Quaestio 168

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaesexagesimaeoctadubium occurrit circa reductionem ordinis exteriorum motuum ad duas virtutes positas ab Aristotele: quoniam non videtur huiusmodi ordinatio sufficienter ad has virtutes reduci. Nam dupliciter motus exterior, ut in littera dicitur, debet esse ordinatus: primo, ut sint motus convenientes personae quae movetur; secundo, ut sint etiam decentes quoad alios. Et quoad secundum quidem, sufficienter reducitur motuum nostrorum decor ad affabilitatem. Sed quoad primum, non sufficienter reducitur ad veritatem. Quoniam veritatis virtuti sat est ut motus exterior sit verum interioris signum: nec requirit quod sit moderatus ut deberet esse. Unde si quis, intus praeceps, exteriores etiam motus praecipites habeat, peccat contra modestiam exterioris motus: et tamen non contra veritatem.

Ad hoc dicitur quod reductio ista qualis dubitando de- scripta est, non habetur ab Auctore: quoniam in littera motus exterior ut signum interioris, et non simpliciter ut conveniens personae, reducitur ad veritatem. Et propterea, si non usquequaque quadrat, non est Auctori imputandum.

Salvari tamen, potest dicendo quod, quia ad veritatis virtutem pertinet moderatio exterioris motus in ordine ad personam bene dispositam intus, alioquin non consonaret motus hominis exterioris homini interiori; idcirco ad eandem virtutem spectat moderatio exterioris motus in ordine ad personam intus, quamvis non de facto, tamen de debito bene dispositam. Ita quod, omni fictione semota, ad veritatem spectat moderari exteriorem motum sic ut consonet bonae dispositioni quae est aut esse debet in interiori homine.

Et sic decor exterioris motus ab his duabus virtutibus sufficienter manat.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo quaestionis centesimaesexagesimaeoctavae adverte duo. Primo, quod nomine ludi in proposito venit tam ludus, qui consistit in factis; quam iocus, qui consistit in verbis. Eadem enim est ratio utriusque moris.

Secundo, specialiter in responsione ad primum, quod praedicatores divini verbi peccant, recreationis gratia dicendo aliquod ridiculum inter praedicandum: si Ambrosius et Auctor verum dicunt, et ratio Tulliana admittitur, scilicet, quando rei dignitas adimit facultatem iocandi. Nulla enim dignitas maior doctrina divina, quam praedicatores enuntiant.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem quaestionis centesimaesexagesimaeoctavae, dubia multa occurrunt circa excessum ludi. Et primum dubium est circa illud: Excessus ludi est peccatum mortale quando, causa ludi, utitur quis turpibus verbis vel factis. Videtur enim hoc falsum. Tum quia turpiloquium non est ex se peccatum mortale: et si causa ludi addatur, non fiet etiam peccatum mortale. Et eadem est ratio de turpibus factis. Multa enim sunt turpia facta quae non sunt secundum se mortalia: quibus si apponatur quod fiant causa ludi, non fiunt mortalia; cum finis iste non dicat secundum se speciem mortalis peccati, sed potius alleviet multa quae, si serio fierent, graviora essent. Aut igitur littera est falsa: aut specificari debet quae sunt ista turpia verba vel facta quae, si causa ludi fiant, reddunt ludum peccatum mortale.

II. Secundum dubium est circa illud: Excessus in ludo est peccatum mortale quando utitur aliquis, causa ludi, his quae vergunt in proximi nocumentum. Apparet enim ex hoc quod quicumque utitur in ludo actionibus lucrosis, cum hae vergant in proximi aut sui ipsius nocumentum, peccat mortaliter. Et si hoc conceditur, sequitur primo, quod ludens ad sphaeram parvam vel magnam, vel scachos, interposita pecunia a partibus pro victore, peccaret mortaliter. Quod durum valde videtur.

III. Tertium dubium est circa peccatum in ludo ex parte circumstantiarum: an solum propter vehementiam affectus ad ludum, reddatur ludus peccatum mortale ex circumstantia. Et est ratio dubii quia haec sola causa in littera tangitur. - In oppositum autem videtur quia etiam sine tam vehementi affectu ludere, ratione loci, puta in ecclesia, est mortale: ut patet Extra, de Vita et Honest. Cleric., cap. Cum decorem. Et similiter ratione personae, puta, clerici: ibidem, cap. Clerici officia. Ratione etiam temporis, puta sacri, ludi laboriosi et totius diei consumptivi abuti videntur tempore divinis dicato. Et demum ratione qualitatis ludi, puta aleae, omnibus sub poena excommunicationis interdicti: ut patet XXXV dist., cap. Episcopus.

IV. Ad evidentiam horum, praemittendum est quod, licet Auctor de ludo formaliter tractet, ac per hoc, actiones quatenus causa delectationis fiunt, consideret; nos tamen, ut conscientiis satisfaciamus, de ludo etiam materialiter, etiam non causa delectationis facto, tractandum duximus. Et ideo nullus admirari debet si Auctor tam brevis aliis disputandi campum ampliorem reliquit.

Ad primum ergo et secundum simul dubium dicitur quod Auctor exponit seipsum, subiungendo illam determinationem restrictivam, scilicet: quae de se sunt peccata mortalia. Ita quod non dicit, quando quis utitur turpibus: verbis vel factis, absolute; et similiter non dicit, quando quis utitur his quae vergunt in proximi nocumentum, absolute: sed cum ista restrictione subiuncta, videlicet, quae de se sunt peccata mortalia. Et hanc eandem sententiam insinuavit per praecedentia verba, cum dixit: Uno modo, ex ipsa specie actionum quae assumuntur in ludum. Unde Auctoris doctrina non est quod turpia verba vel facta reddant ludum peccatum mortale, ut ratio in oppositum bene probat: sed quod turpia verba vel facta quae de se sunt peccata mortalia, reddunt ludum peccatum mortale ex ipsa specie actionum quae assumuntur ad ludum. Et ideo, absque alia probatione, subdidit: Ef sic patet quod excessus in ludo est peccatum mortale. Talis siquidem in ludo excessus, ut scilicet assumat actiones quae de se sunt peccata mortalia ad ludum, manifeste monstrat ludum esse peccatum mortale.

Numeravit autem in littera Auctor tria genera actionum talium: scilicet turpia verba quae de se sunt mortalia; turpia facta quae de se sunt mortalia; et ea quae vergunt in nocumentum proximi, similiter de se mortalia. Sunt autem turpia verba de se mortalia, invitatoria verba ad mortalem lasciviam. Nam si quis, ut aliis delectationem ingerat, mulierem invitet ad adulterium aut fornicationem; aut, quod peius est, committeret: tam iocus quam ludus peccatum mortale esset. Turpiloquio autem simplici utendo, aut aliquem minus honestum gestum faciendo, ut aliis delectationem ingerat, grave est et fugiendum valde: non tamen mortale ex suo genere. Apostolus enim non replicavit, ad Ephes. v, inter peccata excludentia a regno caelorum turpiloquium: cum tamen illud inter alia connumerasset tunc peccata.

Et per hoc patet solutio primi dubii.

V. Ad secundum dubium, quod propter ludum ex cupiditate lucri difficile redditur, dicitur praemittendo quod ludere ex avaritia non vocatur ex hoc quod homo non luderet nisi apposita pecunia. Hoc enim non est sufficiens avaritiae signum. Quoniam aliunde hoc provenit: ex eo scilicet quod vult quis quod in veritate ludatur; et, cum ludus velut quaedam sit pugna, victoria vere delectabilis fit ex hoc ipso quod ille cum quo luditur in veritate fecit quod potuit, et tamen succubuit. Non creditur autem quod in veritate ludatur, nisi pecunia interiaceat perdenda.

Et similiter non vocatur quis ludere ex avaritia, ex eo quod vellet vincere. Hoc enim, ludo supposito, est naturalis appetitus effectus. Tum quia, ut dictum est, ludus in quadam pugna ludentium consistit. Tum quia naturaliter homo refugit defectum, in quo consistit perdere; et appetit excellentiam, in qua consistit vincere.

Sed vocatur quis ludere ex avaritia, quando principale motivum ad ludendum est lucrum. Quod quisque de seipso optime novit, quando ex tali intentione principaliter movetur. Et hi proprie non vocantur ludere, quoniam finis ludi, quae delectatio est, non movet illos: sed abusores sunt ludi ad turpe lucrum, negotiatoresque per ludum potius appellandi sunt.

De huiusmodi igitur appellato ludo ob avaritiam, iuxta doctrinam Auctoris in hoc loco, dicendum est quod non est peccatum mortale secundum se. Et ratio est quia non assumit actum secundum se mortalem ex nocumento proximi, sed actum avaritiae ex parte cupiditatis et modi turpis multipliciter. Ad cuius claram intelligentiam, recolito ex supra dictis in qu. cxvrr, art. 3 et 4, quod avaritia ut opponitur iustitiae, est secundum se peccatum mortale: ut autem opponitur liberalitati, non est secundum se peccatum mortale, nisi forte quia finis ultimus ponitur in pecunia. Actus igitur avaritiae in ludo interveniens, si secundum se est mortalis, oportet vel quod contrarietur iustitiae: - constat autem, absolute loquendo, quod nullius iustitia violatur ex hoc quod duo domini rerum suarum libere exponunt illas damno vel lucro per viam ludi: quia scienti et volenti libere, in his quorum est pro sua voluntate dominus, non fit iniuria; uterque autem scit et vult pecuniam suam, cuius est libere pro sua voluntaria dispositione dominus, tali lucro vel damno per talem viam, scilicet ludi, exponere. Non est igitur hic avaritia quae iu- stitiae contrariatur. — Vel quae sic contrarietur liberalitaii quod finem ultimum in pecuniae lucro ponat. Sed constat quod hoc, cum ad interiorem affectum ludentis spectet, non oportet universaliter esse verum: nec per se pertinet ad rationem ludi.

Et propterea, exclusa utraque mortali avaritia a ludo ob avaritiam, sequitur quod non est secundum se mortale peccatum ludere principaliter ob cupiditatem lucri, Sed est peccatum grave ac turpe. Nam ex ipsa cupiditate lucri ex inordinata via, peccatum est non parvum. Ex eo vero quod homo a rationis industria, qua pecunia comparanda est et conservanda, se deiicit, et fortuito eventui conservationem, perditionem et acquisitionem pecuniae submittit, turpis efficitur: et tanto turpior, quanto ab his lucrari intendit quibus benefaciendum est, scilicet amicis, ut Aristoteles dixit. Et propterea turpe lucrum appellatur quod ludo acquiritur.

Simile autem iudicium est de vocatis commissis, videlicet cum aliqui disputantes de aliquo eventu futuro, committunt suas pecunias, ut, si evenerit pars affirmativa, lucretur mille, si negativa, perdat totidem vel minus, prout spes maior pro altera parte est. Detestanda quippe sunt huiusmodi: mortalia tamen peccata secundum se non sunt.

Et haec dicimus stando infra morales limites: hoc est, seclusis legibus, et fraudibus, et aliis malis circumstantiis.

VI. Ad dubium tertium dicitur quod ad causam in littera allatam. reducuntur omnium circumstantiarum corruptiones per se ad ludum pertinentes: nam nisi ex affectu ludi, sed aliunde proveniant, per accidens ad ludi peccatum concurrent, ut de se patet. Ex affectu autem ludi, nisi sit tantus quod ducat in contemptum expressum vel interpretativum Dei, aut legis canonicae vel civilis, nulla apparet circumstantiae mortalis deformitas: quoniam ominis talis deformitas ad aliquid dictorum spectat. Continet ergo assignata in littera causa omnium circumstantiarum maculas.

Ad singulas autem obiectiones deveniendo, dicitur quod in loco sacro iocari quidem, licet non deceat, quia tamen hoc non dicit notabilem iniuriam loci sacri, peccatum mortale non est secundum se. - Ludere autem ex causa rationabili, puta si aliqua necessitate infirmum ibi oportet ludere ut non dormiat, nullum peccatum est. Et idem videtur cum, tempore belli, clausi sunt fideles in ecclesia, et sani egent excussione otii aut somni per aliquem honestum ludum: quoniam, concesso principali, hoc est habitatione tunc in loco sacro, concessa quoque intelliguntur accessoria honesta. — Sine rationabili autem causa, ex levitate animi, ludere in loco sacro, in his ludis qui non sunt specialiter prohibiti, et sine scandalo, et sine actibus indecentiam loco facientibus: veniale videtur secundum Auctoris hic doctrinam, quoniam nullius legis contemptus hic intervenit. Secus in specialiter prohibitis, ut sunt ludi theatrales et similes: in quibus contemptus, interpretativus saltem, legis canonicae ipso facto intervenire videtur.

De circumstantia autem personae, eadem distinctione utendum est. Quod scilicet, rationabili subsistente causa, etiam ad aleas ludere potest clericus, sine scandalo: puta si infirmus non potest alia via a somno averti. - Ex levitate autem, et sine scandalo, ludere clericis veniale est: nisi ex natura actus qui assumitur in ludum, repugnet clerico, ut assumere arma, larvas, et huiusmodi. Tunc enim, iuxta speciem et repugnantiam actuum assumptorum ad ludum, iudicandum est de mortali et veniali, an inducant contemptum interpretativum clericalis dignitatis et canonicae legis.

De temporis autem circumstantia, verum est illicitos propter tempus esse ludos laboriosos, aut quasi totius diei consumptivos, etiam non omissa missa: multo magis quam bella iusta, sine necessitate, illicita sunt in diebus festis. Mortale tamen peccatum in huiusmodi ludis non est. Quoniam labores ludicri non serviles, sed liberales sunt. Et consumptio festi, non omissis divinis, in vanis, non contra sed praeter praeceptum festorum est.

De qualitate demum ludi, sciendum est quod ains est loqui de ludo ut ludus est: et aliud de ludo secundum ilius abusum. Nam ludus quatenus ludus est, ex fine, qui est delectatio animalis, quae in quiete rationabilis motus consistit, pensandus est: ita quod tanto melior est ludus, quanto fini convenientior regula rationis servata. Quia ludus, quanto magis fortunae commissus est, tanto, ceteris paribus, accommodatior est quieti rationis: et quanto magis industriosus, tanto minus quieti rationis sensuumque convenit. Ideo, absolute loquendo, ludus scachorum pessimus est in ordine ad proprium finem ludi: quamvis optimus sit ad fugandum otium vel somnum, propter industriae diligentiam magnam in eo requisitam. Et per oppositum ludus alearum, hoc est, fortuitus, maxime convenit fini.

Sed quoniam abusus ludi ad avaritiam freno eget, et legum est hos motus compescere; ideo ludos fortuitos leges prohibent, quoniam ipsis homines maxime abutuntur ad avaritiam. Quocirca, si non avaritiae causa, sed vere recreationis causa, ludatur ad aleam, et sine scandalo: legis ratio cessat communiter. Et propterea laici qui sic ludunt, ubi civili lege permittuntur, et canonica nunquam servari visa est, excusantur. — Clerici autem, ultra hoc, scandali rationem habere tenentur, quod ex eorum ludo nasci potest. Et ideo ubi, tempore pestis, aut aegritudinis ratione, clerici soliti sunt sine scandalo ludere, recreationis gratia, ad chartas vel tabellas cum aleis, nullum ex hoc crimen incurrerent: quoniam extra casum et rationem prohibentis legis sumus; ' et in his quae solum sunt mala quia prohibita propter abusum, consuetudo excusat. — Dici quoque potest quod, quia canon ille quoad laicos communiter non servatur, nec unquam Pontificia auctoritate renovatus- videtur, abrogatus sit ex non-usu. Clerici vero, si vere deservirent aleae, iam contemptores essent legis, quam abrogatam quoad se non putant, sed potius renovatam et extensam in cap. Clerici officia, Extra, de Vita et Honestate Clericorum.

VII. In. eodem articulo, in responsione ad ultimum, adverte duos casus quibus dare histrionibus est illicitum. Scilicet, vel propter superfluitatem: et hoc spectat ad prodigalitatis vitium. Vel propter iniquitatem ludi: et hoc spectat ad idem vitium ad quod ludus ille spectat, cum actione quae ad ludum assumitur; quoniam, ut in littera dicitur, peccat ut fovens histrionem in tali crimine. Et propterea iuxta excessum in primo, et iuxta qualitatem peccati in secundo, iudicari debet quando mortale vel veniale, et quando gravius et quando minus grave est.