Quaestio 123

Commentaria Cardinalis Caietani

IN quaestione centesimavigesimatertia incipit sexta pars huius Libri, in qua tractatur de fortitudine. Occurrit autem in hoc tractatu, et sequenti de temperantia, novus sancti Thoniae impugnator, doctor Parisiensis, qui ex proposito duos libros edidit per modum quaestionum, alterum de Fortitudine", alterum de Temperantia, conaturque, ut; audio, quantum potest, dicta Auctoris impugnare. Propter cel quod dine obiecta eius feferre, et cutn divi Thomae ris. 1490. auxilio solvere, s$olidamr eius doctritiari clarificando. In primo igitur articulo huius quaestionis dubium occurrit ex. dicto doctore, qui vocatur Martinus de Magistris (cuius superius, in tractatu de odio et invidia, corrigendo meminimus), circa rationem redditam in corpore articuli ad ostendendum quod fortitudo est virtus, quia scilicet tollit impedimenta abducentia voluntatem a rectitudine ra- tionis. Arguit siquidem contra hoc, prima sua quaestione sex mediis.

Primo, sic. Omnis virtus moralis habet ponere recti- ' Cf tudinem in operibus humanis. Igitur fortitudo non est praecise virtus ex hoc quod tollit impedimenta rectitudinis ponendae in operibus humanis, - Antecedens probatur inductive sic. Rectitudo ista, scilicet, Pugnandum est contra hostem oppugnantem civitatem, ponenda est ab aliqua virtute morali: et non a prudentia, nec temperantia, nec iustitia: ergo a fortitudine, Similiter rectitudo ista, Abstinendum est ab uxore aliena, ponenda est; et rion a iustitia nec fortitudine: ergo a temperantia, De iustitia vero non oportet probare quod sit positiva rectitudinis: quia in littera Auctor fatetur. Et non sunt plures morales virtutes: quia prudentia est virtus intellectualis. Ergo, etc.

Secundo. Omnis causa cui convenit operatio et remotio impedimenti, magis debet denominari ab operatione quam a remotione impedimenti. Virtus est huiusmodi. Ergo.

Tertio. Rectitudo rationis potest poni in operibus humanis tam si sint ad alterum quam si sint ad se. Sed iustitia ponit rectitudinem in his quae sunt ad alterum. Ergo aliae virtutes ponunt rectitudinem in his quae sunt ad se.

Quarto. Auctoritate Aristotelis, in I Rhet., definiendo virtutem. dicendo quod est potentia bene-factiva.

Quinto. Stante aequali periculo, et aequali actu in contemnendo periculum, adhuc unus potest fortius facere quam alter. Et non nisi ratione actus humani in quo ponitur rectitudo rationis, Ergo fortitudo habet ponere rectitudinem in operibus humanis.

Sexto. Sublato impedimento tali, ponitur rectitudo: aliter sublatio impedimenti esset otiosa. Sed huiusmodi rectitudo non ponitur per temperantiam neque per iustitiam, ut patet. Ergo per fortitudinem.

IL. Ad horum evidentiam, recolenda est doctrina in praecedenti Libro habita, scilicet quod voluntas humana ex sua natura determinata est ad rationis bonum in operibus humanis quae-sunt ad se, ita quod non eget in seipsa virtute aliqua ad hoc. Et ratio est quia inclinatur naturaliter in proprium bonum suppositi sui. Et quia non inclinatur naturaliter in bonum alterius, ideo eget voluntas virtute aliqua in semetipsa voluntate ad hoc quod recte velit bonum alterius. Et propterea iustitia, quae perficit in operibus ad alterum, est in voluntate: fortitudo autem et temperantia, quae perficiunt humanos actus in ordine ad ipsum operantem, non sunt in voluntate, sed in appetitu sensitivo, ut rationalis tamen est per participationem, ut patet ex III Ethic., in principio cap. de Temperantia. Ex hac namque radice pullulat quod voluntas, quantum est ex parte sua, est recte electiva tam in his quae sunt temperantiae quam in his quae sunt fortitudinis. Et nisi ex motibus appetitus sensitivi, scilicet timore et audacia, impediretur voluntas, ipsa voluntas, recta ratione regulata, absque habitu fortitudinis, rectitudinem poneret in operibus humanis quae sunt fortitudinis: sed quoniam impeditur ex huiusmodi passionibus, ideo opus est fortitudinis habitu in appetitu sensitivo,

Ita quod habitus fortitudinis habet duo officia propria. Alterum respectu superioris, scilicet voluntatis. Et hoc est tollere impedimenta rectae electionis. Tum quia voluntas exercere debet electionem rectam eligendo medium seu moderamen in passionibus timoris et audaciae respectu periculorum mortis. Tum quia passiones immoderatae movent voluntatem ad male eligendum. Tum quia electio recta debet participari in ipso appetitu sensitivo: et constat quod participari nequit in susceptivo impedito per immoderatas passiones. — Alterum respectu sui subiecti in quo est. Et hoc est reddere ipsum firmum ac potentem ad prompte et faciliter moderandum timorem et audaciam, instantibus periculis mortis bellicae. - Tertium autem officium, scilicet directe rectitudinem ponere in operibus exterioribus fortitudinis, officium est principaliter voluntatis recte eligentis et utentis omnibus viribus humanis: secundario autem, et inquantum pendent huiusmodi opera et earum rectitudo ex passionibus appetitus sensitivi, scilicet timoris et audaciae, est actus a fortitudine emanans.

Ita quod virtus fortitudinis, si recte perspiciatur, est in primis causa rectae electionis, quae est a voluntate, non eliciendo illam, sed impedimenta illius tollendo. — Est deinde causa per modum habitus, elicitive scilicet, in appetitu sensitivo participatae electionis moderate timendi et audendi in periculis. - Est demum ex utroque officio diversimode causa recütudinis ponendae in exterioribus operibus, instantibus periculis mortis.

III. Ad primum ergo argumentum dicitur cum duplici distinctione, ut clarior sit doctrina. Prima est quod ly ponere rectitudinem contingit non uno modo, sed multis: scilicet vel directe causando illam, vel tollendo impedimenta illius; et rursus principaliter, vel secundario. - Secunda distinctio est quod ly im operibus humanis potest dupliciter intelligi: primo, pro omnibus operibus huma- nis partis appetitivae et executivae necessariis ad opus illius virtutis; secundo, pro quibusdam tantum passionibus.

Iuxta has distinctiones, dicitur primo, quod cum in littera Auctor ponit differentiam inter officium iustitiae et aliorum moralium, scilicet fortitudinis et temperantiae, locutus est de ponere seu facere rectitudinem directe causando illam. Et similiter locutus est de operibus humanis omnibus, non his vel illis, per se tamen concurrentibus ad opus virtutis. Ita quod sola iustitia inter morales virtutes est directe effectiva rectitudinis in omnibus humanis operibus concurrentibus ad opus suae virtutis, quia ipsa sola est elicitiva rectae electionis et medii in operibus humanis (haec siquidem duo ponuntur in definitione virtutis moralis, in II .Ezhic., dum dicitur quod virtus est habitus electivus in medietate consistens): fortitudo autem et temperantia non sunt directe causativae electionis rectae, quia suntin appetitu inferiori; sed causativae illius alio modo, scilicet tollendo impedimenta illius. Et hic est verus et planus litterae sensus: contra quem si argumenta tendant, facile ordinate solvuntur.

IV. Et primi siquidem antecedens distingue. Quia si intelligit de ponere rectitudinem quovis modo, verum est, et nihil contra Auctorem dicit: quia fortitudo ponit rectitudinem in operibus humanis tollendo impedimenta illius, et passiones directe modificans. Si autem intelligit de ponere rectitudinem et de operibus omnibus humanis concurrentibus, falsum est. !

Et ad probationem inductivam, cum dicitur: Ponere rationis rectitudinem in hoc opere, Pugnandum est contra hostem civitatem oppugnantem, non pertinet ad iustitiam, etc.: — respondetur quod rectitudo ista spectat non ad unam, sed ad plures morales virtutes. Quia pro quanto pugna est actus ad alterum, hoc est ad hostem contra quem fit, rectificanda est a iustitia: et propterea oportet bella esse iusta. Pro quanto vero homo debet in seipso bene moraliter disponi, pertinet ad fortitudinem: sed non illo modo, ut scilicet directe causet rectitudinem illam in omnibus actibus concurrentibus; sed ut in aliquo causet rectitudinem tollendo impedimenta, puta in electione; et in aliquo directe, puta in passionibus; et in aliquo secundario, puta in operationibus exterioribus. - Et si instetur: Ponere directe huiusmodi rectitudinem simpliciter spectat ad aliquam virtutem, Ergo: - respondendum est per interemptionem. Quoniam recta electio talis operis pro quanto cedit in proprium operantis bonum (sic enim solum cadit sub fortitudine sola), nulla eget virtute morali directe causativa illius, sed solum ablativa impedimentorum eius et rectificativa inferioris appetitus.

Falluntur autem arguentes in hoc quod putant actum qui rectificatur sua virtute, uno tantum modo, scilicet directe, rectificari: cum tamen alio modo contingat, scilicet tollendo impedimenta, ut monstratum est. Ita quod, si recte perspiciatur, non negatur actus huiusmodi rectificari a fortitudine et temperantia: sed dicitur quod non uno, sed diversis modis diversi actus ad id concurrentes a fortitudine rectificantur. Quia electio, quae est in voluntate, rectificatur, ut dictum est, a fortitudine tollendo impedimenta; passiones autem, quae sunt in appetitu sensitivo, rectificantur a fortitudine directe causando earum rectitudinem; opera autem exteriora, pro quanto ex passionibus pendent, secundario rectificat fortitudo, directe tamen; quoad principale vero eorundem rectificativum, quod voluntas est eligens et utens, concurrit fortitudo tollendo impedimenta. Et sic fortitudo omnia concurrentia rectificat, sed non omnia directe, quia non est opus: quia quaedam, scilicet actus voluntatis requisiti, habent directe rectificativum eorundem longe excellentius, scilicet inclinationem naturalem voluntatis in rationis bonum proprium supposito. Ex hoc enim quod habitus imitatur naturam, dum inclinat per modum naturae; et consuetudo dicitur altera natura: evidenter patet quod inclinatio naturae praeeminet omni habitui.

V. Ad secundum dicitur etiam cum distinctione, quod causa est duplicis ordinis: quaedam ordinata immediate ad propriam operationem, ut calor ad calefaciendum; quaedam immediate ordinata ad actionem superioris causae, et mediante illa ad operationem propriam. In primo genere causarum vera est maior, quod causa habens operari et tollere impedimenta, magis secundum operari quam secundum tollere impedimenta iudicanda est: in secundo autem causarum genere non est vera. Et in promptu ratio diversitatis est. Quia in istis causis praecipuum est quo respiciunt causam superiorem: in illis vero principale est respicere propriam operationem. Et propterea in istis causis principalius et immediatius consideratur ablatio impedimentorum superioris causae quam facere operationem propriam, quam mediante superioris causae actione causant. Haec ad maiorem.

Ad minorem vero dicitur verum esse quod virtus habet utrumque, scilicet operari et tollere impedimenta: sed non uno modo quaelibet virtus haec duo habet. Quoniam quaedam virtutes sunt velut causae superioris ordinis: et hae primo operantur, et secundario tollunt impedimenta, ut iustitia facit. Quaedam sunt inferioris ordinis, quae primo ordinantur ad operationem superioris, et mediante illa ad operationem propriam, ut fortitudo et temperantia: quoniam primo ordinatur quaelibet moralis virtus ad rectam electionem, quae est actus voluntatis; virtus enim est Aabitus electivus, Il Ethic. Et hae primo tollunt impedimenta rectae electionis; ac per hoc, participando electionem rectam, moderate operantur, passiones rectificando, et consequenter exteriora opera.

VI. Ad tertium iam patet responsio, concedendo quod fortitudo et temperantia ponunt rectitudinem in operibus humanis quae sunt ad se: sed non directe, nec uno et eodem modo in omnibus operibus eius, ut iam bis declaratum est.

Ad quartum, conceditur quod virtus et fortitudo est habitus bene factivus: sed non uno, sed multis modis rectificat diversos actus concurrentes ad suum beneficium.

Ad quintum, gratis conceditur quod fortitudo ponit rectitudinem in actibus humanis diversis modis respectu diversorum actuum: et non nisi tollendo impedimenta respectu principalis actus, qui est 'electio.

Et per hoc etiam patet responsio ad sextum. Nos enim docemus quod, sublatis impedimentis, voluntas non per habitum iustitiae, sed per naturalem inclinationem iam expedite ponit rectitudinem in electione sua, et quasi infert - rectitudinem in electione participata in appetitu sensitivo, cooperante ad hoc virtute fortitudinis, ut patet ex dictis

Stat ergo solidum fundamentum litterae, quod virtus non uno modo dicitur, et quod fortitudo ideo virtus est quia tollit impedimenta rectitudinis rationis: quoniam hoc est praecipuum et immediatum suum officium, et in hoc suo officio continetur reliquum quod sibi convenit, scilicet moderari passiones. Quoniam ipsa est in appetitu sensitivo non absolute, sed ut subest voluntati; ac per hoc, est firmativa appetitus ut movetur a voluntate; et per hoc, est moderatrix timoris et audaciae ut eligibiles quodammodo sunt ab appetitu sensitivo. Nunquam enim moderaretur has passiones fortitudo nisi electionis impedimenta abstulisset: et per hoc ipsum quod impedimenta rectae electionis aufert, electionis rectae participativum habile constituit, unde reliqua recta sequuntur.

VII. In eodem articulo dubium ex eodem Martino occurrit circa illud quod in littera dicitur, quod temperantia tollit impedimenta a delectabili provenientia. Contra, inquit: perseverantia pertinet ad temperantiam; et tollit impedimenta provenientia a contristabili, ut patet in VII Ethic.; ergo temperantia male dicitur tollere impedimenta a delectabili.

Ad hoc dicitur primo quod, cum temperantia sit circa delectationes et tristitias, ut inferius patebit; quia tamen principaliter est circa delectationes, ideo merito et vere dictum est quod tollit impedimenta a delectabili provenientia. Nihil ergo obstat veritati huius litterae si etiam secundario impedimenta a tristabili tollat.

Secundo dicitur quod perseverantia non est virtus, sed imperfectum quid in genere virtutis, ut inferius patebit. Aliudque est de ea, et aliud de temperantia iudicium: quoniam illius prima materia est tristitia, istius vero principalis materia est delectatio.

VIII. In eodem primo articulo, in responsione ad secundum, dubium occurrit circa hoc quod contra vere fortes distinguuntur exercentes fortitudinis actum, puta pugnare, propter damnum vitandum vituperii, afflictionis aut damni. Et est ratio dubii quia istae sunt causae iusti belli: et per hoc, pugnando pro his, verae fortitudinis actus exercetur.

Ad hoc dicitur quod, cum finis virtutis non sit aliquid inferius ipsa virtute, cum nihil sit propter vilius se tanquam finem; et omnia bona exteriora sunt minus bona quam virtutes ipsae, quae sunt interiora animi bona, quae nec dari possunt nec auferri ab hominibus: consequens est quod finis fortitudinis non recte ponatur quodcumque temporale bonum, puta honor, voluptas aut lucrum. Et propterea pugnantes pro gloria aut imperio dilatando, quamvis fortissime se habeant, non sunt tamen vere fortes, sed fortibus similes. Et quia vitare mala opposita, puta vituperium, tristitiam et damnum, oritur ex amore bonorum quorum privationes annectuntur malis; ideo, eadem ratione, non recte ponitur fortitudinis finis pugnare propter temporale damnum vitandum tanquam propter finem.

Ad obiectionem autem in oppositum dicitur quod temporalia bona dupliciter considerantur. Primo, absolute: et sic non excusant bellum. Alio modo, ut sunt adminicula virtutum: et sic reddunt iusta bella. Littera autem loquitur quando in ipsis bonis temporalibus constituitur finis. Unde dicit: Tertio modo, propter electionem, non quidem finis debiti, sed alicuius temporalis; ubi insinuat quod temporale praestituatur ut finis. Quod constat esse illicitum: quia debet respici ut ad finem, virtutem scilicet, seu veram felicitatem, quae est secundum virtutem.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis, omisso secundo, lasstom ex eodem Martino occurrit circa conclusionem litterae, videlicet: Fortitudo est circa timores et audacias quasi cohibitiva timorum, et audaciarum moderativa. Ipse enim, in qu. 1v, dicit se contra hoc dictum sancti Thomae arguere sex mediis. Primo, sic. Fortitudo est cohibitiva utriusque, scilicet timoris et audaciae. Ergo non est timoris cohibitiva et audaciae moderativa. — Probatur antecedens dupliciter. Primo, quia fortitudo habet cohibere ne timor et audacia insint; aut non continuentur; aut ne exeant in effectum. — Secundo, ex dictis sancti Thomae: quia scilicet fortitudinis est removere impedimenta, etc, Constat enim quod utraque passio impedit. Ergo utraque est cohibenda.

Secundo. Omnis virtus est cohibitiva vitii sibi oppositi. Sed tam timor quam audacia opponitur fortitudini. Ergo.

Tertio. Fortitudo inclinat ne actus fortis sit audacia, sicut ne sit timor. Ergo non plus est cohibitiva timoris quam audaciae.

Quarto. Moderari audaciam non est aliud quam facere ut audeamus quando oportet, etc., et non aliter. Et sic etiam oportet facere in passione timoris. Ergo, si fortitudo est moderativa audaciae, est etiam moderativa timoris.

Quinto. Ad hoc quod ex audaci fiat fortis, oportet sibi addere quod deficit et subtrahere quod superabundat. Et similiter ad hoc quod ex timido fiat fortis. Ergo par est ratio utriusque.

Sexto. Secundum Aristotelem, inclinatus in unum vitium debet transferre se in aliud oppositum, ut tandem veniat ad medium. Ergo non plus cohibendus est timor quam audacia: nec plus moderanda audacia quam timor.

II. Ad hoc tria dicenda sunt. Primum est quod ista verba, scilicet cohibere et moderari, quibus Auctor usus est, non sunt ut disparata aut opposita intelligenda, ut iste bonus homo voluit intelligere. Expresse namque in hac eadem quaestione Auctor utitur repressionis vocabulo respectu audaciae, ut patet in articulo sexto, in corpore; et moderationis vocabulo respectu timoris, ut patet in articulo quarto, ad secundum. Unde manifestum cuilibet esse potest quod secundum suam doctrinam fortitudo est repressiva audaciae (constat enim quod reprimere in idem redit quod cohibere), et quod est moderativa timoris. Non est ergo contra Auctoris doctrinam, intellectam, quod fortitudo est cohibitiva timoris et audaciae, nec quod fortitudo est moderativa utriusque. Ac per hoc, totus labor arguendi in oppositum contra sanctum Thomam vanus fuit.

Secundo dicendum est quod Auctor, proprie loquendo, optime diversis illis vocabulis usus est, ad insinuandum quod fortitudo maiorem habet convenientiam cum audacia, quae animositatem quandam sonat, quam cum timore, qui retrocessum quendam importat: quoniam fortitudo in animi virilitate consistit, ut eius nomen sonat.

Tertio dicendum est quod, si arguens intendit arguere contra illam comparativam, Fortitudo magis est cohibitiva timoris atque audaciae, facile respondetur, dicendo quod nunquam haec conclusio confutatur ex assumptis, ut patet singillatim, Nam ex hoc quod fortitudo est cohibitiva utriusque; et opponitur utrique, ut medium extremis; et excludit utrumque; et moderatur utrumque; et quod ex transitu ex quocumque extremorum ad medium oporteat addere et subtrahere; et inclinatus ad unum extremum debeat quasi transire in aliud: non sequitur quod aequaliter ambo distent a medio, aut quod aequaliter opponantur medio, ut patet in naturalibus; pallidum enim est inter nigrum et album, et tamen non aequaliter opponitur utrique extremo, nec aequaliter distat ab utroque, licet utrumque excludat. Unde fortitudo magis assimilatur audaciae quam timori, licet neuter ei consonet; et magis distat fortis a timore quam audacia; magis contrariatur fortitudini timor quam audacia. Et propterea oportet quod fortitudo magis sit cohibitiva timoris quam audaciae, utpote magis contrarii. Nec haec egent probatione. Quoniam et experientia testis est quod timor non solum aufert actus fortes, sed similes fortibus, quoniam facit fugere: audacia autem facit actus similes fortibus, dum facit aggredi. Et in II Ethic. consulitur acquisituro virtutes ut in extremum similius virtuti declinet. Constat namque quod similius virilitati animi est audere quam timere. — Liquet ergo quod haec Martini argumenta vana sunt undique.

III. In responsione ad tertium eiusdem articuli dubium ex eodem Martino, ibidem, occurrit quoad duo. Primo, quoad id quod ibi dicitur, quod timor et audacia sunt circa idem obiectum, scilicet malum. Dicit enim quod hoc non videtur sibi verum. Quia licet sit idem obiectum realiter utriusque, est tamen aliud formaliter. Tum quia obiectum timoris formaliter est terribile, audaciae autem est ausibile: in cuius signum, Aristoteles, III Ethic., obiectum fortitudinis ponit terribile et ausibile. - Tum quia ausibile contrarium est timendo: ut dicit Aristoteles, in II Rhet. — 'Tum quia ausibile, secundum quod huiusmodi, importat rationem boni; timendum vero rationem mali.

Secundo, quoad ipsam responsionem, quod non satisfaciat argumento. Quia ausibile retrahit a bono fortitudinis sicut terribile, et spes sicut audacia: inquantum per spem circa ausibile ferimur in ipsum inconsulte et contra rationis iudicium.

IV. Ad evidentiam horum, recolere oportet in praecedenti Libro de timore et audacia tractata. Breviterque sciendum est quod obiectum timoris et audaciae est unum et idem materialiter et formaliter ex parte rei, quoad rationem formalem mali, ita quod utriusque obiectum est formaliter malum, scilicet ipsa mors seu mortis pericula. Et manifeste patet in III Ethic., ubi expresse vult Aristoteles circa idem versari timidum et audacem, sed ille deficiendo, iste exuperando. Sed differentia est ex parte cognitionis, seu apparentiae. Cum enim appetitus obiectum sit bonum vel malum apprehensum, non est differentia inter malum quod timidus fugit, et malum quod audax invadit, ex parte mali: quoniam non solum unum et idem malum est obiectum utriusque, sed etiam eiusdem quantitatis, puta aequale periculum mortis aequaliter prope, ex parte rei. Quod patet ex hoc quod respectu huiusmodi aequalis periculi mortis in bello, aequaliter prope, fortis non oportet esse maius periculum quod timidus fugit quam illud quod audax superat aut fortis subit, ut patet. Et est semper sermo de timendo et ausibili humano: quod dico propter terribilia humanam virtutem excedentia, circa quae, ut Aristoteles dicit, in III Ethic., non est fortitudo, quia fortem dicimus ut hominem. — Sed differentia est ex parte apprehensionis: quia idem periculum bellicae mortis apprehenditur ab uno ut prope existens et ut magnae potentiae ad valde contristandum et nocendum, et sic habet rationem timendi; et ab alio apprehenditur ut longe existens et ut meabilis seu superabilis resistentiae, et sic habet rationem ausibilis. Probatur autem ita esse ex eo quod experimur quia talia sunt quae ut timenda occurrunt, et similiter ad quae audemus. Et ex doctrina Aristotelis in II RAet.: ubi primum definit timenda per haec duo, scilicet per excellentiam potentiae nocivae et per propinquitatem; et deinde addit contrarium esse timendum ausibili, et bene; quia contrarias habet conditiones, scilicet subiectionem potentiae et longe esse; quas conditiones non esse in re, sed in apprehensione, constat.

Differt quoque obiectum audaciae ab obiecto timoris ex parte apprehensionis, per accidens tamen, quia scilicet periculum apprehenditur non solum ut superabile et longe, sed apprehenditur coniunctum sibi bonum victoriae superando illud malum. Et ad tale bonum non fertur audacia, sed spes, quae est mater audaciae: ex hoc namque quod sperat quis bonum, audet aggredi malum periculi bellici mortis, quantumcumque ex parte rei sit maximum -'et propinquum. Et propter hoc Aristoteles posuit spem (ibidem ) salutarium esse audaciam, non realiter nec formaliter, sed causaliter, quia est audaciae causa, ut dictum est.

V. Ex his igitur ad ea quae primo obiiciuntur, dicitur quod obiectum timoris et audaciae, ex parte rei, tam realiter quam formaliter est idem: sed ex parte apprehensionis distinguitur formaliter. Et quia ratio mali se tenet ex parte rationis formalis ex parte rei, ideo optime dixit Auctor quod timor et audacia non opponuntur ex parte obiecti, pro quanto uterque est respectu mali. Sed bene sic opponuntur timor et spes: quia ista est respectu boni. Et propterea-distinctio formalis ex parte apprehensionis nihil obstat litterae, utpote impertinens proposito. Propter hanc enim diversitatem ex parte apprehensionis, Aristoteles distinguit ausibile et timendum, et dicit esse contraria: ut secunda inducebat instantia. — Ad tertiam autem dicitur quod falsum est quod ausibile, inquantum huiusmodi, habeat rationem boni. Quoniam non habet rationem boni nisi per aliud adiunctum, scilicet bonum quod est obiectum non audaciae, sed spei causantis audaciam.

Ad id vero quod contra satisfactionem responsionis arguitur, dicitur quod manifeste falsum est quod ausibile abducat sicut terribile, si sicut notet aequalitatem: ut patet ex III. Ethic., et experientia testatur. Longe enim magis abducit terribile quam ausibile: quin potius ausibile confert quodammodo ad bonum fortitudinis, utpote propinquius. - Falsum quoque similiter est quod spes abducat a fortitudinis bono sicut audacia. Quia audacia abducit immediate a fortitudinis bono, utpote extremum vitium circa idem exurgens: spes autem abducit ab eodem mediante audacia, quia, causando audaciam, facit hominem praecipitem in aggressu. — Et propterea patet quod responsio Auctoris stat solida, et satisfaciens optime argumento.

VI. In eodem articulo adverte quod fortitudo est circa timores et audacias tanquam circa propriam materiam, in qua fortitudo ponit suam rectitudinem: ita quod timere et audere circa pericula, etc., quando oportet, ubi et sicut oportet, sunt actus fortitudinis eliciti ab ipsa fortitudine existente subiective in appetitu sensitivo qui vocatur irascibilis. Probatur autem hoc auctoritate et ratione. Aristoteles, in III Efhic., expresse hoc dicit, in capitulo illo, Terribile autem, ubi habet haec verba: Qui quidem igitur quae oportet, et talis gratia, sustinet et timet ut oportet et quando, similiter autem et audet, fortis: secundum dignitatem enim, et ut ratio poscit, patitur et operatur fortis. Ubi manifeste Aristoteles dicit et probat quod fortis timet et audet quando oportet, et propter quod oportet, etc. Certum est enim quod loquitur de forti inquantum fortis, et de actibus fortis inquantum fortis: ut patet ex probatione allata, scilicet: secundum dignitatem enim, et ut ratio poscit, patitur et operatur fortis.

Ratio etiam ad hoc ducit. Quoniam sicut prudentiae actus est praecipere recte, quoniam ipsum praeceptum est propria ipsius materia, quam in proprio subiecto rectificat; et similiter iustitiae actus est velle reddere ius suum unicuique, quoniam huiusmodi velle est propria materia, quam in proprio subiecto rectificat; et universaliter quaelibet virtus habet pro actu rectam operationem quae in potentia in qua est respondet illi ut propria materia rectificata ab ea: ita oportet ut fortitudo, quae est subiective in irascibili, habeat pro actu illos irascibilis motus qui sunt propria materia ipsius fortitudinis. Non qualitercumque autem habet fortitudo pro actibus tales motus, sed rectificatos. Ita quod timere quae, et quando, et cuius gratia oportet, et similiter audere, sunt actus eliciti a fortitudinis virtute; et sunt etiam actus prudentiae regulantis fortitudinem, ut imDiffert quoque obiectum audaciae ab obiecto timoris ex parte apprehensionis, per accidens tamen, quia scilicet peperati a prudentia; et sunt actus voluntatis naturaliter inclinatae ad bonum fortitudinis, similiter ut imperati a voluntate.

VII. Et quoniam Martinus, in dicta quaestione, oppositum conatur probare, tenendo quod fortitudo non est circa has passiones ut actus, sed ut obiecta partialia interioris sui actus; et primum dictum suum non probat, et monstratum est esse falsum; secundum etiam, absolute loquendo, est falsum, licet possit ad aliquem bonum sensum reduci: ideo tres suas rationes intendo solvere, inquantum militant contra superiorem doctrinam.

Primo ergo probat sic. Omnis virtus quae est circa aliquem actum, est, tanquam circa partiale obiectum, circa omne illud quod scitum est esse impedimentum illius actus. Sed fortis scit quod timor et audacia sunt impeditiva sui actus. Ergo. - Maior patet: quia quantum fortitudo inclinat ad actum suum, tantum inclinat ad removendum impedimenta.

Secundo. Quidquid est obiectum prudentiae directivae fortitudinis, illud est obiectum fortitudinis. Sed prudentia talis habet has passiones pro obiectis. Ergo. — Probatur maior: quia alias non esset actus voluntatis sufficienter conformis actui rationis.

Tertio. Per actus fortitudinis timor et audacia sunt noliti, formaliter vel aequivalenter. Ergo sunt obiecta. - Probatur sequela: quia nolitum est obiectum actus quo est nolitum.

VIII. Ad huius rei ampliorem evidentiam, sciendum est quod tollere impedimenta actus non uno modo dicitur: nam aliquando dicitur effective, aliquando formaliter. Verbi gratia, quando combustivum ligni tollit aquositatem quae est in ligno, dicitur tollere impedimentum effective: et tale impedimentum habet se ut obiectum partiale, excludendum tamen. Quando vero prudentia praecipit quando oportet, et quod oportet, etc., praecipiendo aufert actualiter ab actu praecipiendi conditiones oppositas, non ita quod conditiones oppositae quae excluduntur sint obiecta actus praecipiendi; sed sicut actus praecipiendi dicitur elicitus a prudentia, ita conditiones eius sunt elicitae velut conditiones actus eliciti; et sic actus informatus talibus conditionibus excludit formaliter oppositas conditiones, sicut albedo in subiecto excludit formaliter nigredinem ab eodem subiecto. Sic autem tollere contraria impedimenta non est habere impedimenta pro obiecto actus: sed pro contrariis seu privationibus ipsius actus recti. Et quoniam fortitudinis actus non primo modo, sed secundo, tollit impedimenta timoris et audaciae; ideo timor et audacia, ut opponuntur fortitudini, tolluntur ab eius actu.non ut obiecta partialia eius, sed formaliter ut contraria seu privationes eius. Hoc autem fit manifestum ex eo quod actui fortitudinis non contrariatur ipse timor aut ipsa audacia qualitercumque, sed solum si deordinatione rationis vestiantur. lam enim dictum est quod fortis et timet et audet: sed in hoc medius est inter timidum et audacem, quia contrarias extremi habent conditiones in ipsis actibus; ille timet non quae aut quando aut propter quod oportet, et simili modo alter audet; fortis autem et timet et audet quando, ubi, quae, sicut et propter quod oportet. Exercendo ergo fortitudinis actum fortis tollit timorem et audaciam non tollendo ipsos actus, sed tollendo eorum conditiones, non aliter quam ponendo primaria intentione suas conditiones et ex consequenti expellendo contrarias. Et quia actus fortitudinis seipsum cum suis conditionibus, scilicet quando oportet, etc., ponit formaliter, ideo contrarias conditiones tollit formaliter.

IX. Et sic patet quod falsa est maior primae obiectionis, scilicet: Omnis virtus quae est circa aliquem actum, est, tanquam circa partiale obiectum, circa omne illud quod scitum est esse impedimentum illius actus. Quoniam stat quod sit circa impeditivum tanquam circa contrarium seu privationem formaliter illius recti actus. — Probatio autem maioris nihil concludit in oppositum dictorum. Quo- niam, concesso assumpto, scilicet, Fortitudo, quantum inclinatur in proprium actum, tantum ad tollendum impedimentum inclinatur, non sequitur quod tollat impedimenta tali modo, scilicet ut obiecta partialia: quoniam stat quod tollatur per suum actum alio modo, scilicet formaliter. Ad secundam quoque dicitur quod maior est falsa: ut manifeste patet de ipso actu fortitudinis. Constat namque — quod ille cognitus est per prudentiam, ac per hoc, illius obiectum: et tamen non est obiectum, sed actus fortitu- — dinis. Non ergo quidquid est obiectum prudentiae regulantis fortitudinem, est obiectum fortitudinis: sed stat quod sit vel obiectum, vel actus fortitudinis, vel conditio actus, et si quid est huiusmodi. — Probatio autem maioris, scilicet, Quia alias non esset actus voluntatis sufficienter conformis actui rationis, nihil valet, loquendo de conformitate qua natus est actus voluntatis esse conformis rationi, quae est conformitas rectitudinis: quinimmo per hoc est rationi conformis quod exercet ut actum id quod est cognitum ac praeceptum a prudentia. Loquendo autem de X. conformitate naturae, concedatur obiectum: quia voluntas est valde difformis naturae a natura intellectus, ut patet. Sed hoc est impertinens proposito.

Ad tertiam autem obiectionem, negatur sequela. Quia esse volitum vel nolitum contingit dupliciter: scilicet ut obiectum, et ut actus. Cum enim quis vult vel non vult scribere, ly scribere est volitum seu nolitum ut obiectum, sed ly vult aut non vult est volitum ut actus: utrumque enim est voluntarium. Et differentia est inter hos duos modos voliti seu noliti, quia volitum seu nolitum ut obiectum est volitum illo actu voluntatis quo dicitur volitum — aut nolitum, ita quod est illius obiectum, ut in exemplo dato scribere est obiectum actus voluntatis quo vult aut non vult scribere: volitum autem seu nolitum ut actus vOlendi vel nolendi, non alio quam seipso est volitum aut nolitum, quoniam seipso formaliter est voluntarius actus in actu exercito. Quia igitur quilibet actus voluntarius volitus non ut obiectum, sed ut actus, est volitus formaliter vel aequivalenter, et non est obiectum actus alicuius quo sit volitus; ideo non valet sequela, impedimenta sunt nolita per actum fortitudinis formaliter vel aequivalenter, Ergo sunt obiecta actus quo dicuntur nolita: quoniam stat quod sint nolita ut actus. Et vere sic est, quod sunt aequivalenter nolita per actum fortitudinis ut privationes seu contraria ipsius actus. Eodem siquidem modo quo actus fortitudinis est volitus ut actus, eodem modo contraria seu privationes illius sunt nolita ut actus: ex hoc enim ipso quod fortis timet et audet quando, quae et sicut oportet, eiicit formaliter ab appetitu suo, quod est aequivalenter nolle, non quando, non quae, non sicut, etc., oportet. Non sunt ergo a fortitudine ista impedimenta nolita ut obiecta actus fortitudinis, sed ut formaliter contraria seu privativa actus fortitudinis.

Et scito quod principium errandi in hoc est quia creditur quod solus actus voluntatis, puta electio, et actus exterior, ut exponere se periculo mortis bellicae quando, ubi, etc., sint actus fortitudinis: cum, secundum veritatem peripateticam, fortitudo sit subiective in appetitu sensitivo, et actus eius sit participata electione timere et audere in periculis mortis bellicae, quando, ubi, quae, sicut, etc, oportet. Ut enim dictum est, si appetitus sensitivus non esset natus proprio motu appetere praeter et contra bonum rationis, non esset necessaria virtus fortitudinis, sed sola voluntas, naturaliter inclinata in proprium suppositi bonum rationis, innixa prudentiae, sufficeret ad opera fortitudinis. Et propterea nunc exigitur fortitudo ut habilitet appetitum, ut particeps est libertatis, ad firmiter prompteque actus timendi atque audendi exercendos, quando, sicut, in quibus, et propter quod oportet.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto dubium occurrit circa conclusionem iunctam titulo. Nam titulus dubii est, A fortitudo sit solum circa pericula mortis; conclusio autem est, Fortitudo est circa pericula mortis: ubi patet quod deficit a quaesito, quia-quaesitum est an circa haec solum sit, et nihil respondetur quoad ly solum. Et augetur dubium: quia ex articulo' isto non habetur responsio ad' hoc. Quoniam et dicitur quod fortitudo se extendit ad alia pericula; et dicitur quod non est fortis simpliciter nisi respectu maximorum malorum, quae dicit esse pericula mortis; et non dicit quod ista sola sunt maxima mala. Non caret siquidem quaestionis scrupulo, an solum mortis pericula sint maxima mala: quoniam cruciatus et tormenta peiora sunt quam pericula mortis, quoniam appetibilius est mori in bello quam cruciatus et tormenta sustinere. Constat autem quod. nemo est tolerantior malorum viro forti. Pertinet ergo ad fortitudinem sustinere non sola pericula mortis.

Ad hoc dicitur quod cruciatus et tormenta aut sunt ducentia ad mortem, quamvis non tam repente: et haec sunt maxima pericula, nec sunt extra pericula mortis. Aut non ducunt ad mortem: ut verbera non multum gravia, abscissio manus, evulsio oculi, et huiusmodi. Et talia non sunt maxima pericula. Quia ergo sola mortis pericula maxima mala ex suo genere sunt (quamvis inter illa sit latitudo, quia quaedam sunt maiora mala quibusdam); fortitudo est circa maxima mala: ideo fortitudo est simpliciter circa sola pericula mortis, circa alia autem est fortitudo secundum quid.

Et haec conclusio habetur ex littera articuli. Et propterea satisfacit quaesito etiam quoad ly solum. Et per haec patet solutio omnium.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto dubium occurrit ex Martino, quaestione III, circa illud dictum litterae, scilicet: Fortitudo est etiam circa pericula mortis in bello particulari, cum scilicet quis, ut deserat virtutem, impugnatur usque ad mortem. Vult siquidem Martinus hoc esse falsum: affertque contra hoc plura motiva. Primo igitur arguit sic. Fortitudo est tantum circa illa mortis pericula in quibus est contrapugnatio secundum vires exteriores contra mortem. Sed in solis periculis mortis quae est in bello communiter dicto est huiusmodi contrapugnatio. Ergo in his solis est fortitudo. Et consequenter non est in illis quae sustinentur propter virtutem servandam sine exteriori defensione.

Maior probatur, inquit, per rationem Aristotelis, in II JEthic., dicentis: Similiter autem et viriliter agunt in quibus est fortitudo et bonum mori.

Deinde probatur ratione. In illis solis mortis periculis in quibus est contrapugnatio de qua loquimur, reperitur timor et audacia. Ergo in illis solis est fortitudo. - Consequentia patet. - Et antecedens probatur. Quia in actibus illis in quibus, pro iustitia aut fide servanda, sine contrapugnatione subimus pericula mortis, audere semper est laudabile, quia audere ibi fit tantum per actum quo malumus subire mortem quam relinquere virtutem: timere autem, seu fugere, semper est inhonestum, quia timere fit per actum contrarium audaciae rectae. In illis vero in quibus est contrapugnatio, cadit actus audendi honeste, scilicet in contrapugnatione assumenda, etc.; et praeterea in executione huius actus cadit audacia, cadit timor, cadit fortitudo media; et rursus potest, etiam stante imperio executionis ad contrapugnandum, peccare peccatis oppositis fortitudini per audaciam, aggrediendo vel expectando cum utilius esset cedere his qui longe procul dubio numero et robore et armis validiores sunt, ita ut certa sit eorum victoria si expectentur. Ergo, etc.

II. Tertio. In subeundis periculis mortis contingentibus aliter quam in bello contrapugnativo, diriguntur homines sufficienter per alios habitus a fortitudine. Ergo fortitudo non est circa illa. — Consequentia patet.

Et antecedens probatur longo processu, distinguendo, secundum Aristotelem (ut ipse dicit), virtutem in ipsam simplicem, et in eius gradus tres: quorum primus est continentiae et perseverantiae; secundus, temperantiae; tertius, heroicus. Ita quod ad virtutem liberalitatis simplicis spectat expendere et donare prout oportet et in quae oportet, absolute; ad liberalitatem vero ut continentem spectat donare et expendere superando blanditias vel quaecumque oblectamenta in oppositum; et similiter ad liberalitatem ut perseverantem pertinet donare et expendere superando quaecumque tristia ab hoc abducentia; ad liberalitatem vero ut temperantiam, seu temperatam, spectat donare et expendere, domitis iam tristitiis, delectationibus ac cupiditatibus, et universaliter passionibus in oppositum; ad liberalitatem demum heroicam spectat donare et expendere etiam si periculum mortis immineat, inhibente aliquo sub poena mortis et cruciatuum ne expendat aut donet, quoniam permanere in huiusmodi virtutis opere non obstante cruciatu aut morte, communem hominum facultatem excedit.

Quibus praelibatis, dicit quod persistere in virtute contra mortis pericula cum contrapugnatione contra mortem ipsam, spectat ad fortitudinem: sine contrapugnatione vero dicta suscipere et tolerare mortem potius quam a virtute recedere, spectat ad illammet virtutem in qua persistitur, puta fidem, iustitiam, liberalitatem, castitatem, etc., sub gradu tamen heroico. Et adeo sic esse dicit ut etiam subire pericula mortis sine contrapugnatione in mortem illam propter actum fortitudinis, puta si quis comminetur militi mortem si in bello defendat patriam: - miles pugnando quidem fortis sit; sed subeundo periculum mortis propterea comminatae, fortis heroice sit.

Deinde, allato exemplo Buridani de muliere coniugata tentata de adulterio quadrupliciter, scilicet primo per blanditias et lascivias, secundo per terrores verberum et mortis, tertio per pretium, quarto per falsas sugsiones, probare nititur quod huiusmodi mulier in castitate, non obstante periculo mortis, persistit per temperantiam heroicam, et non fortitudinem: quod est probare assumptum, scilicet quod per alias virtutes sufficienter diriguntur homines in subeundis periculis mortis propter virtutem sine contrapugnatione. Arguit ergo sic. Contingit aliquando quod mulier illa pudica vincat huiusmodi timorem mortis: et non per fortitudinem nec per iustitiam: ergo per temperantiam.

Probatur secunda pars assumpti. Quia possibile est quod quae sic impugnatur nunquam se exercuit in materia iustitiae et fortitudinis, spectantis praecipue ad pudicitiam, ac per hoc nec iustitiam nec fortitudinem habeat: et consequenter, defendendo se, non nisi per temperantiae virtutem se defendit. - Secundo quia, dato etiam quod talis mulier cum temperantia habeat iustitiam et fortitudinem, non tamen sic se defendet per illas virtutes quod actus elicitus quo mavult subire mortem quam adulterari, sit actus fortitudinis, et non actus temperantiae: immo temperantia huius mulieris est generativa fortitudinis, ita.quod temperantiap, mediante actu suo elicito, est productiva actus fortitudinis formaliter. Nam inter comminationes pudica illa mulier apud se dicit, Pudice vivam: deinde, Malo cruciatum quam impudicitiam: et deinde cruciatum sustinendum non refugit. Ecce quomodo temperantia parit fortitudinem.

III. Ad huius difficultatis evidentiam, quoniam iste homo dicit sic se habere fortitudinem quam inter virtutes ponit Aristoteles, idcirco ex ipsa Aristotelis doctrina ostendendum est, primo, oppositum; deinde declaranda amplius natura fortitudinis est, quoad propositum; et demum satisfiet argumentis. Aristoteles, III. Ezhic., tractans in quibus periculis mortis est fortitudo, primo vult quod sit circa mortem 7:0n omnem, sed eam quae est in optimis. Et ex hoc infert: Ergo in his quae sunt im bello. Deinde probat illationem: quia im maximo et optimo periculo. Et affert ad hoc testimonium ab honoribus qui exhibentur his qui se istis exponunt. Deinde, extendens fortitudinem, dicit quod principaliter fortis dicitur qui impavidus circa bonam mortem, et quaecumque, repentina existentia, inferunt mortem: et talia, subsumit, maxime quae secundum bellum. Secundario quoque fortis est qui impavidus circa mortem in aegritudinibus et in mari, aliter tamen quam nautae, etc. Et demum addit de fortibus quod viriliter agunt in quibus est fortitudo et bonum mori.

Haec Aristoteles, Ex quibus manifeste liquet primo ,. quod ratio formalis quare circa bellicam mortem sit fortitudo, est quia im maximo et optimo periculo consistit. Et ex hoc capite habemus statim intentum, subsumendo: Sed subire mortem propter fidem vel iustitiam constanter tolerando sine contrapugnatione virium exteriorum, quando oportet, etc., consistit in maximo et optimo periculo: Ergo hic est vere proprie dicta fortitudo virtus posita ab Aristotele. - Minor probatur. Et quod periculum sit maximum: quia est de morte. Et quod sit optimum: quia propter optimum, scilicet bonum animi interius, quo nihil novimus melius in nobis. Concordant quoque et his honores principibus et civitatibus: quoniam tales maxime honorantur. Et apud Christianos patet de sanctis martyribus. Et apud gentiles Marcus Attilius, qui propter fidem sustinuit cruciatum, tantopere commendatur, et a Tullio inter fortes locatur: ut patet in III de. Officiis., cap. de Fortitudine.

Liquet secundo, quod fortis principaliter dicitur qui circa bonam mortem, et quaecumque, repentina existentia, j nt mortem, impavidus est. Et ex hoc capite habetur etiam statim intentum, subsumendo: Sed qui propter virtutem, absque contrapugnatione exteriorum virium, quando oportet, etc., constanter sustinet mortem, est circa bonam mortem et repentina inferentia mortem impavidus: Ergo talis est vere et proprie fortis, in principali gradu fortitudinis existens, apud Aristotelem, - Probatur minor. Et quod sit impavidus circa bonam mortem, patet: quia optima est huiusmodi mors propter virtutem conservandam. Et quod sit impavidus circa repentina inferentia mortem: quoniam haec sunt magis repentina inferentia mortem quam ea quae sunt in bello communi; quoniam bellica sunt praevisa, ista autem saepe omnino repente adveniunt, ut patet in gestis martyrum ex improviso apprehensorum, etc., et in casibus infinities accidentibus repente in istis particularibus impugnationibus ob destruendam virtutem aliquam in aliquo, ut patet de iudicibus, de mulieribus et de infidelibus.

Liquet tertio, quod fortes in quibus est fortitudo et bonum mori viriliter agunt quando oportet, et propter quid oportet, et sicut oportet, et non aliter: sic enim procul dubio intendit Aristoteles. Et ex hoc capite habetur intentum subsumendo quod in impugnatione particulari homo impavidus, quando et sicut oportet, agit viriliter secundum quod oportet, scilicet actibus interioribus et exterioribus opportunis; puta fidei confessione, et ulterius non fugiendo, neque declinando mortem, sed prompte corpus exhibendo ad cruciatum et mortem, immo quandoque quasi aggrediendo, ut de beato Vincentio legitur quod, moras carnificum arguendo, ad poenam properabat. Hoc enim est viriliter agere in his in quibus est fortitudo et bonum mori.

IV. Probatur aliter contrapugnationem exteriorum virium non esse conditionem periculorum mortis circa quae est fortitudo. Et probatur sic. Contrapugnatio minuit periculum. Ergo non est conditio periculi circa quod est fortitudo. — Antecedens patet: quia ex hoc ipso quod oportet contrapugnationem intervenire, minus est periculum quam si a contrapugnatione abstraheret periculum. - Consequentia probatur: quia fortitudo est solum circa pericula maxima. Si enim fortitudo est solum circa maxima, sequitur ut non exigat contrapugnationem, quae pericula facit minora.

Similiter ostenditur alio modo. Contrapugnatio exteriorum virium multoties minuit rationem optimi in periculo et morte. Ergo non est conditio requisita ad pericula mortis in quibus est fortitudo. - Consequentia patet: quia de ratione fortitudinis est quod sit circa optima pericula mortis, ut patet III Ethic. — Et antecedens probatur. Quia in pugna fidei saepe recta ratio habet ut non contrapugnetur viribus exterioribus, sed sola fidei praedicatione et confessione, offerendo corpus morti et cruciatibus: et constat quod melius est sic mori. Meliora quoque sunt haec pericula quam mori in bello contra infideles. Minuit ergo rationem optimi periculi et optimae mortis contrapugnatio. - Haec de primo.

V. Quoad secundum, sciendum est primo, in hoc differre fortitudinem a iustitia quod iustitia est rectificativa operationum quae sunt ad alterum, ut sic: fortitudo autem operationum quae sunt ad seipsum operantem. Et quia exterior contrapugnatio est actio ad alterum contra quem pugnatur, ideo, ut prius dictum fuit, rectificare contrapugnationem exteriorem non spectat ad fortitudinem, nisi inquantum spectat ad rectam dispositionem hominis in seipso. Et hinc similiter provenit quod fortitudinis opus proprium est solummodo rectificare, diversimode tamen, electionem et timorem et audaciam et actus consequentes, respectu talium obiectorum qualia descripta sunt, ad hoc ut homo recte dispositus in seipso secundum virtutem sit. Rectificare siquidem contrapugnationem et ceteros exteriores actus quatenus ad alterum sunt, iustitiae est, ut praedictum est.

Sciendum est secundo, in hoc differre materiam fortitudinis circa quam est fortitudo, ab impaviditatis materia in periculis mortis propter aegritudinem vel tempestatem maris, ut in littera optime dicitur, quia forti imminent pericula directe propter aliquod bonum conservandum, etc., et propterea sunt optima pericula circa quae est fortitudo, puta propter pacem, fidem, castitatem, etc.: aegritudinis autem et maris pericula non imminent directe propter boni impugnationem, etiam si propter pias et sanctas causas navigant. Quod ex eo patet quod communia sunt omnibus in mari tunc existentibus ex quacumque causa. Ex hoc siquidem habes quod in fortitudinis exercitio semper oportet intervenire duo:.scilicet id de quo est pugna, puta fides, iustitia, regnum, etc., et hoc ex parte materiae circa quam; et pugnam ipsam inter impugnantem et impugnatum, et hoc ex parte formae seu habitus fortitudinis. Quod enim exigatur id de quo est pugna, patet: quia aliter fortitudo non haberet propriam materiam, scilicet pericula mortis optima; sunt namque optima propter bonum de quo est pugna. Quod vero exigatur pugna aliqua, patet: quia aliter fortis on persisteret in boni proprii exercitatione.

Ex primo vero documento habes quod quia fortitudo est virtus rectificativa hominis in seipso; et ad rectam dispositionem hominis in se non semper exigitur contrapugnatio exteriorum virium contra mortem, sed quandoque recta ratio exigit quod pugnetur actibus exterioribus et interioribus, puta locutione, absque contrapugnatione per vires corporeas; ut patet cum est directe pugna de fide, iuxta doctrinam Domini, Ecce, ego mitto vos sicut oves inter lupos, et hoc quoad contrapugnationem virium exteriorum; Estote fortes in bello, et pugnate cum antiquo serpente, et hoc quoad pugnam interiorem, et praedicationem ac confessionem fidei et morum: - non ergo exigit fortitudo quod sit actu vel proposito contrapugnativa secundum exteriores vires, sed quod agat viriliter quando oportet et quae oportet, etc. Ac per hoc, concludendo, fortitudo est circa maxima et optima pericula mortis, ut Aristoteles dixit, abstrahendo a contrapugnatione exteriorum virium et a non-contrapugnatione earundem. Quoniam quandoque recta ratio dictat in talibus periculis esse contrapugnandum secundum exteriores vires, ut cum de patria aut dominio temporali cum fidelibus aut infidelibus pugna est: quandoque autem non, ut cum de fide aut moribus directe pugna est. Et ratio est quia victoria, ad quam pugnans tendit, melius acquiritur in talibus sanctis moribus, praedicatione et confessione fidei, ac exemplari vita, et sustinendo etiam mortem, quam contrapugnando militibus, etc. Nec oportet haec probare. Quoniam experientia testatur sic sanctos vicisse tyrannos, et mundum totum inimicum eisdem et conantem exterminare illos. Est ergo contrapugnatio aliqua de ratione fortitudinis, secundum quam semper viriliter agunt: sed non secundum exteriores vires, licet quandoque hic sit fortitudinis actus, ut declaratum est. - Haec de secundo.

VI. Quoad tertium, respondendo argumentis, iam patet quod primi falsa est maior, scilicet: Fortitudo est in solis periculis mortis in quibus est dicta contrapugnatio. Prima vero probatio illius, ex Aristotele, sophistica est, arguendo: Fortes agunt viriliter, Ergo agunt contrapugnando secundum vires exteriores. Stat enim quod agant viriliter pugnando pro bono de quo est pugna, et non per exterioris militiae exercitium, sed per actus virtuosos quibus bonum illud defendunt et augent.

Secunda vero probatio, scilicet quod timor et audacia sint solum ubi est dicta contrapugnatio, falsissima est. Et ad eius probationem dicitur quod, quamvis non sit opus in omni exercitio fortitudinis intervenire timorem et audaciam simul, ut ipsum etiam arguentem oportet fateri, dicentem quod fugere quandoque est actus fortitudinis (tunc enim nulla est audacia, sed timor est causa fugae); nihilominus in huiusmodi particularibus bellis utramque passionem habere locum sicut in bello communi, sed non quoad omnem actum, sustineri potest. Nam quod sic possit esse audacia nimia, patet in his qui temere se ingerunt his periculis. Quod etiam timor nimius, patet in his qui propter timorem mortis perdunt castitatem aut fidem. Et consequenter quod in his sit medietas laudabilis, scilicet timere et audere moderate, secundum quod oportet, et quando et quae et sicut oportet, patet in his qui vincunt tyrannos seu impugnatores conservando virtutem: moderantur siquidem tunc hi et audaciam, ne insiliat temere, et quandoque ut audeat offerre corpus tormentis et morti paratum; moderantur et timorem, ne superetur a tot malis. Unde audere secundum rectam rationem semper est laudabile tam hic quam in communi bello: et similiter timere secundum rectam rationem utrobique est laudabile semper. Et sicut audere et non timere abstrahendo a recta ratione non est laudabile in bello communi, ita et in particulari. Et similiter sicut post inchoatum commune bellum contingit peccare contra fortitudinem per audaciam vel timorem, ita etiam post inchoatum bellum particulare, ut patet. Unde nihil penitus valent contra propositum quae in illa probatione narrantur.

VII. Ad tertium, negatur antecedens, scilicet quod in subeundis periculis aliter quam in bello contrapugnativo, sufficienter provideatur per alias virtutes. Hoc enim falsissimum est: et est confusio virtutum. Et cum dicitur quod ad liberalitatem seu temperantiam secundum gradum heroicum spectat subire periculum mortis propter seipsam conservandam, dicitur quod aliud est iudicium de principio elicitivo talis actus in habente virtutem fortitudinis et utente illa, et aliud in non habente aut non utente, Nam si iudex impugnatus de iustitia, aut mulier de pudicitia, habet habitum fortitudinis et utitur illo, hoc est, si resistit et sustinet eo modo quo fortes resistunt et sustinent; tunc talis actus, scilicet subire pericula mortis quae contra iustitiam aut pudicitiam inferuntur, est actus proprius fortitudinis elicitive; et quia fortis, ut infra patebit, operatur, tanquam propter proprium et proximum finem, ut fortiter se habeat, ideo nec imperative temperantia aut iustitia est principium talis actus, nisi ex parte materiae, quia scilicet temperantia seu iustitia est finis materiae circa quam fortis versatur; est siquidem finis periculorum mortis, propter quem mortis pericula redduntur bona seu optima. Unde videtur quod temperantia sive iustitia non imperet fortitudini in tali casu, sed potius materiam fortitudini praebeat, proprie loquendo. Ita quod iudex seu mulier fortis non habet pro fine actus fortitudinis pudicitiam seu iustitiam, sed fortiter agere in tali casu, ut infra latius patebit: sed habet iustitiam seu pudicitiam pro utilitate consequente ad suum proprium finem. Ita quod cum dicitur quod fortis sustinet propter iustitiam vel pudicitiam, non denotatur finis fortitudinis: sed finis materiae fortitudinis, et utilitas consequens ex proprio fine fortitudinis. Et posset appellari secundarius finis fortitudinis.

Et quia rarissime inveniri videtur fortis in veritate operans eo modo quo fortes debent operari, ideo frequenter talis actus iudicis aut mulieris volentium potius subire mortis pericula quam iustitiam aut pudicitiam deserere, est actus temperantiae seu iustitiae imperative tantum: elicitive enim semper est fortitudinis, aut principiorum fortitudinis. Patet autem imperium ex hoc quod in subeundo huiusmodi mortis pericula magis est temperata mulier quam fortis, et similiter magis est iustus iudex quam forüs: sicut qui furatur ut moechetur, magis est moechus quam fur.

Sic autem se habent non habentes fortitudinis habitum, aut habentes et pro tunc eo non utentes eo modo quo fortes utuntur, scilicet. propter quod proxime oportet, quando malunt pericula mortis subire quam virtutem quamcumque quae impugnatur, deserere. Unde de talium tali actu loquendo, dicitur quod talis actus, scilicet malle mortem subire quam temperantiam, verbi gratia, deserere, spectat elicitive ad fortitudinem, imperative autem ad temperantiam, Et in promptu ratio est. Quoniam sicut vitium imperat actum vitii alterius, ut cum quis propter intemperantiam, puta lascivias amatas, in bello existens timet et fugit (tunc enim intemperantia imperat actum timiditatis, et fuga est actus timiditatis elicitive ex sua natura, et est actus intemperantiae imperative, quia fuga ordinatur ad finem intemperantiae), ita virtus imperat alterius virtutis actum. Ac per hoc, si de iustitia pugna est, puta cum iudex impugnatur ad mortem usque si facit iustitiam, tunc iustitia, imperando fortitudinis actum, facit iudicem audacem et intimidum ut oportet, etc. Et sic subire tunc pericula mortis est actus iustitiae imperative, quia ad finem iustitiae subire mortem ordinatur: semper enim respiciens finem propter quem actus exercentur tunc, imperat actus qui ordinantur ad finem illum. — Notanter autem dico, tunc. Quia licet simpliciter et absolute imperare sit superioris virtutis et imperari inferioris, quia ad finem superioris ordinantur inferiora et non e contra, si spectetur ad ordinem virtutum ex parte earum; si tamen ex parte operantis ordo consideretur virtutum, contingit secundum rectam rationem nunc, in tali necessitatis articulo, virtutem inferiorem imperare alicui superiori, ut temperantiam actui fortitudinis: quoniam et hoc recta ratio habet, ut in articulo necessitatis constitutae temperantiae, quia scilicet vehementer impugnatur, serviat pro tunc actus fortitudinis, in ordine ad communem utriusque finem superiorem, scilicet rationis bonum tuendum. Hoc enim non est temperantiam imperare fortitudini, neque fortitudinis actui quatenus fortitudinis est: sed actui qui ex suo genere est actus fortitudinis et non fit eo modo quo fortes habent illum, quem constat esse actum imperfectum. Et rursus imperium hoc ex parte operantis provenit, et non actuum imperantis et imperati.

VIII. Ad primum autem argumentum in oppositum subiunctum applicando ad exemplum mulieris tentatae de adulterio, dicitur primo, quod impossibile est mulierem habere temperantiae virtutem in esse completo et perfecto, quale est esse heroicum, et non habere omnes quatuor cardinales virtutes: quoniam virtutes sunt connexae. Sed quia praesens negotium non eget transitu ad istam aliam quaestionem, dicitur secundo quod, dato quod nullam habeat virtutem, habet tamen actus qui attribuuntur virtu- tibus. Et ita habet actum temperatum, volendo servare castitatem; et iustum, volendo servare fidem marito; et per actus eiusmodi imperat actui qui de genere suo est actus fortitudinis. Ita quod sine omni virtute acquisita possunt haec evenire.

Ad secundum autem dicitur quod falsum est temperantiam actu suo elicito producere fortitudinem: cum actus elicitus temperantiae sit in concupiscibili, et sit actus immanens non excedens elicitive proprium subiectum; fortitudo autem sit in irascibili. Sed distinguendum erat de producere imperative, et elicitive: et dicendum quod temperantiae actus, in casu posito, imperative coadiuvat ad productionem fortitudinis, a recta electione in irascibili participata frequenti exercitio producendae. Et si utraque virtus inest secundum exercitium proprium, temperantia non imperat, ut dictum est, actum fortitudinis: sed solum materiam dat fortitudini, ex hoc ipso quod reddit tale periculum mortis optimum, ac per hoc materiam circa quam fortis fortiter se habeat sustinendo. Ita quod actus ille quo mulier temperata et fortis mavult pericula mortis sustinere quam pudicitiam amittere, est actus fortitudinis circa pericula optima propter temperantiam: et non est actus temperantiae nec elicitive nec imperative, proprie loquendo; nisi forte ex parte materiae circa quam-est fortitudo, quasi imperare dicatur quia excitat fortitudinem constituendo materiam circa quam versari debet.

Et haec sat sint Martini dictis quatenus propositum impugnant. Quatenus autem virtutem quamlibet graduat modo supra dicto, et dicit haec esse tradita ab Aristotele in VII Ethic., alterius negotii est.

IX. In eodem articulo quinto, nota quod, cum Aristo- teles, in III Ethic., posuerit fortem principaliter respicere pericula maxima et optima, qualia sunt bellica, et secundario bene quoque se habere circa quaecumque alia mortis pericula, quia impavidus existet; Auctor hunc secundarium actum extendit, et traxit ipsum ad maiorem approximationem ad principalem, ostendens in eo quandoque inveniri rationem boni ex intentione operantis; dum scilicet aliquis propter virtutem subit periculum pestiferae infectionis, ac per hoc periculum mortis per aegritudinem; vel navigare, et sic periculum mortis in tempestatibus; vel itinerari in locis ubi non sine latronum metu itur. Impavidum siquidem esse in huiusmodi periculis, quacumque occasione inveniat se in his homo, spectat siquidem secundario ad fortem, ut in III dicitur Ethic. Sed impavidum esse in eisdem propter aggressum opus virtutis, multo propinquius spectat ad fortem: quoniam huiusmodi pericula mortis sunt etiam bona, quia propter bonum virtutis. Deficiunt autem a principali materia fortitudinis: quia mala huiusmodi non directe et per se tendunt ad bonum virtutis; quoniam non ideo imminent ut virtutem destruànt, sed tantundem imminerent si quacumque ex causa illic homo inveniretur. Fortitudo enim circa maxima et directe optima est pericula, quae scilicet directe tendunt contra optima, hoc est virtutes.

X. In eodem quinto articulo, in responsione ad tertium, adverte quod pax reipublicae, pro qua fit bellum, est actus virtutis, aut secundum virtutem: cum sit, secundum Augustinum, XIX de Civ. Dei, ordinata concordia. Et propterea non est temporale bonum, sed virtus, finis belli iusti, quod pro pace fit. Non enim est pax, sicut nec amicitia vera, nisi secundum virtutem.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo sexto eiusdem quaestionis, adverte quod tres illae rationes assignatae in responsione ad primum quare sustinere est difficilius quam aggredi, intelligendae sunt formaliter. Respectu siquidem periculi unius et eiusdem, aliter se habet sustinens, et aliter aggrediens. Quia sustinens se habet ut patiens; ac per hoc, se habet ad periculum ut agens in se; quod est se habere ad ipsum periculum ut ad fortius, quia constat agens, ut sic, fortius esse patiente, aliter non ageret in illud. Aggrediens vero e contra se habet ut agens superaturus: ac per hoc, per modum fortioris.

Similiter quoque patet quod sustinere ex propria ratione moram quandam importat: quoniam importat immobiliter persistere, quod sine mora quadam non est intelligibile. Huiusmodi autem mora in moralibus diuturnitas quaedam esse videtur: quia talis videtur esse moralium mora. Aggredi autem nec moraliter nec naturaliter moram aut diuturnitatem importat: quamvis tempus consignificet quo aggressio fit, sicut cetera verba (hoc enim commune est omnibus).

II. In responsione ad secundum eiusdem articuli, no te quod sustinere, licet ex parte corporis importet passionem, ex parte tamen animae importat actionem, ut in littera dicitur, multiplicem. Prima est firmiter velle bonum de quo est pugna, puta fidem, pacem, etc., quod est finis remotus fortitudinis, et est finis ex parte materiae circa quam est fortitudo, ut infra patebit. Et haec actio est causa omnium sequentium, quando invenitur tale velle distinctum a velle proprium fortitudinis bonum. Quod ideo dico, quia potest esse pugna de ipso fortitudinis bono. — Secunda est velle bonum rationis quod est proximus finis fortitudinis, et proximum bonum fortitudinis. Et haec est cuius meminit littera. - Tertia, quae ex ista oritur, est electio moderativa timoris et audaciae. - Quarta, quae ex omnibus antedictis oritur, est imperii, electionis et uti respectu ipsius sustinere: dum et ratio praecipit sustinere, et voluntas eligit sustinere, et ipsa eadem utitur corpore ad sustinendum, firmiter tenendo illud sub periculis, ictibus, vulneribus, etc. Ita quod firmiter et immobiliter pati in corpore oritur ex firmiter et immobiliter agere ipsius animae. Et propterea sustinere ex parte animae consistit in agere, licet ex parte corporsi dicat pati,

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo septimo eiusdem quaestionis, advertendum est quod conclusio litterae acceptatur, cum distinctione tamen. Distinguitur siquidem, et dicitur quod finis habitus est duplex. Unus connaturalis: et hic est operatio propria. Et sic littera verificatur. — Alter praestitutus ab operante. Et hic est quem dicunt quod, ex praestitutione operantis, per operationem habitus consequi intendimus. Et hic finis non est operatio perfecta fortitudinis: sed illud quod per illam consequimur, puta pax patriae.

Distant autem hi a veritate et Auctore in duobus. Primo, in hoc quod ex propriis non determinant fortitudinis naturam, sed ex remotis et non necessariis, qualia sunt extrinseca bona quae per fortitudinem consequimur. —- Secundo, in ista negativa, scilicet quod perfecta operatio fortitudinis non sit, nec possit esse finis praestitutus respectu habitus fortitudinis et fortis. Hoc enim falsum esse constat: quoniam potest solum fortitudinis morale bonum impugnari; ut si tyrannus aliquis, ad hoc solum ut eos quos vere fortes et impavidos intelligit esse, tormentis variis mortis afficeret, ut fortitudinis bono privaret. Constat namod illi, sustinendo sicut oportet, etc., fortissimi essent: dicente Aristotele, in III Ethic.: Principaliter autem utique dicetur fortis qui circa bonam mortem impavidus, et quaecumque, repentina existentia, inferunt mortem. Et tamen hi per fortitudinem et fortitudinis actum nullum aliud bonum consequi intendunt nisi fortitudinis actum perfectum continuare, quod est in fortitudinis bono perseverare.

Quapropter solvenda sunt argumenta Martini, quae ad probandam dictam negativam falsam affert, in qu. vr, dub. 3.

II. Probat ergo quinque mediis intentam negativam, scilicet: Perfecta operatio fortitudinis non est finis, secundum praestitutionem, ipsius habitus. Primo, sic. Actus et habitus habent eundem finem praestitutum. Sed actus fortitudinis non est finis actus per praestitutionem. Ergo nec habitus.

Secundo. Nullus elicit fortitudinis actum conformiter ad rectam rationem, nisi gratia alicuius alterius, quod consequi intendit per actum illum. Ergo.

Tertio. Si non esset necesse praestituere aliquem finem actui, sequeretur quod liceret duobus principibus inter quos nulla est de iure vel iniuria contentio, congregare exercitus et pugnare propter fortitudinem exercendam. Hoc est falsum. Ergo. - Patet sequela: quia actus illi possent habere omnes circumstantias requisitas ad actum fortitudinis, ex quo non requiritur alius finis praestitutus. - Nec valet dicere quod actus haberet iniustitiam annexam, puta mortem innocentum: quia respondebitur quod volenti non fit iniuria.

Quarto. Quaecumque ita se habent quod postremum ordine natum est haberi per primum, et primum non poneretur si postremum sine eo haberetur, tunc postremum est verus finis prioris. Sed prohibitio iniuriae ut postremum, et actus fortitudinis ut primum, ita se habent. Ergo. - Minor patet: quia prohibitio iniuriae nata est haberi per actum fortitudinis; et non oporteret fortitudinem exerceri si prohibitio iniuriae sine actu eius haberi posset; esset enim temeritatis, non fortitudinis actus. — Maior probatur: quia omne tale est gratia cuius aliquid fit.

Quinto. Nullus actus bonus et laudabilis quo laeditur proximus, habet seipsum pro fine ex praestitutione: quia laedere proximum non est ex se bonum, sed tantum gratia alicuius alterius a se. Sed per actum fortitudinis laeditur proximus: quia vulneratur, spoliatur, occiditur. Ergo praeter actum ipsum, necesse est esse alium finem proprium ex praestitutione.

Arguit quoque idem Martinus, ibidem, contra expositionem auctoritatis Aristotelis in littera allatae, dicens quod male exponitur bonum pro fine, et fortitudo pro operatione, cum dicitur, Forti autem fortitudo bonum, ut Auctorem accipere dicit. Et probat sic. Aristoteles vult ibi probare quod fortitudo operatur gratia boni: ita scilicet quod ope- ratio fortitudinis fit alicuius gratia boni. Quod nunquam posset probari per hoc quod operatio fortitudinis est finis fortis. Et quod loquatur ibi de fine operationis, patet ex textu rotundo: Finis, inquit, omnis operationis. est qui secundum habitum.

III. Ad evidentiam huius quaestionis, altius ordiri oportet. Et ut clare res tam occulta elucescat omnibus, triplici distinctione utemur. Prima est de fine proprio actus secundum se, vel per aliud. Finis enim proprius actus secundum se est ille qui est proprius finis propter quem habens talem habitum operatur. Finis autem eiusdem per aliud est quodcumque aliud propter quod faciens talem actum operatur. Verbi gratia, in vitiis, finis actus furandi est ille propter quem fur, ut sic, operatur: finis autem per aliud est quodcumque aliud propter quod aliquis furatur, puta ut luxurietur. Tanta hinc ad propositum differentia emanat ut sicut qui furatur ut moechetur, magis moechus quam fur sit, qui autem furatur ut alienum auferat, ille vere et proprie fur sit (primus namque ex alio principio, scilicet inclinativo ad moechiam, et ex alio fine, scilicet delectabili venereo, furtum committit: alter autem ex proprio furandi principio et fine furtum committit), ita in actu temperantiae, fortitudinis et aliarum est virtutum. Qui enim fortitudinis actum facit propter temperatum esse aut iustum esse, magis est temperatus aut iustus quam fortis: quoniam ex alio principio et alio fine fortem actum facit, scilicet ex principio inclinativo in temperantiam et illius proprio fine, vel inclinativo in iustitiam et illius proprio fine, fortem actum facit. Qui vero fortitudinis actum exercet ut fortiter agat, ille vere et proprie fortis est: quia ex principio inclinativo in fortitudinis opera, et propter proprium finem operum fortitudinis, operatur per se primo, et non propter aliud ut proprium finem. Patet ergo facile, inducendo in vitiis et virtutibus, haec prima distinctio.

IV. Secunda distinctio est de operatione virtutis, quod dupliciter de ea loqui possumus: primo, de ipsa operatione secundum suam substantiam, puta, in proposito, de timere, audere, sustinere, etc.; secundo, de ipsa secundum formam conditionum quas sortitur ex habitu illius virtutis. Valde enim refert loqui de sustinere: vel loqui de sustinere quando oportet, ubi oportet, quae oportet, sicut oportet, etc. Et hanc distinctionem, utpote claram, non oportet aliter manifestari: sed ex ea ad propositum scire quod, cum operatio secundum substantiam sit a potentia naturali, puta imperare, eligere, timere, audere, sustinere, aggredi, et universaliter pati et agere voluntaria; conditio autem seu qualitas eius sit ab habitu, puta quando, quae, sicut, ubi, propter quid oportet: sicut habitus se habet ad potentiam naturalem ut forma ad materiam, ita se habet id quod per habitum fit et est ad operationem, ita quod operatio est materia eius quod secundum habitum fit et est. Et quoniam materia est propter formam, et finis generationis est forma, ut patet ex II Physic.; ideo proprius finis operationis cuiuscumque virtutis est id quod secundum habitum illus virtutis in operatione fit. Et hoc est quod Aristoteles in III Ethic. assumit, dicens in « textu rotundo »: Finis enim omnis operationis est qui secundum habitum. Hoc est quod Auctor docet in littera, ponendo proprium finem fortis, non operationem, ut arguens male interpretatus est, sed similitudinem seu convenientiam habitus in operatione positam, quae nihil aliud est quam forma vel quasi forma operationis, saltem in esse morali.

V. Tertia distinctio est propria huic materiae: et est de fine fortitudinis, et de fine materiae fortitudinis. Bonum siquidem de quo est pugna (quidquid illud sit: sive sit aliud a bono fortitudinis, ut iustitia, etc.; sive sit ipsum proprium bonum fortitudinis inquantum est bonum de quo est pugna) non est proprius finis fortitudinis: sed proprius finis materiae circa quam est fortitudo, reddens illam bonam seu optimam. Verbi gratia, extat bellum propter repellendam iniustam patriae vexationem: salus patriae est directe proprius finis propter quem pericula mortis in bello sunt optima, et mors ipsa ibidem redditur bona. Quod enim iste finis se teneat ex parte materiae circa quam est fortitudo, et ratione et auctoritate patet. Ratione quidem, quia fortis circa pericula maxima et optima tanquam circa propriam materiam, versatur; sed pericula, sicut non sunt maxima nisi sint mortalia, ita non sunt optima nisi propter bonum virtutis quod impugnatur; redduntur ergo pericula optima ex tali fine; ac per hoc, pericula maxima fiunt materia fortitudinis ex hoc quod sunt optima ex tali fine. Et potes formare rationem sic. Pericula maxima ac optima sunt materia fortitudinis: ergo id quo sunt optima spectat ad materiam fortitudinis. Sed non sunt optima bonitate intrinseca ea denominante, sed ex ordine ad optimum finem, scilicet bonum virtutis de quo est pugna, ut patet. Ergo bonum de quo est pugna finis est materiae circa quam est fortitudo. - Quod autem illud idem bonum non sit finis proprius fortitudinis, probatur ex hoc quod finis proprius unius virtutis communis esset multis virtutibus. Verbi gratia, esse temperatum est proprius finis temperantiae: et secundum hoc, esset etiam proprius finis fortitudinis. Quod est impossibile: implicat namque dicere finem proprium unius virtutis esse finem proprium plurium virtutum eiusdem ordinis.

Auctoritate vero, nam in III Ethic. Aristoteles, investigando materiam fortitudinis, clare concludit quod non circa omnia pericula mortis, sed circa optima est. Et constat quod non huiusmodi sunt pericula bona bonitate in eis. Ergo propter ordinem ad bonum. Propter quod, non effective nec exemplariter, ut patet, sed finaliter sunt optima. — Et post, non immediate, sed cum determinat de actu formato ipsius fortitudinis, probat quod fortis boni gratia operatur, ubi nunquam meminit alicuius boni in speciali nisi fortitudinis: aperte ostendens quod proprius finis fortis et virtutis fortitudinis est fortitudo actualis, quae est forma vel quasi forma operationis substratae fortitudini actuali. Substernitur enim ly timere, audere, sustinere, aggredi, etc., actuali fortitudini, quae secundum convenientiam ad habitum fortitudinis apponitur huiusmodi actibus, dum sustinet vel aggreditur, etc., quando oportet, quid oportet, sicut oportet.

VI. His praelibatis, non est difficile intueri veritatem quaestionis istius: quae consistit in hoc, quod finis proprius fortis et habitus fortitudinis, tam praestitutus quam connaturalis, est actualis fortitudo. Tum a communibus inchoando: quia unumquodque est propter suam operationem, ut dicitur in II Caeli. Proprium autem opus fortis ut sic, et habitus fortitudinis, non est operatio secundum suam substantiam, puta sustinere, sed secundum suam formam: ac per hoc, est fortitudo actualis, quae significat formam in tali operatione, sicut simitas significat curvitatem in naso.

Tum quia sicut finis proprius iustitiae est iustitia in actu exercito eo modo quo fit a iustis, et similiter finis temperantiae proprius temperate se habere in actu exercito eo modo quo temperati se habent, et finis proprius liberalis est liberalitas in actu exercito eo modo quo liberales se exercent, et sic de aliis; ita finis proprius fortitudinis, et fortis ut sic, est fortiter operari eo modo quo fortes operantur. Et omnium est una communis ratio: quia habitus sunt propter proprias perfectiones actuales quas apponunt operationibus in actu exercito. Sunt enim habitus velut potentiae quaedam mediae inter potentiam et actum: et propterea sunt instituti propter actuales perfectiones, tanquam omnino actus.

Tum quia fortis, occurrente materia fortitudinis, puta maximo et optimo periculo, puta iusto bello, praestituet sibi, inquantum fortis, non alium finem nisi fortiter agere actu interiori et exteriori. Et hoc secundum rectissimam fit rationem: quia fortitudo ipsa actualis est bonum forti, et est finis suae operationis, puta sustinere, aggredi; haec enim omnia operatur ut fortiter agat, et huius boni gratia agit fortis. Et potes hinc formare rationem. Fortis habet pro fine proprio fortitudinem actualem, tanquam sufficiens et proprium motivum intentionis suae ad hoc ut sustineat, aggrediatur, etc.: ergo non oportet alium finem proprium quaerere, sicut nec in aliis virtutibus.

Et ex his habes triplicem modum fortitudinis actualis. Primus, et perfectissimus in suo genere, est cum quis ex habitu fortitudinis tendit actualiter ad hunc finem ut fortiter se habeat circa optima ac maxima pericula. Hic enim ad finem proprium fortitudinis se habet eo modo quo se habent fortes. - Secundus est minus perfectus: cum quis non ex habitu fortitudinis, quia caret illo, sed ex intentione, circa optima ac maxima pericula, ad eundem finem, hoc est fortiter se habere, actualiter tendit. Hic enim deficit a primo in hoc quod non operatur fortiter eo modo quo fortes operantur, scilicet prompte ac faciliter. — Tertius imperfectissimus: cüm quis non propter fortiter se habere, sed propter aliud bonum, puta pacem vel iustitiam, fortiter se habet. Hic enim tam parum habet de fortitudinis virtute ut magis sit iustus quam fortis: sicut moechatus ut furetur, magis fur quam moechus est.

Et ex his clare patet quod cum fortis, ut sic, agat scienter et ex electione, etc., [pro] proprio fine praestituto habet illudmet bonum quod est sibi finis connaturalis. Et quod sicut in iusto ac iustitia, temperato ac temperantia, non est disinguendus finis proprius praestitutus a fine proprio connaturali, sed ille qui secundum habitum est ipsemet praestitutus est; ita nec in fortitudine distinguendum est de fine proprio connaturali, vel praestituto. Secus autem est loqui de fine remoto.

VII. Ad primum ergo argumentum in oppositum et omnia sequentia simul dicitur quod iste homo deceptus est in hoc quod non discrevit inter operationem quam assumit fortitudo et fortis, puta sustinere, et id quod secundum convenientiam habitus operationi apponitur (quorum utrumque importat operatio perfecta, seu actus perfectus seu formatus), et computavit pro uno et eodem utrumque: cum tamen valde distent, cum alterum materia, alterum forma, alterum finis, alterum propter finem sit. Unde, proprie loquendo, debemus dicere, non quod operatio fortitudinis est eius finis, sed quod fortitudo actualis in operatione est finis naturalis et praestitutus.

Singillatim autem respondendo, dicitur concedendo maiorem de operatione secundum substantiam: sed negando minorem si recte subsumeretur, scilicet, Fortitudo actualis non est finis actus secundum substantiam. Alioquin, nil obstat.

Ad secundum, negatur maior, loquendo de actu formato, qui est secundum rectam rationem. Quoniam, ut fortis, eligit fortiter agere circa optima pericula, quia fortiter agere est secundum se bonum.

Ad tertium, negatur sequela. Quia deficeret propria materia fortitudinis in casu illo, scilicet periculum optimum: ac per hoc, non se exercerent in fortitudine vera. — Falsissimum quoque est quod additur ibi, quod quia vult quis percuti vel occidi, ideo non fit iniuste si quis pecutiatur vel moriatur: nisi apud eos qui putant quod homo possit, per seipsum vel alium, ad libitum licite se occidere vel percutere; quod constat esse alienum a veritate et ratione.

Ad quartum, negatur maior, loquendo de proprio fine. Stat enim quod sit finis materiae circa quam est, et non sit proprius finis illius. - Probatio autem nihil probat: nisi forte hoc, quod est aliquo modo finis illius, vel alicuius ad illud requisiti, puta materiae eius. Cum quo stat quod non sit proprius finis illius: quod erat probandum. Ita quod, ut uno verbo dicatur, id de quo est pugna, etc., est quidem finis fortis ex parte materiae, sed non est proprius finis fortitudinis ex parte operationis et habitus.

Ad quintum, negatur maior. Quoniam actus bonus et laudabilis quo laeditur proximus, potest esse secundum se bonus, non inquantum est laesivus proximi, sed inquantum est secundum se actus virtutis circa propriam materiam. Et sic est de fortitudine, cuius non est respicere operationem suam inquantum est ad alterum, sed inquantum est ad se, salvata materia propria, scilicet optimo et maximo periculo.

Ad id vero quod contra expositionem Auctoris afferri dicitur, respondetur quod male intellectus est Auctor. Nam Auctor per fortitudinem non exponit operationem: sed fortitudinem actualem, quae est similitudo fortitu-

dinis habitualis, et est proprium bonum ipsius habitus fortitudinis et fortis, et proprius finis utriusque, et operationis secundum substantiam, puta sustinere, aggredi. Et propterea ad probationem dicitur quod optime per hoc probatur intentum Aristotelis, scilicet quod fortis operatur propter fortitudinem actualem ut proprium finem, quia finis omnis operationis est. qui secundum habitum. Et propterea optime concludit quod operatur et patitur boni gratia, quia gratia actualis fortitudinis sustinet et facit quidquid operatur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo octavo eiusdem quaestionis, adverte quod Auctor intendit quod fortis fortiter operans actualiter, sustinendo vulnera et mortem, sic se habet quod ad actum suum perfectum consequitur naturalis delectatio. Ex eo namque quod cognoscit fortis se fortiter agere in sustinendo vulnera et mortem, et in perdendo vitam necessariam ad virtutes, delectatur. Hoc est enim delectari de actu et fine fortitudinis: videt enim se consequi tunc intentum finem, quod est fortiter se habere. Et haec delectatio superat tristitiam naturalem ex hoc quod apprehendit fortis se per mortem privari maximis bonis, puta praesentibus virtutibus, ratione mortis: quoniam magis diligit unum excellentissimum actuale bonum, scilicet fortiter semel agere, quam manere in multis habitualibus bonis. Sed impeditur a tristitia seu dolore corporali ne sentiatur a forti: et ut dicitur in III Ethic., videtur evanescere. Fundamentum autem eius, scilicet ex ratione et electione fortiter persistere, non absorbetur nec evanescit: sed quoad hoc superat omnes dolores sensibiles, ut in littera dicitur.

II. Et hinc habes duo. Primum quoad omnes: quod nulla tormenta vincunt aut deiiciunt fortem ab actu virtutis, aut deducunt ipsum ad vitium aliquod. Et si vincuntur, fortes non sunt.

Secundum quoad beatam Virginem: quod tristitia quam habuit in passione et morte Filii non absorbuit rationem eius, cum fuerit vere fortis. Et etiam si mortem sustinuisset, non evanuisset nec absorptum fuisset suum fortiter sustinere ex ratione et electione. Tanto igitur minus a tristitia naturali quam habuit, absorpta fuit eius ratio. Ac per hoc falsum videtur quod passa fuerit spasmum, quo usus rationis impeditur seu absorbetur per tristitiam: sicut e contra in coitu per delectationem absorberi quoque dicit Aristoteles.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo nono eiusdem quaestionis dubium occurrit, an lioritudo consistat circa repentina quantum ad electionem. Et est ratio dubii quia Martinus, in qu. vr, dub. 2, nominatim contra sanctum Thomam dicit se tenere partem affirmativam, allegando verba quae in principio corporis articuli huius Auctor dicit, scilicet: Im operatione fortitudinis duo sunt consideranda: unum quidem quantum ad electionem ipsius; et sic fortitudo non est circa repentina. Contra, inquit: quinque mediis probans fortem circa repentina eligere, sustinere et aggredi ut oportet, etc. Sed ego nolo implere folium superfluis argumentis, et ideo ista non recito. Iste homo aut noluit intelligere, aut non intellexit sanctum Thomam: cum tamen in promptu esset planus sensus verborum eius.

Dupliciter siquidem intelligi potest quod non sit electio circa repentina. Primo quod, repentinis occurrentibus, non sit electio sustinendi et aggrediendi ut oportet, etc. Et attribuere hanc negationem forti est dicere fortem. non esse fortem. Et est contradicere directe Auctori in hoc articulo, volenti quod in repentinis fortis facit ea quae sunt virtutis fortitudinis, et in hoc manifestat se habere fortitudinis habitum firmatum: praecipuum autem in virtute morali est electio: ex electione igitur in repentinis operatur fortitudo, apud Auctorem. Nec unquam etiam somniavit Auctor oppositum, quod iste homo imponit eidem.

Alio ergo modo potest intelligi quod circa repentina non sit electio tanquam circa electam conditionem obiecti. Et sic intendit Auctor. Nec solum intendit, sed dicit et probat. Intendit siquidem quod fortitudo ex parte electionis non exigit quod sit circa repentina: sed bene hoc requirit ex parte manifestationis, quia maxime manifestatur in repentinis. Dicit vero in verbis allatis, dum dicit quod in operatione fortitudinis duo sunt consideranda: unum quidem quantum ad electionem ipsius, procul dubio operationis; et sic fortitudo non est circa repentina: quod nihil aliud est quam dicere quod fortitudo non eligit operationem esse circa repentina. Et statim probat, subdens: Eligit enim fortis praemeditari pericula, etc.

Est ergo doctrina Auctoris quod esse repentinum non est conditio electa a forti, quia fortis eligit potius oppositam conditionem, scilicet praemeditari. Si tamen occurrat talis conditio in periculis maximis, fortis fortiter se habebit: procul dubio non ex ebrietate aut passione, sed electione et recta ratione.

Ex quibus patet quod in promptu erat planus sensus, et verus, et intentus, Quare, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo decimo eiusdem quaestionis, in responsione ad tertium, dubia occurrunt tria ex Martino, in qu. vr, dub. impugnante hanc responsionem quoad tria. Primum est quod fortitudo non assumit iram ad actum sustinendi. Contra hoc dupliciter arguit. Primo. Ira maxime facit hominem insensibilem inter vulnera et ictus. Ergo maxime facit hominem perdurare in tolerantia passionum, quod est sustinere.

Secundo. Ad iram moderatam pertinet insilire quando insiliendum est. Ergo ad eandem pertinet quandoque su- ! stinere ut tandem commodius insiliat.

II. Secundum est: Tristitia non coadiuvat ad aggrediendum nisi per accidens, quia secundum propriam rationem succumbit nocivo. Contra hoc arguit tripliciter. Primo. Si hoc est per accidens coadiuvare aggressum, scilicet quod aliquis se exponat periculo ut tristitiam. effugiat, se: queretur quod ira etiam non adiuvaret ad aggrediendum nisi per accidens: inquantum scilicet aliquis periculo se exponit ut de adversario ulciscatur.

Secundo, quia tristitia rerum pertinentium ad bellum, puta desolationis patriae, filii occisi, et huiusmodi, facit homines regulariter pugnaces. Ergo coadiuvat, non per accidens, ad aggrediendum.

Tertio. Tristitia moderata non est deiiciens nec absorbens, sed afficiens tantum. Ergo non succumbit nocivo. Quinimmo ipsa ira tristitia est. Non valet ergo ratio Auctoris: quia immoderatae tristitiae est succumbere, non moderatae, qualis adiuvat fortitudinis executionem.

IIT. Tertium est: Concupiscentia per accidens quandoque adiuvat ad aggressum, inquantum scilicet aliquis vult potius in pericula incidere quam delectabili carere: et non per se, quia concupiscentia per se tendit ad delectabile. Contra hoc arguit sex mediis. Primo, exemplis positis.

Secundo, quia qui vult per se efficaciter aliquid, vult per se tollere omnem causam impeditivam illius.

Tertio, quia homines concupiscentes fiunt pugnaciores.

Quarto, quia propter concupiscentiam fit ut ablatio rei concupitae videatur esse maior parvipensio: et ita concupiscentia augmentat iram.

Quinto, quia ex hoc quod concupiscentia tendit in de-. lectabile et impeditur, sequitur quod secundario tendat ad remotionem huius impedimenti.

Sexto: et est auctoritas communis etiam ad praecedentem materiam de tristitia. Dicit enim Aristoteles, in III Ethic.: Ferae propter tristitiam et dolorem incitantur ad pericula, et adulteri propter concupiscentiam. Non sunt ergo ista per accidens solum adiuvantia aggressum, sed per se: licet non ita directe et immediate sicut ira.

IV. Ad horum omnium evidentiam, praemittendum est quid significat assumere iram, vel aliam passionem, ad actum aliquem. Et breviter explicando, dicitur quod significaf eligere illam et uti illa ut instrumento ad illum actum: hoc namque modo dicitur quod fortitudo assumit iram ad actum suum, ut patet in littera, in responsione ad secundum.

Hoc praemisso, ad primum argumentum contra primum dicitur quod ex hoc quod ira reddit hominem pro tunc insensibilem vulnerum, non sequitur: Ergo est instrumentum fortitudinis ad sustinendum. Non enim omne faciens ad insensibilitatem vulnerum est instrumentum fortitudinis ad sustinendum: alioquin ebrietas esset instrumentum fortitudinis. Ad hoc enim quod aliqua passio assumatur ut instrumentum ad sustinendum, oportet quod directe cooperetur ad sustinendum: quod non facit ira. Reddere autem hominem minus sentientem vulnera non est proprius effectus irae, sed est communis effectus omnis vehementis intentionis animae applicatae ad aliud. Ex communibus autem irae et aliis non habetur quod ira sit instrumentum. — Posset quoque dici quod moderata ira, quam assumere natus est fortis, non reddit hominem insensibilem, sed ira immoderata. Et ratio est quia immoderata est quae abstrahit hominem a ceteris, et totaliter trahit ad vindicandum, et non moderata. Et propterea undique argumentum hoc ruit.

Ad secundum quoque, negatur sequela: quoniam ira est instrumentum fortitudinis ad opportunam aggressionem, et non ad opportunam tolerantiam. Neque oportet quod id quod est instrumentum alicuius ad unum actum, illudmet sit eiusdem instrumentum ad alium actum, tam disparate quam si subordinetur primo: ut patet in artibus utentibus diversis instrumentis et ad disparata opera, puta sectionem et incisionem, et ad subordinata, puta sectionem, complanationem, figurationem, etc. Pertinet ergo ad fortem, me- diante ira, aggredi quando oportet. Et ad eundem fortem pertinet sustinere, sed nihil ad hoc opus habet irae adminiculo. Quin potius oporteret, si esset, cohibere iram, ut sustineat promptius.

V. Ad argumenta contra secundum dicitur quod fortis non utitur tristitia ut instrumento ad aggrediendum, nec tristitiam eligit ad hoc: sed potius e contra aggreditur ut fuget tristitiam. Unde tristitia non se habet ad aggrediendi actum ut instrumentum: sed ut. praeexistens malum propulsandum per aggressum.

Unde ad primum, negatur sequela: quia non est par ratio. Quoniam ira est instrumentaliter cooperativa ad aggrediendum, non autem tristitia. j

Ad secundum dicitur etiam negando. sequelam.. Quoniam huiusmodi tristitiae pertinentes ad bellum, non ut instrumenta ad aggrediendum aut pugnandum, sed ut mala fuganda et exterminanda, conferunt. Quod constat non nisi per accidens concurrere, quia scilicet operans est sic affectus: et non ideo quod sit instrumentum ad aggrediendum.

Ad tertium dicitur quod, cum passiones animae consistant quasi in constrictione et dilatatione, sicut motus cordis in tractu et pulsu; et tristitia consistat in quadam contractione (unde et retrahuntur spiritus in tristibus magis quam in timentibus): directe tristitia contrariatur motui vitali, qui in quadam diffusione consistit, ut patet in praecedenti Libro. Consequens est ut tristitia ex propria rà- tione succumbere habeat nocivo, ex hoc ipso quod ex propria ratione in quadam retractione consistit. Et in hoc non est differentia inter moderatam et immoderatam: sed differentia est quia moderata non retrahit plus quam oportet, etc., immoderata autem retrahit non quando oportet, vel plus quam oportet.

VI. Ad argumenta contra tertium dicitur quod, sicut tristitia se habet ad aggrediendum ut quoddam in forti praeexistens malum propulsandum, ita concupiscentia se habet ut quoddam bonum in eodem praeexistens adiuvandum. Unde fortis non eligit concupiscere, nec utitur concupiscere, ad aggrediendum: sed potius quasi e contra aggreditur ut adiuvet concupiscentiam, Unde fortitudo propugnatrix concupiscentiae delectabilium est, sicut irascibilis est propugnatrix respectu concupiscibilis. Aliud autem est passionem aliquam adiuvandam esse per actum aggrediendi: aliud est passionem aliquam assumendam esse ut instrumentum ad actum. aggrediendi.

Unde ad primum dicitur quod exempla nulla apparent nisi ad hoc quod concupiscentia se habet ad aggressum ut adiuvanda. Quaestio autem est de passione directe adiuvante instrumentaliter ipsum aggressum.

Ad secundum dicitur quod aliud est loqui de supposito, quod est agens principale habens multa instrumenta: et aliud de uno instrumento, puta concupiscentia. Nam si persona vult efficaciter aliquid, vult etiam fugare impedimenta, Sed si una passio tendit in aliquid, non propterea sequitur quod sit ipsamet ablativa omnium impedimentorum: ut patet in exemplo de una arte pluribus instrumentis ad unum totalem et perfectum effectum perveniente, dum alio aufert unum impedimentum, et alio aliud, et alio disponit, alio perficit. Et in natura nostra, quia appetitus concupiscibilis non potest auferre sua impedimenta, datus est appetitus irascibilis, tanquam propugnatrix concupiscibilis.

Ad tertium, negatur sequela, scilicet: Ex concupiscentia fiunt pugnaciores, Ergo ipsa est directe instrumentum aggrediendi. Quoniam, ut iam patet, aliunde potest provenire esse pugnaciorem.

Ad quartum dicitur quod argumentum solvit seipsum. Quoniam ex hoc ipso quod concupiscentia adiuvat quia excitat iram, sequitur quod per accidens adiuvet, scilicet per iram.

Ad quintum patet solutio ex responsione ad secundum.

Ad sextum, negatur sequela. Ex hoc namque quod tristitia et concupiscentia incitant, non sequitur: Ergo per se ministrant fortitudini ad aggrediendum. Quod esset probandum.

VII. In eodem decimo articulo, in eadem responsione ad tertium, dubium occurrit circa illud: quia hunc actum, scilicet sustinere, sola ratio per se facit. Quia si sic est, sequeretur quod fortitudo nunquam esset circa timorem, utendo illo ad suum actum. Quoniam ad actum aggrediendi utitur non timore, sed audacia; et ad actum sustinendi nec utitur timore nec audacia, secundum hanc litteram; ergo nunquam assumit timorem ad actum suum.

Praeterea, ad sustinendum oportet hominem tenere corpus ne fugiat. Hoc autem animositatem quandam, quam audacia sonat, importat. Non igitur sola ratio, sed mediante audacia, sustinendi actum fortitudo facit.

VIII. Ad huius evidentiam, sciendum est quod fortitudo dupliciter se habet ad passiones. Primo, ut eligens ipsam passionem et moderamen eiusdem: sicut cum assumit audaciam et iram ad aggrediendi actum. Fortis namque tunc ex intentione eligit et audere et irasci, et moderationem utriusque: quoniam utitur utraque passione pro instrumento adiuvante directe ad actum aggrediendi, ut dictum est. — Alio modo, ut eligens moderamen tantum passionis. Ita quod passionem ipsam habet tanquam ex necessitate naturae consurgentem, et non quod propter actum illum utile esset eligere ipsam: moderamen tamen consurgentis passionis oportet eligere, ne impedimentum praestet actui exercendo; ut patet cum fortis, ad sustinendi actum, moderatur timorem. Praesentibus namque periculis maximis quae tunc oportet sustinere, non excitat fortis ex electione in seipso timorem, quoniam timor ex sua propria ratione est natus abstrahere a sustinendo, et causare diversionem a sustinendo, ad cuius oppositum tendit fortis: sed quia timor ex necessitate naturae imminentibus talibus consurgit, fortis ex electione moderatur timorem, cohibendo illum ne impediat sustinendi actum.

His praemissis, dicitur ad primam obiectionem, negando sequelam. Quia licet fortitudo non assumat timorem ad alterum istorum duorum actuum, qui sunt principales; assumit tamen illum ad actum cunctandi, cum scilicet fortis eligit morari ad tempus propter hostes superiorum virium esse, ut de Fabio Maximo legitur contra Hannibalem. Expedit siquidem ad cunctandum timorem incutere suis et sibi: quoniam ad hoc timor directe servire videtur. Et similiter ad fugiendum seu expectandum quando oportet, qui videntur secundarii actus fortitudinis, eligere timorem, et eum moderatum, confert, ut patet.

Ad secundum dicendum quod ad sustinendum oportet tenere corpus ne divertat: sed hoc nec est proprium opus audaciae, nec est immediatus effectus audaciae, sed mediante invasione; ita quod audacia directe invadit mala, et mediante illa tenet corpus in malis quae invadit. Sed quia ad actum sustinendi ut sic, ut distinguitur contra actum aggrediendi, non exigitur invasio, ideo nec eligitur ad sustinendum. Sed fortitudo ad actum sustinendi moderamen utriusque passionis eligit: principaliter quidem timoris, ne abducat a sustinendo; secundario autem audaciae, ne forte praesumat invadere. Et sic fortitudo neutra passione utitur ut instrumento ad actum sustinendi: sed tollit utriusque impedimentum quod provenire posset interiori electioni et exteriori executioni in sustinendo.

IX. Et hinc apparet primo, quam optime dixerit Auctor quod fortitudo est virtus inquantum tollit impedimenta. Tum quia hoc verum est universaliter, scilicet respectu omnis actus fortitudinis: quia ad omnem fortitudinis actum oportet fortitudinem concurrere ut tollentem impedimenta. — Tum quia hoc est verum respectu principalis actus, non solum interioris, qui est electio, sed exterioris.

Apparet secundo quod, cum dicitur fortitudinem esse operativam timoris et audaciae, et fortem timere et audere, non intelligitur universaliter: quia non in omni actu haec facit. Nec intelligitur quod semper, quando aliquid horum babet, habeat ex electione: quoniam quandoque habet ex necessitate naturae passionem, et solum moderamen eius ex electione. Sed intelligitur: — et timet et audet quando oportet, ubi oportet, etc.

Commentaria Cardinalis. Caietani

In articulo undecimo eiusdem quaestionis dubia quatuor occurrunt ex eodem Martino, supra quatuor hic dicta, impugnata ab eo in qu. m. Primum est contra illud: Virtutes cardinales dicuntur quae praecipue sibi vindicant id quod communiter pertinet ad virtutes. Contra hoc arguit dupliciter. Primo, quia sequeretur quod essent tantum tres virtutes cardinales. — Probatur sequela. Quia tria tantum sunt quae pertinent communiter ad virtutes, ut patet ex II Ethic.: scilicet quod sciens ac eligens, et propter finem, et firmiter ac immobiliter.

Secundo. Haec tria sic sunt communia omnibus virtutibus quod non magis insunt uni quam alteri: nisi forte una virtus sit magis intensa quam altera, Ergo nulla virtus videtur cardinalis ex hoc quod praecipue sibi vindicat conditionem communem virtutum. — Antecedens patet: quia omnis virtus moralis habet haec omnia.

II. Secundum est contra illud: Fortitudo ideo est cardinalis quia laudem firmitatis potissime sibi vindicat. Contra hoc arguit dupliciter. Primo. Omnis virtus secundum gradum heroicum habet firmitatem aequaliter laudabilem. Ergo fortitudo non est virtus cardinalis quia aeque laudabilem sibi vindicat firmitatem. — Antecedens probatur. Omnis virtus secundum gradum heroicum habet actum imperativum mortis subeundae potius quam deserendae virtutis. Hac autem firmitate nulla est maior aut laudabilior. Ergo.

Secundo. Cum huiusmodi firmitate stat quod vita humana non volvatur circa talem virtutem tanquam circa cardinem. Ergo non est ex huiusmodi firmitate cardinalis.

IIT. Tertium est contra conclusionem principalem, scilicet: Fortitudo proprie dicta (quae scilicet est distincta virtus a magnanimitate, de qua tractat Aristoteles III Ethic. ) est virtus cardinalis. Contra hoc arguit quadrupliciter. Primo, argumento quod in hoc articulo facit Auctor tertio loco, scilicet: Virtus cardinalis est circa ea in quibus versatur vita humana. Sed pericula bellica sunt rara. Ergo.

Secundo. Non est verisimile quod viri sancti et perfecti in morali honestate careant aliquo uno toto genere virtutum cardinalium. Sed innumeri tales caruerunt fortitudine proprie accepta, tam actu interiori Quam exteriori: cum multi nec urbes incolerent, nec respublicas administrarent. Ergo.

Tertio. Humilitas est unum de maximis fundamentis, et unus de cardinibus moralis honestatis. Ergo vel est virtus cardinalis, vel pars eius. Sed non est cardinalis, Ergo pars eius. Sed non est pars nisi magnanimitatis. Ergo fortitudo ut cómmuniter significat fortitudinem proprie et magnanimitatem, est virtus cardinalis: sicut iustitia ut communis est commutativae et distributivae.

Quarto. Omnes auctores qui virtutem in quatuor cardinales dividunt, de magnanimitate et fortitudine indifferenter loquuntur. Ergo fortitudo non proprie, sed communiter sumpta, est virtus cardinalis. — Assumptum patet ex Ambrosio, Gregorio, Seneca, Tullio.

IV. Quartum est contra responsionem ad tertium, ubi dicitur quod occasiones periculorum mortis frequenter occurrunt. Non, inquit, mihi placet haec responsio. Quia mori propter iustitiam sine bello non pertinet ad fortitudinem, sed ad iustitiam secundum gradum heroicum.

V. Ad evidentiam horum, recolendum est quod in priori Libro, qu. Lx:, docuit Auctor: quod scilicet istae quatuor virtutes quae dicuntur cardinales, possunt dupliciter accipi. Primo, ut quaelibet earum importat rectitudinem unius conditionis communis omnibus virtutibus: ut scilicet prudentia bonitatem discretionis, iustitia rectitudinis seu debiti, fortitudo firmitatis, temperantia modi seu moderaminis. Et sic non sunt virtutes speciales, nisi sola prudentia. Et tamen sic de eis locuti videntur auctores ecclesiastici et philosophi multi. Et propterea quidquid est firmitatis tribuunt fortitudini; et quidquid moderaminis, temperantiae; et quidquid recti, iustitiae; et quidquid discreti, prudentiae.

Alio modo sumuntur ut quaelibet earum dicit habitum circa illam materiam in qua difficillime et principaliter conditio illa habetur. Verbi gratia, temperantia, ut modum ponit in delectationibus tactus: in quibus et difficillimum est persistere, et in quibus principaliter oportet persistere, quoniam qui persistit in maximis persistit in minoribus. Iustitia, ut rectitudinem debiti et aequalis servat ad alterum: quoniam et hoc difficillimum est, et in hoc principaliter oportet hominem recta facere, scilicet ad alterum; hoc enim maximum virtutis opus est, ut dicitur in V Ethic., quoniam seipsum naturaliter homo amat. Prudentia, ut bene praecipit operationibus ac passionibus suis: hoc etenim et difficillimum est, et praecipuum valde, quoniam esse sui ipsius dominum difficillimum et supremum dominium est. Et sic sunt speciales virtutes habentes proprias materias. Et dicuntur virtutes cardinales, hoc est principales in morali vita: quia vere circa principales materias vitae moralis rectitudinem conditionis redundantis in omnes virtutes apponunt, ut pulchre declarat Auctor in dicta quaestione, art. 4, ad r.

VI. Quibus praemissis, singillatim ad singula respondendo, dicitur ad primum argumentum contra primum quod consequentia non valet. Nec probatio ex Il Ethic. aliquid valet, propter tria. Primum, quia falsum manifeste dicit quod Aristoteles tres tantum conditiones ponat: cum in textu sint quatuor, scilicet si sciems, si eligens, et propter hoc, et firmiter. Iste autem ex duabus primis fecit unam. - Secundo, quia ista quatuor appropriari possunt quatuor virtutibus cardinalibus, ut adaptantur ab Auctore in quaestione eadem, art. 4, in arg. 3 et illius responsione. — Tertio, quia generales conditiones de quibus loquitur Auctor in littera, non sunt, proprie loquendo, illae quas Aristoteles posuit: sed illae quas supra diximus, scilicet discretio, rectitudo, moderamen et firmitas.

Ad secundum dicitur quod deficit propter tria. Scilicet et quia non de illis enumeratis ab Aristotele est proprie sermo. — Et quia falsum est quod nihil illorum sibi magis una quam alia virtus vindicet: cum prima conditio, scilicet scire, sit proprium prudentiae, et omnis alia virtus hanc habeat ratione prudentiae. — Et quia aliqua virtus potest aliquid illorum sibi ut proprium vindicare quoad materiam principalem. Et sic fortitudo, quia habet materiam principalem respectu firmitatis, in qua scilicet difficil- limum et praecipuum est firmitatem habere, ut sunt pericula mortis, ideo vindicat sibi firmitatem ut magis propriam, Et cum hoc stat quod ratione habitualis dispositionis, quia scilicet quaelibet virtus est habitus, commune sit omni virtuti firmiter operari, Est ergo solidum litterae fundamentum.

VII. Ad primum obiectorum contra secundum, negatur maior. Quoniam virtus, quantumcumque in gradu heroico, non excedit propriam materiam, sed infra propriae materiae limites heroica est. Pericula autem optima mortis non sunt omnis virtutis materia, sed solius fortitudinis: ut patet ex distinctione virtutum penes suas proprias materias, II Ethic. — Unde probatio falsum assumit, quod virtus heroica est ex sua natura circa subeunda pericula mortis quando oportet, etc. Hoc enim non nisi mediante fortitudine habet.

Ad secundum dicitur negando assumptum. Quoniam cum firmitate animi circa optima mortis pericula non stat quin humana vita circa hanc versetur, tanquam unum principale sustinens vitam moralem: quod est circa cardinem volvi. Quoniam, ut in littera dicitur, occasiones periculorum bonae mortis, frequenter occurrentes, exigunt animum firmum circa illa.

VIII. Ad primum obiectorum contra tertium respondetur, cum Auctore in littera, quod occasiones periculorum bonae mortis frequenter, et non raro, occurrunt.

Ad secundum dicitur quod sancti viri qui unam habuerunt virtutem acquisitam, omnes habuerunt: quoniam connexae sunt, Et, breviter, conceditur quod habuerunt forti- tudinem, sicut iustitiam. Nec ad hoc opus fuit ut urbes incolerent aut respublicas administrarent: quoniam fortitudo in animo potest haberi circa optima pericula mortis quando et ubi oportet.

Ad tertium dicitur, cum Auctore, quod virtutes dicuntur cardinales seu principales ratione principalis materiae: qualem non habet humilitas. Et propterea dicitur quod humilitas nec est virtus cardinalis nec pars subiectiva eius, sed pars potentialis temperantiae: quoniam est species modestiae, quae. pars potentialis est temperantiae, ut infra patet. - Dicitur autem humilitas fundamentum virtutum non directe, sed removendo prohibens, scilicet superbiam: ut in tractatu de humilitate infra patet. Ex hoc autem quod est sic fundamentum, non sequitur, Ergo est virtus cardinalis; quae principalis dicitur ex materiae propriae principalitate.

Ad quartum dicitur quod tam theologi quam philosophi qui permissive utuntur nominibus virtutum, primo modo locuti de virtutibus videntur: nos autem loquimur secundo modo .,

IX. Ad obiectionem contra quartum, iam patet ex supra dictis quod falso innititur fundamento, scilicet quod subire mortem propter iustitiam aut temperantiam impugnatam non spectat ad fortitudinem. Superius namque ostendimus, ex doctrina Aristotelis, non requiri ad fortitudinem contrapugnationem exteriorum virium: ac per hoc, sufficere ad pericula mortis circa quae est fortitudo, quod m in bello vel communi vel particulari, ut declaratum uit.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo duodecimo eiusdem quaestionis dubium ocTort circa calcem corporis, scilicet: Et post has ceterae virtutes. Et est dubium ad hominem. Quia ipsemet Auctor inferius, tractando de humilitate, praeponit ipsam fortitudini et temperantiae. Quomodo ergo cardinales excedunt ceteras, si humilitas excedit duas harum? Ad hoc dubium dicitur quod nunc non est sermo de ceteris virtutibus absolute, sed de his quae sunt circa aliquam particularem materiam. Humilitas autem circa omnia bene disponere videtur. Sed quia discutere haec supponit tractatum humilitatis, ideo illo usque reservetur hoc dubium solvendum: ubi excellentiam virtutum, apud Auctorem, ex omnibus suis dictis graduare sine discordia conabimur, iam cunctis virtutibus excellentibus discussis.

II. In eodem articulo duodecimo dubium etiam ad hominem, et veritatem, occurrit ex responsione ad tertium. Nam ibidem dicitur quod lomo personam suam periculis mortis non exponit nisi propter iustitiam conservandam. Hoc enim adversatur supra dictis, scilicet quod fortis agit propter bonum proprii habitus ut proximum et proprium finem: et per hoc, non est verum quod agit solum propter iustitiam conservandam.:

Praeterea, cum hic dicitur, misi propter iustitiam conservandam, aut est sermo de iustitia: particulari. Et tunc falsum dicitur: quia homo tenetur subire periculum mortis propter alias virtutes, puta temperantiam, fidem, etc. - Aut de iustitia legali. Et tunc etiam falsum est. Quia homo. licite subit mortis periculum non propter commune bonum, sed proprium bonum tantummodo: ut, si homo impugnetur de ipsa virtute fortitudinis in seipso, et non sit pars alicuius reipublicae sed solitarius, talis fortiter aget sustinendo solum propter proprium bonum proprii habitus, et non propter iustitiam quamcumque servandam (nisi iustitia metaphorice sumatur: -quod est a proposito alienum).

III. Ad primum horum dicitur quod hic non est sermo de fine fortitudinis ex parte sui actus, sed de fine eiusdem ex parte materiae: ita quod ly propter iustitiam denotat finem ex parte materiae. Quoniam nisi pericula mortis sint propter iustitiam bona, fortis non se exponit illis. Hoc autem non contradicere supra dictis, scilicet quod fortis operatur propter bonum proprii actus ut proximum finem actus et habitus, patet. Et quod ista sit intentio litterae insinuatur ex eo quod subditur: Et ideo laus fortitudinis dependet quodammodo ex iustitia. Dicens, quodammodo, insinuat quod secundum aliquid dependet, scilicet secundum materiam.

Ad secundum dicitur quod hic procul dubio est sermo de iustitia communiter ut claudit in se legalem, seu de ipsa legali. Et quod semper pericula circa quae versatur fortis, sunt bona propter iustitiam legalem. Quia homo est naturaliter animal politicum: ac per hoc, pars communis alicuius boni. Ac per hoc, omne bonum reddens pericula bona, ut circa ea fortis versetur, ordinatur ad bonum commune ut pars ad totum, Et sic spectat ad iustitiam legalem bonificare pericula mortis circa quae est fortitudo.

Ad id autem quod de solitario homine obiicitur, potest multipliciter dici. Primo, quod sermo praesens est de virtutibus istis politice sumptis, — Secundo, quod sermo moralis sufficit quod verificetur secundum id quod est ut in pluribus, Constat autem quod ut in pluribus homines non solitarii, sed politici sunt. - Tertio, quod etiam in casu fortis solitarii pericula mortis sunt bona propter iustitiam legalem, etsi non actu, tamen aptitudine. Quia bonum proprium illius virtutis, quod impugnatur in solitario per mortis intentationem, etsi non actu ordinetur ad commune bonum, est tamen ordinabile ad illud: et sic spectat ad iustitiam legalem.