quartum modum tristitiae, hoc est invidiam, circa illud: 7Yistitia de bono alterius inquantum alter excedit ipsum in bonis, semper est peccatum, Martinus occurrit arguens. dupliciter. Primo, quia verus theologus recte dolet quia haereticus - excedit ipsum in fama, qua attrahit alios ad haeresim. — Secundo, quia doctior recte dolet quia garrulus excedit ipsum in fama: cum ille excessus non sit sine iniuria viri docti.

Ad hoc breviter dicitur quod iste bonus homo non dolere de bono alterius quia ille excedit, non esset, formaliter loquendo, alia appositione, ut arguens apponit nocumentum proveniens ex haeretico vel iniuriam ex garrulo, et si quid est eiusmodi: haec enim sunt extra propositum. Et propterea non oportet aliter respondere.

IX. In eodem articulo secundo, in responsione ad primum, Martinus occurrit dicens: - Ista solutio non sufficit, scilicet quod invidia sumatur a Hieronymo pro zelo seu aemulatione. Arguo, inquit, sic. Hieronymus vult quod filia mordeatur aliarum laudibus. Et similiter Quintilianus vult quod puer victus fleat. "Tunc sic. Nullus flet aut mordetur nisi quia tristatur quod ab alio exceditur. Ergo vir bonus vult quod filius vel filia tristetur quod alii excedunt ipsum vel ipsam. Quod est contra Thomam.

Ad hoc dicipur quod morsus et fletus ex alienis laudibus, et huiusmodi, optatur in pueris discentibus non quia alii excedunt, sed quia ipsi non proficiunt sicut illi: quod proprie spectat ad zelum seu aemulationem. Unde falsum assumitur, formaliter et per se loquendo. "qe

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio, circa rationem pro. conclusione, Martinus occurrit arguens contra Auctorem quod ista ratio non sufficiat. Tum quia, per istum, concludetur tam faciliter quod nemesis et zelus essent peccata mortalia, et contrariarentur caritati: quia tristantur de bono proximi, et sic habent idem obiectum cum caritate secundum contrarium motum.

Tum quia non quidquid contrariatur operi caritatis est peccatum mortale. Sunt enim aliqua caritatis opera ad quae non,tenemur: sicut osculum leprosi et alia supererogationis opera.

Ad horum primum, negatur sequela. Et de zelo seu aemulatione quidem patet quod. non communicat in obiecto cum caritate. Quoniam tristitiae talis obiectum non est bonum proximi, sed carere bono proximi: tristatur enim non quia alter habet, sed quia ipse non habet. Unde tristitia. aemulativa habet bonum. proximi. pro excitativo, defectum autem tristantis pro obiecto. Huiusmodi autem tristitia non est contraria, sed conformis saepe caritatis motui: quoniam caritatis est dolere de malo sui subiecti. — De nemesi vero, quia etiam non est idem obiectum illius et caritatis. Quoniam indignationis obiectum est non bonum proximi absolute, sed. tale bonum, scilicet temporalis. prosperitatis, non hominis absolute, sed hominis talis, scilicet. indigni: caritatis autem obiectum est bonum proximi absolute. - Non ergo ratio litterae habet locum in aemulatione et indignatione sicut in invidia, quae tristatur de bono proximi quia excedit; quod scilicet excedere infra latitudinem boni. absolute clauditur, quia spectat ad bonum ipsius proximi secundum se; consequitur enim quantitatem et augmentum boni in Ipso proximo, Ex hac enim parte se tenere patet ex supradictis.

Ad secundum dicitur quod aliud est loqui de exterioribus aut secundariis caritatis actibus, quales sunt de quibus arguens loquitur: et aliud de principali caritatis actu interiori, qui. est dilectio, cuius terminus. est gaudium. Quidquid enim contrariatur dilectioni proximi oportet esse eccatum mortale. Constat autem. quod tristitia de bono proximi contrariatur dilectioni proximi: quia spectat ad contrarium motum motui caritatis ut terminus. Nam motus caritatis ad bonum proximi est amando, desiderando, gaudendo: cui contrariatur; directe, motus odiendo, fugiendo, tristando. Unde patet quod. ex hoc quod. contra- riatur gaudio, contrariatur dilectioni,. Et hoc est quod Auctor intendit: et non intendit quod omne contrarium cuiuscumque caritatis operi est peccatum mortale. Stat ergo solida ratio litterae.

II. In eodem articulo tertio, in responsione ad tertium, Martinus. occurrit dicens contra Auctorem quod haec responsio non satisfacit. Quia argumentum semper stat in vigore, sive opponatur misericordiae sive nemesi: quia secundum Aristotelem misericordia et nemesis passiones sunt.

Ad hoc dicitur. primo, quod locus ab auctoritate negative nihil valet. Quamvis enim. Aristoteles. non posuerit: misericordiam. inter virtutes, sed laudabiles passiones, non propterea sequitur quin talis passio, reducta ad medium secundum rectam rationem, possit sortiri virtutem propriam; ut superius Auctor docuit.

Dicitur secundo, quod Aristoteles nescivit virtutes, etiam morales, quae. attenduntur.penes morem ex theologalibus virtutibus. derivatum: qualis est misericordia, quae, ut est virtus, est proprius effectus caritatis, ut in littera hac non frustra dicitur. Et propterea argumento optime satisfactum est a theologo, in doctrina morafi theologica, ex hoc quod, invidia contrariatur virtuti misericordiae et virtuti caritatis, et non solum passionibus.

IN articulis tertio et quarto eiusdem quaestionis dubium occurrit, an invidiae vitium dividatur in plures species; an sit una species specialissima. Et est ratio dubii quia definitio invidiae, scilicet quod est tristitia de bono alterius inquantum videtur diminutivum propriae gloriae vel excellentiae, nullam. unam formalem rationem importat. Tristitia namque de bono proximi tot specierum est quot odium proximi: habent namque se odium et tristitia sicut amor et delectatio, quorum consecutio secundum speciei diversitatem vel identitatem per se nota est.

Determinatio autem adiuncta, inquantum apparet. diminutivum propriae gloriae vel excellentiae, dupliciter offendit. Primo, quia haec determinatio non est differentia contractiva obiecti ad propriam speciem: sed est designativa finis ad quem ordinatur tristitia boni alterius, quod scilicet ordinatur ad gloriam vel excellentiam propriam. Quod sic manifestatur. Eiusdem rationis est appetere aliquid propter. propriam. gloriam. vel. excellentiam, et refutare impeditivum illius: sicut eiusdem gravitatis est in lapide appetere locum deorsum, et excludere impedientia ipsum a loco deorsum. Unde ex hac determinatione ostenditur quod invidia non est quaecumque tristitia de bono proximi, sed imperata a vana gloria vel superbia. Et sic nullius unius speciei est.

Secundo, quia sub disiunctione dicitur, propriae gloriae vel excellentiae: ac per hoc, aut utriusque speciei est; aut nullius determinate. - Et augetur dubitatio si species sortitur iuxta species gloriae, vel excellentiae.

In oppositum autem est quod invidiae species non assignantur.

II. Ad hoc dicitur quod invidiae vitium, relatum ad proximum: - quod dico propter invidiam fraternae gratiae, quod scilicet Spiritus Sanctus diffundatur: quoniam hoc contra Deum tendit: - unius tantum speciei specialissimae est, Sicut enim magnanimitas, in omnibus appetens magna, unius est rationis; ita invidia, in omnibus bonis proximi horrens excellentiam respectu sui, unius est rationis. Ita quod ratio formalis qua bona proximi obiectum sunt invidiae est excellentia non absolute, sed respectu illius qui invidet. Unde bona ipsa materialiter se habent in obiecto invidiae; excellere autem invidum formaliter. Et quoniam excellentia ut sic unius rationis specialissimae, non minus quam magnitudo in omnibus, quam respicit magnanimitas, apparet; ideo ex nulla parte invidia invenitur habere plures species. Quamvis latitudinem habeat, et una sit gravior altera: puta in spiritualibus quam in temporalibus, et circa maiora quam circa minora.

III. Ad obiectionem autem primam in oppositum dicitur quod tristitia de bono proximi absolute spectat ad speciem odii: intantum quod etiam tristitia de excellentia boni proximi absolute spectat ad odium. Sed tristitia de bonis proximi ut excellunt illum, spectat ad invidiam. Ita quod invidus non tristatur de excellentia proximi absolute, sed respectu sui; odiens autem odit illam absolute.

Ad secundam vero dicitur quod aliud est appetere propriam excellentiam, et aliud est refutare alienam, in. actibus et habitibus animae: licet in naturalibus, quae imperfectum. bonum. assequuntur, per. unum fiat utrumque. Anima enim alio actu amat bonum, et alio odit malum contrarium: quamvis ignis calefaciendo inducat calorem et expellat frigus contrarium. Unde in proposito verum est quod ex inordinato appetitu propriae excellentiae satis propinque oritur tristitia de aliena excellentia respectu sui: non tamen sunt idem, ut patet ex separatione. Stat namque quod inordinate quis appetat propriam excellentiam, et non invideat alienae: ut de daemonibus patet, qui sine mutua ad invicem invidia appetierunt inordinate proprias excellentias, et tamen aliqui aliis apprehendebantur futuri excellentiores. Unde invidia habet pro ratione formali excellentiam alterius respectu sui; et non imperatur ab ipsa, Et hoc designatur cum dicitur quod est ristitia de alieno bono ut diminutivum propriae excellentiae.

Ad ultimum dicitur quod, licet gloria inanis prius oriatur, ut Gregorius dicit, ex superbia quam invidia, quia directius, ut proprius effectus, sicut gloria ab. excellentia emanat; et ut in pluribus invidia circa excellentiam. huius boni quod gloria est versari videatur, et ex appetitu gloriae imperari videatur: invidia tamen per se circa excellentiam alienam respectu sui versatur. Et propterea non est diversae aut incertae speciei. Nec Auctor de hoc dubitavit, cuius doctrinam diffusam habes in quaestionibus de Malo, in quaestione de Invidia: sed, non determinando, disiunctione usus est, ubi de hoc non erat quaestio.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto eiusdem quaestionis, circa filias invidiae, Lies quod filias non oportet eiusdem aut alterius speesse cum matre, sed utroque modo contingit. Nam exultatio in adversis eiusdem est rationis cum invidia, ut patet. Afflictio autem in prosperis, ut est filia, non est eiusdem rationis cum. invidia, sed cum vitio illo contra cuius conatum prosperitas est: ut, si aliquis conetur famam alienam detrahendo laedere, et nihilominus ab ipso infamatus ab aliis melior aestimatur, tristitia de illa aestimatione contra conatum. detractoris insurgentis ad detractionis vitium spectat, ad quod spectasset gaudere de illius infamia, si evenisset.