Quaestio 62

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis sexagesimaesecundae, in re- sponsione ad tertium, dubium: occurrit; quia, cum: distributio respiciat debitum ut commune, recompensatio autem secundum aequalitatem rei ad rem respiciat debitum ut proprium, quia illa ad distributivam, ista ad commutativam iustitiam spectat: — quomodo sine applicatione communis boni ad hunc, quae fit per distributionis actum, qui in casu proposito omissus supponitur, ex communi factum est proprium, seu ex debito ut commune factum est debitum ut proprium ? Oportet autem esse debitum ut proprium quidquid est debitum secundum commutativam iustitiam: ac per hoc, quidquid debet restitui, quia restitutio actus est commutativae iustitiae. Quomodo ergo verificari potest quod in littera dicitur, quod recompensatio quam facit distribuens ei cui dedit minus quam debuit, fit per comparationem rei ad rem? Nam ex hoc quod distribuens minus dedit quam debuit de communi, sequitur quod non applicavit illud quod debuit huic. Et si non applicavit huic, ergo non est proprium huius. Et si non est proprium, ergo non est restituendum secundum aequalitatem rei ad rem, ut scilicet quantum defuit, tantum. habeat. Cuius oppositum in littera dicitur.

II. Ad hoc licet possit prima facie dici quod falsum est distributionis actum in casu posito omissum esse, quia littera non dicit, Recompensatio quam facit distribuens ei cui non dedit quod debuit, sed dicit, ei cui minus. dedit, ubi affirmatur dedisse illi aliquid, et negatur quantitas debita: sed hoc frivolum est. Quia si cui debentur centum et dedit quinquaginta, tenetur recompensare quinquaginta, si nihil dedit, tenetur recompensare centum. Alioquin melioris conditionis efficeretur distribuens peius operando, scilicet privando aliquem toto, quam si privaret illum una parte. Aliter posset dici quod Auctor loquitur de distribuente, non de distributore. Ita quod distribuens ex hoc ipso quod distribuit, seu, quod idem est, supposito quod distribuat, tenetur aequalia aequalibus dare: et si non dat alicui, tenetur illi ad restitutionem totius illius quod non dedit illi. Et sic falsum quoque est distributionis actum in proposito omitti. — Sed et hoc insufficiens est. Quia secundum hoc distributor boni communis qui nunquam distribueret partibus communitatis, sed omnia usurparet vel aliis daret, non teneretur partibus communitatis ad restitutionem. Et sic ex aliena tyrannide partes commuunitatis non solum laederentur in facto, sed in iure: quia nec data illis essent quae sunt illis debita, nec etiam ius repetendi haberent. III. Dicendum est ergo. quod, sive distributio fiat sive non, dummodo res distribuendae adsint et. tempus distri- buendi urgeat, ceteris conditionibus requisitis concurrentibus sine Ampedimento, distributor tenetur ad faciendum de communi proprium parti cuilibet secundum suam proportuonem. Et quia tenetur ad hunc actum respectu cuiuslibet partis, ideo omnibus et singulis partibus tenetur ad recompensandum tantum quantum non dedit alicui de poruone sibi debita. Et hoc quia omissa applicatio illius portionis ad hunc damnificavit illum.in proprio, non quod erat proprium auferendo, sed, ad em tenebatur, a pre- priationem auferendo.

Deinde ad dubium dicitur quod, licet. debitum. ut: proprium absolute sit suum vel loco sui, respectu tamen alicuius est etiam debitum ut proprium illud quod quis tenebatur facere suum et non fecit: hoc enim est ut proprium debitum non absolute, sed ab illo qui tenebatur facere proprium illi. Et sic, licet valeat argumentum, Non est proprium, Ergo non est restituendum. secundum aequalitatem, absolute loquendo; non valet tamen respectu distributoris, quia tenetur ad appropriationem; sed oportet dicere quod Non est proprium, nec distributor tenebatur ad .appropriandum hoc illi,, Ergo non est restituendum aequale. Sed tunc assumptum est falsum pro secunda parte, ut dictum est, Et sic patet quomodo ex debito. ut commune factum est debitum ut proprium ab hoc: quia damnificatio quam fecit distributor omittendo aj ationem ad quam tenebatur, fecit de debito ut commune- debitum ut proprium non simpliciter, sed ab hoc, scilicet distributore qui tenebatur.

IV. Et ex his patet decisio casus: scilicet quod si deberent in aliqua republica proventus, damni distribui conscriptis civibus singulis annis, distributor autem occupasset proventus annis tribus, et postmodum poenitentia ductus restitueret reipublicae eosdem; non deberet summa ista distribui civibus conscriptis in quarto anno; sed proventus primi anni deberet distribuere civibus conscriptis primi et sic deinceps. Et si aliquis eorum esset defunctus, tar dare heredibus illius. Et hoc quia ipse damnificavit illos individualiter, non appropriando sicut tenebatur. Secus autem esset si proventus illi fuissent ab hoste aut alio occupati: quia ipse hostis non tenetur ad appropriandi communia huic vel illi; et propterea non laesit singulo nisi laedendo communitatem, a qua aufert.

Diffusior autem erit inferius sermo in sequenti articulo » de obligatis ad restituendum: ratione distributivi iusti violati 549 ad distributionem. beneficiorum. ecclesiasticorum, ubi praedicta latius repetentur applicata ad. materiam illam.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo et secundo simul quaestionis sexagesiditkecicbnisis nota quod codices circa principium corporis articuli secundi corrupti sunt. Deficit siquidem manifeste ibi causa ex qua sequitur, £t ideo restituere importat redditionem illius rei quae iniuste ablata est. Unde quaerendus est codex rectus: ego enim hactenus non inveni. Quidquid tamen de littera sit, evidens est quod restitutio importat actum iustitiae commutativae qui est reddere rem acceptam, sive sit accepta iniuste, ut in furto et iniuriis, sive sit accepta ex voluntate domini, ut in mutuo et similibus, ut in primo dicitur articulo. Restitutio tamen habens pro materia rem ablatam versatur tantum circa rem iniuste ablatam, ut in secundo articulo littera probat: quia ablatum oportet aut iuste aut iniuste ablatum esse; et iuste, non est restituendum, quoniam hoc esset contra aequalitatem iustitiae; si iniuste, aequalitas iustitiae exigit ut restituatur. Intellige ergo litteram secundi articuli non de restitutione simpliciter, sed. de restitutione ablati. Haec enim contracta est ad materiam talem, scilicet ablatorum: illa autem. communiter se habet ad ablata et ad sponte concessa per mutuum, depositum, locationem, etc. Et forte; quia Auctor supponit sermonem suum esse contractum ad talem materiam propter praemissum iam articuli titulum, littera non est diminuta.

II. In eodem articulo secundo, in responsione ad secundum, dubia duo occurrunt circa illud, scilicet quod laedens alterum in fama falsum dicendo tenetur ad restitutionem famae. Primum est de eo qui indirecte laedit alterius famam. Puta, denuntiatus vel accusatus negat, verum tamen est commisisse id de quo accusatus vel denuntiatus est (tunc namque indirecte notat accusatorem seu denuntiantem calumniae): an iste mendaciter se excusans, ac per hoc alterius famam ]laedens, teneatur ad restitutionem famae.

Secundum dubium est de laesione famae etiam mendaciter a multo tempore ante, quae data est oblivioni. Verbi gratia, Ioannes falso iactavit se quodam tempore cognovisse carnaliter talem. mulierem: post multos autem annos iam senex Ioannes, recordatus peccatorum adolescentiae suae et poenitentiam agens, quaerit-an teneatur ad. restitutionem famae, Et ratio dubitandi est quia socii sui, quibus hoc dixerat olim, ut postergata videntur habere et oblita quae fuerunt adolescentiae, sicut et ipse evacuavit quae erant parvuli: nec mulier illa habetur minus bona, sed ipsa in antiqua propria optima fama perseverat apud omnes.

III. Ad primum dubium, quod. a Scoto et Richardo in IV. Sent., dist. xv, tractatur, cum distinctione. respondendum est, quod dupliciter contingit mentiri accusatum vel denuntiatum. Primo, in casu quo, servato iuris ordine, tenetur fateri veritatem. Et sine dubio laedit, quantum in se est, famam accusantis vel denuntiantis, si calumniatorem eum dicit: quoniam, ut patet Extra, de. Calumniatoribus, per tot., magnum crimen est accusare vel denuntiare falsum, et magna poena punitur. Dico autem, quantum in se est: quia forte ex circumstantiis et conditionibus personarum in nullo laesa remanet fama denuntiantis, dum omnes credunt denuntiantem veracem, et denuntiatum mendacem, quamvis non convincatur. Dico quoque, si^ calumniatorem eum dicit; quoniam, secus esset si ex animi levitate vel iusto errore accusatio vel denuntiatio potuit procedere, absque calumnia.

Alio modo contingit mentiri in casu in quo non tenetur fateri veritatem. Et sic, licet dicant Scotus et Richardus quod iste non laedit famam accusatoris seu denuntiantis, sed ipse laedit seipsum, quia accusat vel denuntiat. in iudicio ea quae non possunt probari in iudicio: melius tamen distinguitur quod accusator seu denuntiator dupliciter consideratur. Primo, ut accusator vel denuntiator: et sic non laeditur a mentiente, quia 'non tenetur dicere veritatem. Secundo, prout est talis homo. Et sic laeditur in fama a mentiente: quoniam iste negans. dicit indirecte illum hominem esse mendacem mendacio pernicioso, utpote impositorem criminis.

De obligatione ergo ad restitutionem: famae in primo casu satis clarum est, si subsecuta est laesio famae. Dico autem hoc quia, cum in nullo istorum casuum reus insidietur. famae alterius. nisi, quia. indirecte et per accidens aufert famam: — quando autem est indirecta et per accidens ablatio famae, si non sequitur effectus laesionis famae, non habet locum obligatio ad restituendum; quoniam nec ex intentione nec effectu fama ablata est, quamvis actus fuerit indirecte ablativus famae.. Considerandum: est enim quid per accidens evenit in effectu, ex quo etiam. causa per accidens discutitur.

In secundo autem casu supradictis doctoribus videtur quod non teneatur ad famae restitutionem, propter dictam rationem, quia scilicet accusans seu denuntians sibimet imputare hoc debet, proponendo quod.non potest probare. — Sed, salva eorum reverentia, oppositum est verum. Quoniam hic duplex malum intervenit accusantis seu denuntiantis. Primum est quod deficit in probatione: et hoc ipsi imputandum procul dubio est. Alterum est quod mendax dicitur a negante: et hoc nulla iuris ratione. actori. imputatur, sed ex iniquitate negantis, qui non fuit ad mentiendum invitatus ab actore, aut iudice, sed poterat subterfugere nec affirmando nec negando, ex quo. non tenebatur fateri. Cum: igitur uterque, actor scilicet et reus, erraverit, neuter alterius iniuriam. excusat. Nec est hic compensatio iniuriarum ad invicem, sed uterque tenetur ad. restitutionem famae, diversimode tamen: quia actor, qui iniuste, non tamen falso infamavit, tenetur dicere quod iniuste fecit; reus autem, qui falso infamavit, tenetur dicere se falso illum criminatorem dixisse. Et hoc, ut praedictum est, si secuta sit infamia actoris. Aliter non tenetur: quia restitutio ad hoc principaliter ordinatur ut damnum passo satisfaciat.

Sunt autem haec omnia in utroque casu tractata et determinata accipienda quando uterque, scilicet actor et reus, ex certa scientia de visu loquitur, et asserunt contradictoria, unus. asserendo, alter negando. Alioquin. posset: altera pars excusari de tanto, quamvis non de toto, propter iustum. errorem vel levitatem, ut dictum est: et sic. non laederetur notabiliter in fama. - Et ex his patet quid dicendum est de falso defendentibus se vel alios extra iudi- cium. contra asserentes ex certa scientia crimen aliquod, et vere sic est. Si namque ex hoc assertor ille laeditur in sua fama, ut puta quia defensor dicit se certe scire oppositum, et sic alter reputatur malus, ad famae restitutionem tenetur.

IV. Ad secundum dubium dicitur quod quia non constat auditores esse oblitos; et multorum etiam nunc non recordamur, quorum post tempora reminiscimur; et. per hoc effectus infamiae a principio causatus falsa iactantia seu relatione, permanet: ideo ad restitutionem tenetur ille qui falso, dum puer esset, mulieri detraxit. Contingit enim ut, eorum quae pueri audivimus memores, in eadem tanto firmius perseveremus credulitate, quanto detractor, saepe: poenitens more Christianorum, nunquam retractavit dictum suum.

V. In eadem responsione ad secundum adverte quod Auctor, in secundo suae distinctionis membro, quod modo tractavimus, adiungit falsitati iniustitiam: dicit enim, Alio modo, falsum dicendo et iniuste. Neque. frustra addidit: sed ut praeservaret doctrinam hanc a casibus in quibus falsum dicitur, iuste tamen; ut contingit iudici secundum allegata et probata damnanti aliquem innocentem. Talis enim non tenetur ad restitutionem famae, sicut nec alterius cuiusvis damni: sed falsi testes tenentur ad omnia.

In eadem responsione ad secundum, quoad tertium membrum, scilicet quando quis abstulit famam dicendo verum iniuste, adverte duo. Primo, coram quibus est restituenda fama tali modo, scilicet quod male dixi, iniuste di, amavi, etc. Quia si sunt personae aliquid ingenii et notitiae de modo restituendi famam habentes, talis restitutio non est facienda: quia esset magis confirmatio dicti prius: quam restitutio famae. Sed coram talibus debet, tacendo de priori dicto, laudare, cum veritate tamen, personam illam, pi ies aperiendo quod credit ipsum virum bonum, et dare. operam ad hoc quod sic habeatur ab illis; Et hoc íta caute ne videatur hoc facere pro restitutione: quia hoc esset infamiae confirmatio, ut dictum 'est. — Secundo, quod si quando restitutio talis videretur magis rememoratio quam excusatio, ut puta quia jam habentur huiusmodi pro oblitis; ex quo non intervenit mendax infamia, omitti potest, et, si opus fuerit, aliter satisfacere, puta laudando personam quando expedit, et conversando amicabiliter cum illa, etc.

VI. In, responsione ad. quartum. eiusdem articuli dubi: plura occurrunt. Primum est, an procurans quod de aeque digno, ac per hoc impediens alium aeque dignum, teneatur ad restitutionem. De hoc enim nihil in littera dicitur, sed solum de digniore et minus digno. -

Secundum. est, an, multis pro seipsis procurantibus, sinon assequatur dignior, teneatur ille qui assecutus est ad restitutionem. Et est hic ratio dubii quia quilibet potest pro seipso licite procurare; et »emo damnum facit nisi qui facit illud quod facere ius non habet, ut dicit regula. iuris.

Tertium est quia, cum nullus teneatur ad restituendum. nisi ut. iterato. statuat illum in possessione rei suae, nulla ratio apparet quare ego, impediens alium a - cutione- beneficii in quo nihil iuris unquam habuit, tenear restituere totum. vel partem, Ex hoc namque quod nihil unquam iuris est sibi quaesitum in aliquo, sequitur. quod nihil fuit suum, Et per consequens sequitur quod nihil est sibi restituendum. — Et si diceretur quod habebat ius in spe, hoc non valet. Tum. quia ius in spe non est ius: sicut nec dives in spe est dives. Tum. quia restitutio rei in.spe tunc habet locum quando aufertur ius quod habet in.re in qua fundatur illa spes, ut patet in destruente semina vel diripiente instrumenta artis. quorum usu quis cum sua familia vivit, et similibus: in omnibus enim ablatio seu damnificatio fit alicuius rei in qua actu habet ius qui damnificatur, quae est fundamentum spei. In casu autem proposito nullius rei ius habet actu ille qui impeditur a consecutione.

Et confirmatur. Quia si is ad quem spectat conferre tale beneficium, sive antequam omnino confirmaverit, sive post, ante tamen quam det, ex seipso motu proprio mutat voluntatem, nec dat illi beneficium, non tenetur ad restitutionem, Ergo nullum ius illi abstulit: quia si ius aliquod abstulisset illi, teneretur procul dubio ad restitutionem. Et cum constet quod abstulit illi totum quod habebat quod potuit auferri a malis consultoribus, sequitur quod ipse nihil iuris habebat, et quod nullus teneatur ei ad restitutionem.

Et confirmatur rursus. Quia si ipse dignior aliquid iuris haberet, teneretur ei ad restitutionem minus dignus illo, qui tamen est dignus, cui non petenti collatum est beneficium illud. - Et tenet sequela: quia iste plus occupat iura dignioris, quia irreparabiliter, quam ille qui impedivit consulendo; quia poterat non sequi consilium eius distributor, et reddere digniori ius suum.

Quartum. dubium est quia, cum in littera dicitur, .Si vero iam firmatum sit quod alicui detur praebenda etc., aut intelligitur de firmitate tali qua est illi ius quaesitum; aut de firmitate adhuc impedibili, ut non sit illi ius quaesitum. Non de prima firmitate: quia sic non esset firmitas ut detur beneficium, sed firmitas iam dans; nec esset amplius impedibilis, nisi sicut potest quis privari suo. Nec de secunda: quia si est impedibilis, non debet restitui aequale; multum. enim refert inter actum et potentiam.

Quintum dubium est circa fundamentum litterae, sumptum ex II Physic., text. 56, scilicet: Quod parum distat, quasi nihil distare videtur. Quoniam regula ista datur ab Aristotele non de rebus in seipsis, sed ut subsunt practice aestimationi et affectut humano. Unde dicit quod intellectus accipit parum distans perinde ac si nihil distaret, cum secus magna mala aut magna bona fuerimus: accipit enim tanquam. si fuissemus in ipsis magnis malis aut magnis bonis. Constat autem ex dictis quod aequalitas commutativae iustitiae, ad. quam faciendam ordinatur restitutio, attenditur secundum aequalitatem rei ad rem, et non secundum aequalitatem rationis parum. pro nihilo aestimantis. Cuius signum. est quod. non aeque. punitur qui parum distavit a peccando mortaliter, et qui peccavit mortaliter; nec est idem. secundum iustitiam propinquissimum fuisse casui peccati mortalis, et cecidisse in illud: hic enim punitur poena aeterna, ille non. Neque est idem propinquissimum fuisse mutuo concedendo, et mutuasse: illi enim nihil reddendum esse, qui nihil mutuavit, huic vero restitui oportere censet iustitia. Multum. ergo refert ad aequalitatem iustitiae commutativae parum: distare seu prope esse, et applicuisse sive esse in termino: quamvis in pluribus, secundum passiones et aestimationes, utamur illo modico pro nihilo. Et quia modo- de iustitia commutativa tractamus, ideo illo fundamento male videntur doctores uti in proposito.

Sextum est, an ea quae hic dicuntur habeant locum in aliis consecutionibus bonorum, puta in testamentis et donationibus. Et est ratio dubii tum quia littera in hoc argumento meminit non solum praebendae consequendae, sed aliorum bonorum consequendorum; quamvis, respondendo, de consecutione praebendae solummodo loquatur. - Tum quia videtur eadem ratio responsiva: quia scilicet aut impedit iuste, aut iniuste, etc.

VII. Ad haec dubia, non eodem quo mota sunt ordine respondendo, sed, ut facilior sit doctrina, a quinto dubio, quod de fundamento est, initium solvendi sumemus. Ad quintum igitur dubium, de illa propositione ex II Physic., Quod parum. distat, nihil distare videtur, dicendum est quod propositio illa nec habenda est ut regula in materia iustitiae, nec omnino spernenda est quando subiecta materia patitur. Et quidem quod non sit pro regula habenda in: determinatione iusti patet ex hoc quod subverteret iustiiam: ut in ipsa materia de qua loquitur Aristoteles liquet. Verbi gratia, transit princeps aliquis iuxta paratas insidias, et parum defuit quin caperetur, occideretur, etc. Iste. princeps reputatur eufortunatus, ut ibidem dicit Aristoteles: quia, parum pro nihilo reputando, ex magno malo liberatus est. Si tamen ad iusti aequalitatem respiciamus, non reputatur iste princeps damnum passus, licet parum a-damno: distaverit. Propter quod nullus tenetur ei aliquid restituere. Et tamen si illa propositio admitteretur in proposito, scilicet, Prope habere et habere reputatur pro eo- dem, sequeretur quod iste, qui prope habuit damnum, habuisse reputaretur damnum, et consequenter esse sibi restituendum. Similiter etiam falsa est regula haec in lucro. Princeps enim qui prope acquisitionem monarchiae fuit, ita quod parum. defuit quin esset monarcha, infortunatus reputatur ex eadem ratione: non tamen propterea ad inaequalitatem rapti regni reputatur pervenisse, sicut nec pervenit; unde non tenetur ad regni restitutionem. Et tamen si illa regula habet locum, habere regnum et parum distare pro eodem reputando, sicut qui abstulisset teneretur ad restitutionem, ita hic, qui prope abstulit. Ex propositione ergo illa non est sumenda ratio efficax in hac materia. Quandoque tamen, ratione subiectae materiae, quae vel habet magnam latitudinem vel incertitudinem materialium, ut in mensuris et numeris, utimur propositione illa. Unde et Auctor in hac responsione non est illa usus, licet arguendo eam. attulerit.

VIII. Ad tertium deinde dubium dicendum est. Quia ex quo exclusa est pro fundamento illa. propositio, videndum est quid est fundamentum, de quo tertium. dubium quaerit. Fundamentum igitur necessitans impedientem ad restitutionem in casu proposito, ut ex littera colligi potest, habet duo capita simul: scilicet violationem iusti distributivi; et violationem boni propositi. distributoris respectu huius personae, cui dandum erat beneficium. Quod enim Auctor fundet se super iusto in distributionibus, patet ex hoc quod attendit ad dignam et magis dignam personam: iam. enim patet quod ad distributivam iustitiam spectat considerare dignitates personarum secundum se. Quod etiam fundet se super voluntate distributoris, patet ex hoc quod attendit si impedimentum praestatur consulendo antequam sit firmatum vel post. - Notanter autem dixi haec duo capita simul concurrere: quia neutrum sine altero sufficit ad obligandum ad restitutionem huic. Et quod non sufficiat violatio sola iusti distributivi, ex hoc patet quod requiritur, ultra dignitatem personae, praeparatio aliqua quae impediatur. Si enim nulla est de aliquo memoria, nec ad eum est aliqua inclinatio, quamvis dignior sit, nullus dicitur impediisse illum a consecutione beneficii: quamvis distribuens peccet, omittens digniorem ac per hoc violans iustitiam distributivam in beneficii collatione. Quod vero non sufficiat sola mutatio propositi etiam firmati distributoris, ex hoc patet quod, si bona ratione quis persuadeat et inducat mutationem, ut detur digniori, nulli dicitur auferri ius: quia non violatur, sed servatur iustum distributivum, praeponendo, digniorem. non tam digno. Utriusque ergo simul violatio. facit ut obligetur impediens ad restituendum illi in toto vel in parte.— Et quia nulli restituendum est nisi suum, consequens est quod ex utroque simul concurrente, Scilicet dignitate maiore et applicatione saltem; inchoata istius beneficii ad hunc digniorem, beneficium hoc fiat istius dignioris ita quod incipit esse suum. quodammodo, vel simpliciter quando est applicatio firmata, ut in littera dicitur. Et quia unusquisque habet ius in eo quod est suum quatenus suum est, ideo iste dignior cui dispositum erat dari beneficium, habet tantum iuris in illo quantum habet ibi de suo. Et licet vere suum absolute non sit quousque sit sibi datum, est tamen vere secundum quid suum, plus et minus quanto plus vel minus proxima est dispositio ad collationem. Sicut enim dispositiones agri ad fructificandum sunt expectantis fructus, et qui illius dispositiones tollit impedit fructificationem et tenetur ad restitutionem; ita dispositiones ad consecutionem beneficii sunt illius consecuturi beneficium, et qui eas tollit tenetur ad restitutionem. Et sic intervenit hic ius in re respectu dispositionum, et super hoc fundatur ius in spe respectu beneficii. Et propterea impediens dispositiones ad consequendum beneficium non tenetur ad restituendum aequivalens beneficio, sed ad restituendum aliquid, pensata propinquitate vel elongatione potentiae ab actu, sicut in laedente semina. accidit.

IX. Ad confirmationem dicitur falsum esse quod distributor mutans sententiam et declinans ad minus dignum non teneatur ad restitutionem. Deterioris siquidem conditionis in hoc distributor quam impediens est: quia quan- documque tenetur impediens ad restituendum, tenetur etiam distributor, nisi sit deceptus rationabiliter ita ut excusetur; saepe autem tenetur distributor ad restitutionem nullo impediente concurrente. Ad cuius evidentiam, altius antedictae radices restitutionis repetendo, nosse oportet quod "beneficia ecclesiastica sunt bona communia ecclesiae debita personis ecclesiasticis dignis, ita quod tale beneficium vacans. debetur alicui illius ecclesiae parti quae digna est. Sed aliter debetur ante actum distributionis, et aliter post: quia ante actum distributionis debetur digno ut commune, ita quod est. suum ut res communis; distributionis autem actus facit de communi proprium, est siquidem distributio appropriatio rei communis ad singulares personas, Et propterea quando incipit distribui hoc beneficium pro illo digno, incipit illud beneficium fieri suum ut proprium: -et quanto plus procedit distributionis actus pro ipso, tanto plus fit suum ut proprium. Itaque, consummato distributionis actu pro ipso, beneficium, quod a principio vacationis erat suum ut commune, est suum ut proprium. Et propterea quod prius erat sibi debitum ut commune, postmodum est sibi debitum ut proprium: et si quis post distributionem auferret, procul dubio auferret ab illo proprium. Impediens ergo a consecutione beneficii digniorem directe agit contra distributionis actum quo beneficium illud debeat fieri suum ut proprium: et propterea quanto magis processit actus distributionis pro illo, tanto ad plus tenetur. Distributor autem, quia sibi commissa est dispensatio communium bonorum, et tenetur ad tribuendum beneficium digniori; sive ex malo impedientis consilio avertat se a digniore sive proprio motu, ad restitutionem tenetur. Et quia ipse tenetur ad tribuendum digniori quod erat suum ut commune, quia ad officium spectat suum applicare commune huic, ideo ipse tenetur ad restituendum aequale illi beneficio: quoniam ipse tenebatur ad actum distributionis consummatum. pro illo (et hoc si non poterat impediri). Unde inter distributorem et impedientem haec est differentia, quia impediens tenetur ratione appropriationis debitae violatae: distributor autem ratione utriusque, scilicet et violatae appropriationis debitae, et omissae distributionis debitae. Et quod distributor teneatur ad restituendum aequale, potes sumere ex praecedenti articulo, in resp. ad ult, ubi dicitur quod distribuens qui minus quam debuit dedit alicui de communibus, tenetur recompensare secundum aequalitatem rei ad rem, ut scilicet quanto minus habuit quam debuit, tanto plus ei detur. Verbi gratia, si debebatur alicui de communibus centum, et data sunt ei quinquaginta, debentur alia quinquaginta; et si nihil habuisset, deberentur ei centum: alioquin non fieret restitutio secundum aequalitatem rei in qua damnificatus est ad rem quae in recompensationem datur. Et similiter in proposito, si (pro quia) isti digniori debebatur de communibus bonis tale beneficium, et non est ei datum; ex quo in toto damnificatus est a distributore, qui tenetur ad hoc, non fiet restitutio nisi aequivalens restituatur.

X. Sed contra haec conclusa militat ratio restitutionis: quia secundum eam aut neuter tenetur ad restituendum aequale, aut uterque. Quod sic patet. Aut isti digniori impedito beneficium erat debitum ut commune, aut ut proprium. Si ut commune, ergo non debet sibi restitui ut proprium. Sed reddere aequale secundum rem est reddere quod alicui debetur ut proprium. Ergo nec distributor nec impediens tenetur ad restitutionem aequalis. Si namque redderetur aequale ipsi beneficio, plus esset id quod redderetur quam id quod ablatum est: quia ablatum est quod erat suum ut commune et coeptum appropriari, et restitutum est ut suum proprium. Et sic iste dignior ex impedimento vel mutata sententia lucraretur: plus enim haberet quam habebat tunc quando impedimentum appositum est; quia habet ut proprium quod tunc non habebat nisi ut commune et coeptum appropriari. Si ut proprium, sequitur, Ergo uterque, scilicet distributor et impediens, tenetur ad restitutionem aequalis: quoniam secundum aequalitatem rei ad rem faciendo restitutionem, oportet totum quod erat illi proprium reddere. Falsum igitur videtur quod teneatur ad restituendum plus distributor quam im- pediens, ut conclusum erat, ita quod ille ad aequale, iste ad aliquam partem tenetur. Quoniam idem iustum est quod ab utroque violatur, licet diversimode: quod non facit teneri ad plus restituendum, sed facit istum magis teneri ad restituendum quam illum, verbi gratia, principalem magis quam secundarium damnificantem.

XI. Existentibus igitur pro utraque parte rationibus satis ambiguis, oportet materiam restitutionis ex proprio genere decidere in propria principia reducendo, ut mens quiescat. Restitutio iustitiae commutativae actus est. Iustitia autem commutativa respicit debitum ut proprium: ut in qu. praec., art. i, ad ult., littera dicit. Quod igitur restituendum est, oportet debitum esse non qualitercumque, sed ut proprium. Firma ergo sententiam quod obiectum restitutionis est debitum alicui ut proprium, ita quod, nisi debeatur alicui ut proprium, non est illi necessario restituendum. Et hoc habet restitutio ex suo genere: quia cuiuslibet commutationis iustae obiectum est debitum alicui ut proprium, ut patet in emptione et venditione, furto et rapina, et -— modi.

Applicando autem restitutionem ad recotiipenmsdik distributiones iniustas, dicimus quod res distribuenda non est partium ut propria, sed ut communis: et efficienda est propria singulis partibus secundum proportionalitatis formam per actum distributionis. Ita quod distributio, ut est actus distributivae iustitiae, non significat applicationem communis boni ad has personas: quoniam talis applicatio potest fieri per actum donationis, ut patet cum communitas largitur legatis. Nec significat applicationem debitam eiusdem: quoniam haec potest fieri per actum commutativae iustitiae, ut patet cum communitas solvit mercenariis. Sed significat applicationem communis boni secundum proportionalitatem debitam partibus illius communitatis a distributore. Huiusmodi vero applicatio, quae distributio vocatur, non praesupponit portionem tali parti debitam esse illius ut propriam, sed facit illam esse sibi propriam: distributio enim est inter duos terminos, ita quod terminus a quo est res debita pari ut communis, terminus vero ad quem res propria partis, et ipsa distributio est faciens de communi proprium partibus, ut iam dictum est. Mon

Ex hoc igitur quod distributio est faciens proprium, et restitutio fundatur super proprio, consequens est quod sicut diversimode aliqui se habent ad distributionem, ita diversimode se habent ad faciendum proprium huic vel illi: et sicut diversimode aliqui tollunt distributionem, ita diversimode tollunt appropriationem. Constat autem quod diversimode habent se ad distributionem distributor et privata persona: quia ille tenetur ad distributionem, hoc est ad faciendum consummate de communi proprium huic parti secundum suam proportionem; privata autem persona non tenetur ad distributionem. Quicumque autem tenetur ad faciendum consummate A meum, et absque rationabili causa non facit, non satisfacit mihi si aliquid minus quam A. faciat meum, ut de se patet: quia damnum meum ex negata appropriatione debita ab ipso distributore, tantum est quantum opponitur ipsi A. Et propterea distributor tenetur secundum formam. iustitiae commutativae mihi, cui debebat distribuere A, restituere aequivalens ipsi A: quia restitutio respicit debitum proprio damno; ut autem dictum est, proprium damnum mihi a distributore illatum mensuratur secundum quantitatem boni communis mihi appropriandi ex debito ab ipso distributore; ipse enim ad consummatam appropriationem tenetur, et paria sunt auferre alicui suum et non facere alicui suum, si referatur ad illum qui tenetur ad hoc faciendum et expeditus ita est ut impediri nequeat. Privata autem persona quae, ex adverso veniens, impedit distributionem de qua loquimur, quae scilicet est actus iustitiae distributivae, ex eo. quod non tenetur ad ipsam consummandam distributionem, non tenetur restituere aequivalens beneficio distribuendo: sed ex eo quod distributionem, quae est debita appropriatio communis ad hanc partem, impedit, intantum tenetur quantum illa appropriatio accedit ad proprium; quanto enim appropriatio magis appropinquat huic, tanto damnum proprium istius est maius; penes proprium autem damnum illatum mensuranda est restitutio, quae ad debitum ut proprium respicit. Et propterea in littera dicitur quod impediens tenetur ad arbitrium boni viri, si non erat firmatum: quia non erat suum ut proprium; nec ille tenebatur ad consummandum distributionis actum ut esset suum ut proprium. Sic ergo patet quod non est eadem de utroque, scilicet distributore et impediente, ratio. Quia impediens tenetur ex hoc solo quia impedivit digniorem a consecutione sui ut communis, debiti tamen ut fieret sibi proprium: et quia quanto magis distributio erat disposita pro eo, tanto magis erat suum ut proprium, ideo tanto ad plus restituendum tenetur. Distributor autem ex alio capite tenetur ad restitutionem: scilicet ex hoc quod tenebatur ad inchoandam et consummandam distributionem huius beneficii pro isto. — Et nisi hoc asseratur; perit natura restitutionis pro damnis distributionum, Fieret enim melioris conditionis distributor omittens dare huic: quia non teneretur restituere tantum huic quantum tenebatur distribuere huic. Cessaret quoque iustitia querelarum civium hinc pugnantium quod aequalia non aequalibus, aut inaequalia aequalibus dantur, ut dicitur in V Ethic.: aut iniustum hoc non. deberet ad iustum. per restitutionem deduci, ut patet.

Notanter autem dixi quod impediens ex adverso vemiens non tenetur ad aequale. Quia consiliarii distributoris. consilio distributor regitur in distribuendo, non minus tenentur ad restituendum aequale quam distributor: quia ipsi tenentur ex offidio ad inchoandam et «onsummandam distributionem pro digniore, ex quo est eorum consilio distributio proposita.

Haec autem quae de distributoris obligatione dicta sunt, intelligenda sunt quando distributio pro digniore liquida est et non impedibilis. - Et quoniam difficile est restitutionem facere in distributionibus beneficiorum, ideo caveant sibi distributores: quia nom remittitur peccatum nisi restituatur. ablatum. — Nec fallat se, aut blandiatur sibi quispiam, putans Papam, propter plenitudinem suae potestatis, non arctari distributivae iustitiae legibus in beneficiis distribuendis. Quoniam Paulus Apostolus, cui universalis Ecclesiae regimen commissum erat, sicut aliis Apostolis, a Christo, ait: Sic nos existimet homo ut dispensatores ministeriorum Dei. Ut dispensatores ministeriorum dixit, non ut dominos. Constat autem ministeria ecclesiastica distribui cum beneficia ecclesiastica distribuuntur: quoniam haec sunt illorum quasi stipendia.

XII. Sed quid dicendum in casu quo corrupta esset Ecclesia in capite, et omnes avaritiae studerent, et sola venalitas aut voluntas, aut aliqua conditio extranea a iusto, esset ratio distributionis, seu dissipationis, beneficiorum, et unus alium supplantare quaereret? Quis cui restituere teneretur: cum omnes sint indigni; cum nulla impediatur distributio, quia omnino non fuisset iuste datum beneficium, sed ad libitum, etc.?

Respondeo quod sicut in moralibus sunt, ut dicitur in MIL Ethic., vitia duplicis ordinis, quaedam humana, ut avaritia, pusillanimitas, furtum et similia; quaedam vero bestialia, ut coitus cum animalibus, feritates et huiusmodi; et de illis disputatur, ista relinquuntur: ita in Ecclesia quaedam sunt vitia ecclesiastica, ut intrusio, simonia, aliqua mala distributio, impedimentum. praestare digniori, et huiusmodi; quaedam autem sunt vitia babylonica, quae indigna sunt disputatione. Et huiusmodi sunt vitia Romanae curiae quando, quod Deus avertat, venalitas, voluntas, lenocinium et huiusmodi distribuerent beneficia.

XIII. Ad confirmationem ultimam in dubio principali dicitur quod, cum iste minus dignus ratione actionis suae in nullo teneatur digniori, quia non impedivit eum, ut supponitur; nec beneficium unquam fuerit illius dignioris; nec ipse fuerit unquam debitor illi ut faceret illud esse suum, sicut debitor erat distributor: nullo iure tenetur ad restitutionem. — Nec est verum quod iste occupet iura dignioris. Quoniam ius dignioris erat respectu illius quandiu erat inter bona communia. Modo autem factum est bonum proprium per applicationem ad istum: et ius dignioris remansit ad communia et ad distributorem, qui ei tenetur duplici iure, scilicet distributionis et restitutionis.

XIV. Ad secundum postmodum dubium, quod de procurantibus pro se minus dignis ac per hoc! indirecte impedientibus digniorem, tractat, dicitur a Scoto et Richardo, in IV Sent., dist. xv, quod talis pro se procurans non tenetur ad restitutionem aliquam: quia licet unicuique pro seipso procurare per viam licitam et honestam, alio neglecto. — Et firmatur, seu declaratur, ex iure civili, ff. de Nov. Op. Nunt., l. 1, ubi dicitur quod si praescindo venas in fundo meo per quas derivatur aqua ad puteum alterius, causa damnificandi, teneor illi: si autem ut propriae consulam utilitati in aliquo aedificio, non. teneor, iuxta allatam regulam arguendo.

Petrus autem de Palude, in IV Sent., dist. xv, dicit quod si quis procurat ut beneficium detur minus digno sibi vel alii, tenetur ad restitutionem digniori, quem impedit: quia beneficium est debitum secundum distributivam iustitiam digniori.

Mihi vero videtur distinguendum. Quia minus dignus potest dupliciter, pro se procurando, impedire digniorem. Primo, ut impedimentum claudatur infra latitudinem voluntarii. Quod tunc accidit quando procurans pro se mavult se consequi cum dignioris impedimento, quam se non consequi ut dignior non impediatur. Quando enim procuratio pro minus digno sic tendit ad consequendum ut non curet de impedimento dignioris, ad restitutionem tenetur, iuxta arbitrium tamen boni viri. Et ratio est quia huius procuratio est iniusta, utpote contra iustitiam distributivam. — Alio modo, ut impedimentum non sit voluntarium. Quod tunc accidit quando aliquis petit pro se vel alio sine cuiusquam iniuria. Et si hoc quidem exprimit, clarum est quod iniuste non petit: et si sibi dari contingit a distributore, posthabito digniore, ipse qui petit in causa non fuit; unde non tenetur ad restitutionem, Si autem hoc non explicat (quia non est de stylo petentium), petitio sua intelligenda est sine iniuria alterius: quia nemo praesumendus malus est absque sufficienti indicio. Et propterea etiam absolute procurans, non volens impedire propter se digniorem (et si in veritate adverteret se impedire digniorem, desisteret; aut exprimeret suam intentionem, si de hoc rationabiliter dubitaret), non tenetur ad restituendum in aliquo si sibi minus digno datum est: quia non iniuste procurat. — Et si hanc distinctionem perspexeris, videbis quod opiniones recitatae, quae visae sunt contrariae, non sunt contrariae. Quia Scotus et Richardus verum dicunt quando iuste quis procurat, non. quando contra rationem distributivae iustitiae; Petrus vero quando iniuste quis procurat.

XV. Ad primum deinceps dubium, de aeque dignis, ex dictis patet responsio: quia scilicet impediens dignum ut detur aeque digno, non tenetur ad restitutionem, quoniam non violat iustum distributivum. lam enim dictum est quod nisi violetur iustum, non habet locum restitutio. — Et si contra instetur, quia violatur appropriatio inchoata pro uno; - respondetur quod in aeque dignis appropriatio innititur non iustitiae, sed gratiae, donec fuerit consummata, seu fecerit proprium; et propterea non laeditur in iustitia, sed gratia; non impeditur appropriatio debita, sed gratuita.

XVI. Ad quartum. demum dubium, de gradibus in progressu distributionis, quando scilicet distributio est firmata et tamen non est executioni mandata, dicitur quod Auctor, ut ex dictis patet, loquitur de distributione debita, non gratuita, idest respectu dignioris, non aeque digni: Et istius ponuntur tres status: primus, ante firmitatem, hoc est antequam sit. decreta. distributio ad hunc; secundus, quando iam est decreta respectu huius, sed non executioni mandata; tertius, quando iam est executioni mandata, De hoc tertio statu in littera nihil dicitur, quia de impedimento consecutionis est quaestio; consummata autem distributione, consecuutio impediri non potest, licet possit impediri possessio consecuti. Sed de iniuste impediente possessionem, non est dubium quod tenetur ad restitutionem aequalis: quia iam in proprio damnificatur qui impeditur a possidendo suum beneficium. - De primo vero statu dicitur quod ad arbitrium boni viri, pensatis conditionibus, resti- tutio fieri debet. — De secundo vero, de quo est praesens dubium, in littera dicitur quod tenetur ad restitutionem aequalis. Et quod intelligat littera per sua verba hunc statum, scilicet quando distributio debita est decreta respectu huius, patet ex duobus. Primo, ex hoc quod dicit, Si est firmatum quod alicui detur. Secundo, ex hoc quod subdit, Et aliquis procuret quod revocetur. Si enim loqueretur: de distributione executioni mandata, ante tamen possessionem, non diceret ly u£ detur: quia iam data esset praebenda. Nec diceretur revocabilis: quia ex quo est executioni mandata, non est revocabilis, sed auferibilis.

Unde ad motum dubium dicitur quod Auctor loquitur de firmitate impedibili, ita ut non sit adhuc omnino proprium illius pro quo firmatum est beneficium: patet namque quod ponit casum in quo de facto impeditus est ille dignior, et factum est ut sibi non detur per revocationem statutae distributionis. Et cum obiicitur: Ergo impediens non tenetur ad aequale, quia adhuc non erat actu suum: - respondetur quod paria sunt esse actu meum et esse ex debito decretum ut sit meum. Statim enim ut distributio, iustitia distributiva exigente, decreta est ut hoc detur illi parti et illud illi alteri parti, unicuique parti debetur id quod est decretum sibi quasi proprium: quamvis usque ad executionem decreti non sit illud vere proprium. Quia ergo paria sunt proprium et quasi proprium, ideo Auctor adhuc existente ambulatoria. Signum autem huius est quod dixit quod tenetur ad restitutionem aequalis.

Sed occurrit non spernenda speculatio. Contingere potest quod, iuste decreta distributione talium beneficiorum pro tali et tali, antequam executioni mandetur distributio, apparet alius dignior, cui secundum rationem distributivae iustitiae debetur locus primus in distributionibus. Si quis, ad distributorem accedens, procuret ut revocet decretam distributionem ut detur digniori praebenda, iste non violat iustitiam distributivam, nec tenetur ad restitutionem illi cui erat decretum beneficium. Et tamen aufert illi quod erat illi debitum quasi proprium. Non ergo paria sunt auferre debitum quasi proprium, et auferre debitum ut proprium: quia constat non esse auferendum proprium beneficium ab aliquo ut detur digniori.

Sed hoc non obstat determinationi factae: quia res non in eodem statu permanent. Advertendum est enim quod quandiu decreta distributio habuit rationem iusti, portio decreta huic erat debita quasi propria. Et quandiu habebat hanc rationem, non poterat nisi iniuste auferri ab eo; et aequivalebat proprio. Sed statim ut distributio desiit habere rationem iusti propter digniorem personam interim manifestatam, desiit illa praebenda debita esse huic quasi propria: ac per hoc licite data alteri est. Hoc autem ostendit quod non sunt idem proprium et quasi proprium, et quod non habent omnino eandem vim: quia proprium non est variabile, quasi proprium adhuc varietati subiicitur. Sed non ostendit quin, stante in suo robore quasi proprio, aequivaleant proprium et quasi proprium quoad damnum, .et consequenter quoad restitutionem.

XVII. Ad sextum postremo dubium, an haec doctrina locum habeat in donationibus, testamentis et legatis, respondetur breviter quod quia liberalium collationum voluntas dantis est ratio, iuxta verbum patrisfamilias, An non licet mihi quod volo facere; et voluntas donantis, testantis aut legantis, quandiu est ambulatoria, in sua est libertate, ita quod nulli facit iniuriam auferendo legatum factum: consequens est quod nullius ius violat qui legatum, testamentum aut aliquid huiusmodi impedit, procurando revocari, non solum ut sibi aut alteri benefaciat, sed etiam si animo damnificandi eos quibus erant danda huiusmodi bona revocationem eorum procuret ab eo qui donabat. Et ratio est quia restitutio est actus iustitiae: et quando ex damno illato consurgit, praesupponit violationem iusti seu iuris, ad quod reparandum restitutio ordinatur. In proposito autem nullius ius violatur: quia nihil erat alicuius, voluntate si ipse testator ex odio revocet testamentum, nulli facit iniuriam. Et si ipse qui est principalis causa revocationis nulli facit iniuriam, alii excitantes ipsum et inducentes ad revocandum non inducunt ad faciendum iniuriam alicui. Ac per hoc, non tenentur ad restitutionem, sed ad pe tentiam de peccato odii.

Et si contra hoc afferatur allatum exemplum de cisione venarum aquae, quod si animo damnificandi alius quis praecidit in proprio fundo venas aquae per quas in puteum fluit alterius, tenetur ad restitutionem; ad quam non tenetur si non animo dammnificandi faceret idem, ut praedictum est: ergo, a simili, qui animo damnificandi proximum procurat revocari testamentum, tenetur de damno: — respondendum est quod non est simile. Quia in casu praecisionis aufertur proximo aqua propria, dependens tamen a fundo alterius: et propterea oportet auferentem ex legitima causa auferre. Hic vero nihil proprium aufertur: quia nihil iuris habebat ex voluntate ambulatoria. ai

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo tertio eiusdem sexagesimaesecundae quaestionis dubium occurrit circa illam redditionem causae in corpore articuli cum dicitur: Et ideo antequam sit condemnatus per iudicem, non tenetur restituere. Videtur enim quod ex hoc quod inflictio poenae pertinet ad iudicem, non sequatur quod antequam sit condemnatus, non teneatur. Tum quia inflictio poenae non pertinet ad iudicem tantum, sed ad legem: dictum est enim in praecedenti Libro quod actus legis est punire; immo iudex. punit ut lex animata. Si ergo lex poenalis lata est, non est opus iudice damnante: quia lex inflixit poenam. — Tum quia manifeste patet teneri aliquos ad poenas legis absque iudicis quocumque actu: ut patet in excommunicationibus et censuris latis a iure.

II. Ad hoc dicitur quod Auctor non loquitur universaliter de poena a lege imposita, sed de poena restitutionis in quadruplo vel huiusmodi, ut patet in littera. — Sed quia ratio in littera ad materiam restitutionis a lege statutae universalior est quam restitutionis poena, ut patet, oportet aliter dicere, distinguende quod poena statuta in lege est duplex: quaedam ad cuius executionem requiritur aliqua actio; quaedam autem cuius executio nullam actionem requirit. Verbi gratia, poenae mortis, mutilationis, verberis, carceris, exilii, solutionis, confiscationis seu privationis bonorum, et huiusmodi, non possunt executioni mandari per solam legem, nisi interveniat actio aliqua, puta occidere, mutilare, verberare, includere, ire, solvere, accipere vel dare, et si qua est alia eiusmodi actio. Poenae autem excommaunicationis, suspensionis, interdicti et irregularitatis, et si qua est alia similis, nullam actionem in sui executionem exigunt; sed non communicare cum fidelibus, non immiscere se prohibitis, non exercere actum ordinis, quae in sola negatione seu privatione consistunt, sufficiunt ad earum executionem.

Ex hoc autem sequitur altera differentia: scilicet quod quaedam est poena cuius inflictio est propria iudici; quaedam autem cuius inflictio est communis iudici et legi. De- claratur hoc. Quia poena in executione exigens agere convincitur propria iudici ex hoc, quia aut ad illud agere tenetur reus, aut iudex. Non reus: quia non tenetur ex lege nisi ad poenam; poena autem consistit in pati, non in agere. Ergo tenetur iudex. Et vere sic est. Quia nisi iudex, per se vel alium, occidat, mutilet, verberet, claudat, agat ad exilium, accipiat bona, aut huiusmodi, non tenetur reus ex sola lege ad huiusmodi poenae executionem. — Poena autem in executione non exigens agere communiter infligi potest a iure vel a iudice. Itaque sola legis lata sententia obligat reum ad executionem poenae. Et in promptu causa est: quia non exigit necessario actionem iudicis.

III. Ad dubium ergo dicitur quod doctrina Auctoris universalis est de poena cuius inflictio pertinet ad iudicem ut propria: de tali enim optime sequitur redditio causae, Kt ideo antequam sit condemnatus per iudicem, non tenetur ad executionem. Et quod haec sit vera intentio Auctoris patet ex hoc quod loquitur de iudice ut distinguitur a lege: loquendo enim de iudice ut distinguitur a lege, oportet loqui de propriis iudici, et non de communibus iudici ef legi.

Et per haec patet responsio ad primam obiectionem. Quia punire, idest punitionem statuere, est actus legis. Et punire executive convenit etiam legi quando poena non exigit actionem in executione. — Et ad secundam, quia de poenis quarum inflictio communis est iudici et legi loquitur: littera autem loquitur de poena cuius inflictio est propria iudici.

Et tu notabis et applicabis haec ad iurium et statutorum tam civilium quam canonicorum intellectum et rationem. Videbis enim quod si pro quibusdam criminibus, puta haeresis, laesae maiestatis et huiusmodi, poenae privationis bonorum ipso facto incurrendae ponuntur, inquantum claudunt in se privationem, a lege infligi dicuntur: inquantum vero exigunt actionem, iudicis actum expectant. Unde dicuntur privati dominio rerum a lege: non tamen tenentur ea assignare fisco nisi interveniat actio iudicis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem quaestionis, in responsione ad primum et secundum, dubium est quare damnum lucri cessantis ex pecunia mutuata debet restitui creditori post moram, ut in littera dicitur, et non a principio, absolute loquendo. Nulla enim apparet inter haec differentia nisi quia post moram involuntarie sustinet damnum creditor, a principio autem voluntarie. Sed haec ratio non valet: quia iustitiae commutativae est adaequare rem rei sive voluntarie sive involuntarie quis damnum sustineat, ut patet in mutuo et venditione voluntariis, et in furto quoad involuntaria. Propter quod si debitor pecuniae, puta mille ducatorum, tenetur post moram ad aliquid plus quam mille ratione interesse lucri cessantis, oportet hoc debitum non aliunde provenire quam ex hoc quod in littera dicitur, scilicet quod habens mille non solum habet mille, sed habet lucrum in virtute, in quo damnificatur a debitore detinente illos mille; ac per hoc, ut aequalitas fiat rei ad rem, oportet restituere illi non solum mille, sed etiam quantum aestimatur valere lucrum. in virtute; sicut in seminibus destructis quantum aestimantur fructus in virtute, non in actu, ut in littera dicitur. Et si ex hoc provenit huiusmodi restitutio, consequens est quod etiam a principio habens mille ducatos non solum habet mille, sed lucrum in virtute. Ac per hoc, voluntarie sustinens damnum mille, dum mutuat alteri, sustinet etiam damnum lucri in virtute. Ac per hoc, debentur eidem non solum mille, sed aliquid aequivalens damno lucri: alioquin non restitueretur aequale.

Et confirmatur. Quia sicut habens semina in agro sata potest licite vendere messem, quam habet in virtute, non quantum valebit, sed quantum valet in praeparatione tali existens: ergo, pari ratione, si habens mille ducatos habet lucrum in virtute, potest alienare totum simul, scilicet illos mille et lucrum in virtute.

Ad hoc dubium, quia ad materiam usurae spectat, ideo in tractatu de usura inferius respondebitur. Coincidit enim haec quaestio cum illa: An liceat accipere aliquid plus mutuata summa ex hoc quod pecunia est organum ad lucrandum et commoda humanae vitae habendum. Quae quaestio ibidem disputabitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto eiusdem quaestionis nota in corpore articuli illa verba: misi ei qui minus habet quam quod suum est, suppleretur. Ex hac siquidem radice, quod scilicet ideo reddendum est ei a quo acceptum quia suum est, habetur quod qui accepit ab aliquo. rem alienam vel furto vel usura vel alias occupatam, non tenetur restituere ili a quo accepit, quia non minus habet quam suum est: sed debet facere quantum potest ut reddatur domino. Debet tamen significare per aliquam bonam viam illi qui occupaverat quod non tenetur satisfacere tali pro tali re: ne contingat, si forte veniat ad poenitentiam, bis fieri restitutionem et damnificari poenitentem.,

Ex hac quoque radice provenit quod si quis bona ecclesiae seu religionis sic habuit quod tenetur ea restituere, et praelatus ecclesiae illius vel monachus administrator sit dilapidator, quod non sunt eis restituenda: quia non minus habent de suo, sed de alieno eis credito ad dispensandum, non ad dissipandum. Et ideo tenetur reddere ecclesiae, quae est rerum domina, in rebus quae non possunt dilapidari: et similiter reddi debent abbatiae seu conventui cuius sunt. Et idem est de similibus iudicium.

Et haec intellige in foro conscientiae, cum secreto haec fieri possunt, agendo utiliter causam utriusque, scilicet domini et occupatoris parati ad detinendum alienum aut dilapidandum ecclesiasticum seu commune bonum. Nam secus est in foro iudiciali et absolute: pro quanto etiam praedoni convenit quod rapta bona sunt sua non simpliciter, sed ad custodiendum et restituendum; in cuius signum, non nisi publica potestate possunt illi auferri licite, absolute loquendo. Et propterea iudex compelleret ad restituendum illi occupatori et dilapidatori, sicut ad tuendum etiam praedonem in possessione. Et plenitudo iustitiae exigeret ut ipse occupator aut dilapidator rehaberet quod suum sic est, et restitueret domino aut recte dispensaret: nam si sic fieret, etiam modus iustitiae quoad personam quae tenetur ad restituendum domino simpliciter vel dispensandum, servaretur; qui violatur (hoc est, non servatur) cum in foro conscientiae supradicto modo restitutio fit. Sed'sancte in dictis casibus non servatur, in favorem utriusque, ut dictum est: defectus siquidem legis hic accidere videtur corrigendus ab aequitate, ne foveat quis occupationem aut dilapidationem, materiam ministrando, cum possit illam subtrahere et proximi aut ecclesiae iura tueri sic, etc.

II. In responsione ad primum eiiidein articuli, adverte quod ex hac eadem radice provenit quod tempore iniusti belii non sunt restituenda magna debita iniusto principi, quibus ad exercitum fovendum eget: sed conservanda ut congruo tempore, sine scilicet alterius iniuria, reddantur, —- Et si depositum aut mutuum non est reddendum domino exposituro in damnum alterius, quo pacto potest quis mutuare alicui exposituro in damnum et iniuriam Ecclesiae, puta pro emendo. cardinalatu? Minus enim est reddere suum alicui quam mutuare. Et si neutrum agendum est, quo pacto nummularii ut mediatores ministrant eisdem ad habendum pecunias suas ex aliquo distanti loco pro tali opere? Nec enim, cum sint voluntaria, absque peccato fiunt, quando constat quod ad hoc petuntur. '

III. In responsione ad secundum eiusdem articuli quinti, scito discernere inter dationem illicitam, et propter causam illicitam, respiciendo ad id quod lege divina vel humana prohibitum est. Quando enim ipsum dare est peccatum seu prohibitum, ut cum lex prohibet dare, ut patet cum prohibetur dari iudici pro sententia vel monasterio pro ingressu vel episcopo pro beneficio, et huiusmodi, tunc ipsa datio est illicita. Quando vero dare non prohibetur, sed actus seu causa propter quam datur, ut cum prohibetur fornicatio, adulterium et huiusmodi, non prohibetur dare propter ista, sed ipsa prohibentur. Unde homo propter accepta huiusmodi servitia, quamvis nefanda, tenetur dare quod promisit vel solitum est. Et quia sola causa in culpa est, non refert in proposito an propter fornicationem, an propter adulterium aut aliam speciem luxuriae detur. Et similiter est de aliis malis servitiis: dummodo dare prohibitum non sit lege divina, ut in simonia; vel humana, ut in multis et factum est et fieri potest contra dantes pro tali vel tali actu, etc. Et forte propter istos duos modos quibus datio ipsa potest esse mala, Auctor dixit duo vocabula, scilicet illicita et contra legem, referendo illicitum ad ius naturae vel divinum, et contra legem ad ius humanum.

In eadem responsione adverte quod, licet mulier possit sibi retinere ex meretricio actu acquisita sine dolo et fraude, quae tamen acquisivit ex simulatis verbis aut factis tenetur restituere: huiusmodi namque simulationes important dolus et fraus, ut patet superius in tractatu de prudentia. Et quia per huiusmodi simulationes frequenter ab amatoribus extorquere videntur, si crebrae essent harum poenitentiae, latius essent exempla ponenda: sed ipsae viderint quid et quot simulaverint.

IV. In responsione ad tertium, quia tria tractantur, scilicet de omnino ignoto domino rei, de mortuo, de multum distante, de extremis singillatim oportet aliquid dicere. De omnino ergo ignoto domino hota tria: scilicet viam, terminum et consequens. Quoad, viam, vide in littera quod est diligens inquisitio. Et dicitur diligens inquisitio quam diligens homo, accurate investigando ubi, quando, per quos, a quibus, etc., faceret. Et cum ad terminum non perveniatur nisi pertransita via, non debet rei dominus haberi pro omnino ignoto nisi postquam praecessit diligens inquisitio. Et propterea si quis absque inquisitione rem alterius pauperi dedisset, non sausfecisset, sed tenetur invento domino restituere: et sibi ipsi imputet, qui imprudenter alienavit alienum.

Quoad terminum, vide in littera quod omnino ignotus: ita quod, praemissa diligenti inquisitione, perveniendum est ad hoc quod rei dominus sit omnino ignotus, Nam si aliqualiter esset notus, puta quod est unus talis villae, etc., deberet inquisitio ad ulteriora procedere, ut particularis notitia haberetur de domino, ut prudens vir sciret inquirere. - Rursus quando sciri non potest dominus in particulari, sed scitur quasi sub disiunctione quod alicui istorum debetur, non est omnino ignotus dominus. Unde debet eis dari,et vel distribui eisdem, vel ut sorte aliquis accipiat, quando divisa res pluribus non prodesset et unita aliquem relevaret. Et ne alicui fiat iniuria, de eorum voluntate agendum est quidquid agendum est. - Et per hoc patet quomodo debeat restitui quod acceptum est in bello iniusto, quando civitas data est in praedam, nec sciri potest cui debetur hoc quod ab hoc poenitente restituendum est. Non est enim dandum pauperibus, nec aedificanda'sunt monasteria aut hospitalia, extantibus damnum passis, de bonis eorum sine eorum voluntate. Nec excusantur qui damnum intulerunt ex difficultate inquirendi aut hoc faciendi: quoniam damnificator ipse fuit in culpa, et posuit seipsum in huiusmodi difficultatibus, ponendo alios in paupertate.

Quoad id vero quod sequitur quando dominus est ignotus, vide in littera quod debet ei restitui eo modo quo potest, scilicet erogando illud nomine illius pauperibus Christi. Sic enim redditur bonum utile ut sit utile spiritualiter quod non potest illi reddi ut sit utile corporaliter vel spiritualiter ad arbitrium domini, — Et hinc habes solutionem quaestionis quid agendum est de casu inventis habentibus dominum, quando dominus est omnino ignotus. Dico autem habentibus dominum: quia de inventis distinguendum erit inferius in qu. ryvr. Debent enim haec erogari pauperi- ' bus. Et cum ipse inventor non sit deterioris conditionis ex hoc quod invenit, potest sibi ipsi, si pauper est, non minus quam alteri, applicare eleemosynaliter: sicut is cui commissa est distributio aliquarum eleemosynarum potest seipsum computare in numero pauperum, si pauper est, et distribuere proportionaliter sibi sicut alii, secundum Auctoris doctrinam superius habitam.

V. De multum autem distante domino rei, si commode potest transmitti ei, aut significari, ut ordinet cui detur sibi debitum ut perveniat ad eum, nulla difficultas est quod tenetur habens rem ad restituendum ei. Sed quaestio est quando non potest aliter absenti restitui suum nisi cum magno damno restituentis: puta quia oportet tantum de suo expendere in mittendo vel significando, quantum valet id quod restituendum est. Auctor namque, et Scotus et Richardus, in Quarto, dist. xv, tenent quod iste restitutor non tenetur ad restituendum ei cum tali damno: quia non tenetur nisi ad restitutionem rei acceptae. Et addunt Scotus et Richardus quod in hoc casu debet illud erogari pauperibus, si non adsunt parentes illius. In hoc autem loco Auctor nihil loquitur de sumptibus agendis, sed absolute loquens de multum distante dicit quod debet, si commode potest, domino mitti debitum, alioquin debet deponi et domino significari.

Mihi autem videtur distinguendum de causa restitutionis: an scilicet fuerit acceptio iniusta, ut furtum, rapina, usura et huiusmodi; vel sine iniustitia, ut inventio, successio, mutuum, depositum et huiusmodi. Nam si tenetur ad restitutionem ratione furti et similium, tenetur etiam ad expensas, etiam. in quadruplum, si aliter non potest facere quod res reddatur domino. Et ratio est quia dominus rei ex eo quod passus est furtum, non debet damnificari: constat autem quod damnificaretur si propriis expensis deberet recuperare rem sibi ablatam. Cum ergo ipse non teneatur ad expensas, et fur teneatur ad iterato statuendum dominum rei in possessione, consequens est quod fur teneatur per accidens, scilicet propter accidentem distantiam, ad plus damni sustinendum quam intulerit alteri. - Nec propterea concedendum est quod tenetur ad aliud quam ad restitutionem. Sed quia tenetur ad consummatam restitutionem, quae per accidens requirit expensas, ideo tenetur ad subeundum damnum. - Nec refert in proposito an fur, an passus furtum se absentaverit a loco furti: sed sibi imputet fur, qui furando effecit se debitorem: ad ponendum dominum in possessione rei suae, non in hoc vel illo loco, sed simpliciter. Nec debet dominus, qui non potuit rem suam ablatam ferre secum, pati: pateretur autem si sine eius voluntate res sua pauperi aut alteri daretur.

Si vero tenetur ad restitutionem ratione acceptionis non iniustae, tunc, cessante mora, fraude atque iniusto quoad hoc recessu debitoris, non tenetur debitor ad damnum subeundum propter restitutionem faciendam, etiam si ipse se absentaverit: quia iure suo utebatur se absentando propter negotium aut commodum, quando non erat obligatus significare creditori seu domino suum recessum. Et ratio est quia in huiusmodi debitor aut tenetur ad restitutionem solum ratione rei alienae apud se, ut patet de invento et ex successione habito, deposito et huiusmodi: et sic constat quod non tenetur ex huiusmodi incurrere damnum in propriis. Aut tenetur ratione acceptionis ex voluntaria domini communicatione, ut in mutuo, pignore, emptione et huiusmodi: et sic, cum dominus exposuerit se sponte huic periculo, distantiae, quae potest absque cuiusque iniuria ex utraque parte intervenire, sibi ipsi imputet quod non caverit reddendum sibi esse in tali loco. Unde servandum est quod Auctor in hac responsione dicit in huiusmodi restitutionibus Quae ex voluntariis seu non iniustis acceptionibus proveniunt: in aliis autem etiam iniustis, quod supra diximus.

Et haec sunt vera secundum rationem iustitiae. Secundum autem humanas coniecturas, pensatis conditionibus personarum et rerum, potest contingere quod posset dari pauperibus: puta quia cognoscitur qualitas voluntatis domini sic absentis, et creditur quod ratum haberet.

VI. In responsione ad quartum, occurrit dubium a Scoto, in Quarto, dist. xv, in hac materia motum: An scilicet existens in extrema necessitate teneatur restituere creditori simul tempore collapso in extremam. necessitatem. Ipse namque Scotus tenet partem affirmativam: quia creditor nunquam cecidit a dominio rei illius. Ex hoc enim quod simul devenerunt ad extremam necessitatem, sequitur quod dominium rei prius habitum non perdidit propter extremam alterius necessitatem. Et consequenter sibi debet restitui etiam ab existente in extrema necessitate.

Mihi autem videtur oppositum esse verum. Et ratio me movens est quia tempore extremae necessitatis quomodocumque, cessat proprietas rerum ad ius gentium spectans, ut inferius patebit. Et iudicium de usu rerum tunc non debet fieri secundum statum proprietatis rerum, secundum quem hoc est illius et illud alterius: sed debet fieri secundum statum quo omnia sunt communia. Considerando autem res in statu quo omnia sunt communia, manifestum est quod melior est conditio occupantis, seu possidentis. Ac per hoc, cum multi sint in extrema necessitate, et ego invenio in manu mea unde vivam, non teneor illud mihi subtrahere et tibi etiam in extrema necessitate existenti tribuere, licet hoc quod in mea manu est, iure gentium vel positivo sit tuum: quia extrema mea necessitas ius gentium respectu huius quod in manu mea est, tibi abstulit; et ius naturae, quod solum remansit, fovet possidentem. — Unde falsum est quod ille dominus rei nunquam cecidit a dominio: quia extrema necessitas alterius, cum. possessione illius rei, abstulit huic ius positivum, ius gentium et ius naturae. — Unde falsum est quod iste detentor occidat dominum, aut iniuste conservet vitam suam: quia dominium cessavit alterius, et iste usum, ex hoc quod possidere invenitur, ex naturae iure habet.

VII. In responsione ad quintum eiusdem articuli, nota in secundo membro illud verbum, suae custodiae deputatam. Habet namque se praelatus ad res ecclesiae dupliciter: scilicet ut custos, et ut dispensator. Est siquidem custos rerum immobilium et aliorum quorum alienatio est sibi prohibita: est autem dispensator fructuum et aliorum proventuum ad suum quasi stipendium pertinentium. Et quoniam, ut Auctormet dicit in Quodlibeto VI, qu. vir, art. 1, praelatus male utens et dissipans portionem illam quae estequasi stipendium eius, non tenetur ad restitutionem, sed ad solam poenitentiam; ideo, ut praeservaret se ab his quae sunt suae dispensationi pro suo usu commissa, dixit, suae custodiae deputata.

Tenetur ergo in duobus casibus ad restitutionem. Primo, si usurparet sibi rem deputatam alteri. Et in hoc clauduntur bona deputata tam alteri particulari, ut canonico, officiali, capellano; quam collegio, ut capitulo, hospitali; quam multitudini, ut pauperibus aut puellis nubilibus aut studentibus, transeuntibus, infirmis, etc. Propter quod qui praesunt hospitalibus aut sunt commissarii in huiusmodi, videant quam mundas servent manus: cum enim haec bona aliorum sint, rapina pauperum in domo eorum est si haec sibi applicant. — Secundo, si alienaret rem suae custodiae deputatam. Et sub hoc clauduntur, ut dixi, tam immobilia quam prohibita alienari, quam thesauri et similia, nisi in casu in quo licite dispensari possunt. De his tamen amplius dicetur inferius, cum de statu episcoporum tractabitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto eiusdem quaestionis sexagesimaesecundae nota in corpore articuli universalem radicem unde omnes restitutiones in quacumque materia et quomodolibet oriuntur, ut in casibus non scriptis scias resolvere usque ad principia, an teneatur quis ad restitutionem. Duae ergo sunt radices ad quarum alteram restitutionem omnem oportet reduci: prima est acceptio; secunda est res accepta. Et extenditur in proposito acceptionis nomen ad omnem actum quo proximus minus habet de suo quam habere debeat: incendium enim, contumelia, iniqua distributio, et alia huiusmodi, sub acceptione comprehenduntur. Oportet igitur primo inspicere an ille de quo quaeritur teneatur ad restituendum ratione acceptionis, vel ratione rei acceptae, an ratione utriusque: oportet namque inter ista tria comprehendi omnem restitutionem,

Et ut singillatim disseramus, sequendo litteram, generalis regula in restitutionibus ratione rei est quod tandiu tenetur quis ad restitutionem ratione alienae rei, quandiu eam habet. Et in promptu ratio in littera redditur: quia habens id quod alterius est habet plus quam suum est, et damnificatus tantundem habet minus de suo; et ideo secundum formam iustitiae commutativae oportet aequalitatem inter eos constituere, auferendo ab illo qui habet plus et dando ei qui habet minus, ut sic fiant aequales, sicut erant a principio, antequam scilicet et ille minus et iste plus haberet quam suum est. - Et ex hac radice provenit quod si quis rem alienam ignoranter emisset, non potest retinere eam, quam primum novit eam esse alienam: sed tenetur eam domino restituere. Nec potest petere pretium quo ipse emit a domino rei, sed a venditore: ex hoc enim quod res illa aliena est, obligat n" sessorem ad sui restitutionem domino.

II. Sed occurrit hoc in loco dubium, an res dicatur esse apud aliquem solummodo quando res ipsa, puta vestis, vinum, frumentum, extat apud eum: vel intelligendum est quando vel res ipsa salva, vel aliquid loco eius extat, puta pretium vel effectus ipsius, puta conservatio proprii vini aut proprii frumenti, quod consumpsisset dum consumpsit alienum; vel alius effectus, puta nutritio et huiusmodi quae ex consumptione relinquuntur, vel amicitia quae ex donatione, si rem donando distraxit, consequitur, vel aliquid aliud huiusmodi. Et est ratio dubii quia varia dicuntur de possessore bonae fidei, de quo loquimur. Dicitur enim in primis quod si emptam rem distraxit vendendo, quod non tenetur ad restitutionem; et similiter si donavit aut consumpsit; et si res est salva et fructifera, non tenetur ad restitutionem fructuum perceptorum consumptorum. Dicitur deinde quod quandocumque possessor bonae fidei factus est ex re aliena locupletior, tenetur ad restitutionem: et ad hoc est textus iuris civilis, ff. de Petit. Hered., 1. Item veniunt, $ Eos autem. Ex his enim consurgit quod pretium quandoque computatur loco rei, puta cum mihi donatam rem alienam vendidi, factus sum enim ex illa locupletior: et quandoque non, puta cum emptam rem vendidi sine lucro ex parte rei. Et rursus consumptio quandoque computatur loco rei, ut cum quotidianos sumptus ex re aliena percipio, quos ex proprio effecissem, factus sum enim ex his evitatis expensis locupletior (et hoc expresse dicitur ibid., l. Sed et si lege, $ Quod autem): quandoque non, ut cum consumpsi quia abundabam habendo talem rem, nec fecissem tales sumptus nisi talem rem habuissem.

III. Ad evidentiam huius rei, praesupponendum est quod sermo totus est de possessore bonae fidei, qui tamen post factum. comperit se alienum possedisse, et paratus est unicuique suum reddere: de hoc enim qui solummodo ratione rei tenetur quaestio est, ad quid tenetur in casibus huiusmodi. Si recte igitur perspiciamus formam commutativae iustitiae antedictam, apparebit quod non solum res ipsa aliena obligat possessorem ad restitutionem, sed etiam quidquid loco rei successit, ut pretium vel effectus, si ex his factus est possessor locupletior, obligat eundem ad restitutionem. Ita quod inter rem ipsam alienam et id quod loco eius successit haec est differentia in proposito, quod res ipsa obligat possessorem simpliciter et absolute; id vero quod loco rei successit obligat possessorem solummodo in casu, quando scilicet ex hoc factus est locupletior, et ad tantum quantum factus est locupletior, ut bene ius civile decernit. Et de re quidem ratio manifesta est. De eo vero quod loco rei successit ad lucrum, manifestatur: quia quidquid lucri ex re aliena apud possessorem est, suum non est; ac per hoc, quantum habet de huiusmodi lucro, tantum habet plus quam suum est; et cum dominus rei tantundem habeat minus de suo, oportet, secundum iustitiae commutativae formam, auferri a possessore non suo et dari domino rei, ut sic inter eos sit aequalitas. - Et huic rationi omnia consonant. Nam si ex dono possideo alienum et vendidi, teneor de pretio, quo factus sum locupletior. Si autem emi prius et postea vendidi sine lucro ex parte rei (quamvis forte lucratus fuerim ex labore vel industria adiuncta), non teneor de aliquo. Et similiter si ex dono habitum donavi, non sum ex re illa factus locupletior. De consumptione quoque distinctio consonat: quando scilicet consumptio redundat indirecte in lucrum, puta quia consumpsisset tantundem de proprio, tunc enim indirecte factus est locupletior; - quando vero consumptio in nullum redundat lucrum, ad nihil tenetur. Propter quod invitatus ad coenam rei furtivae, si bona fide coenat et nihil propterea lucratur, quia omnino in domo propria tantum expendit si in ea coenat quantum si non, ad nihil tenetur: sed si ex hoc quod ad convivium accedit minus domi expendit, tenetur, non de tanto quantum consumit in coena, sed quantum lucratus est indirecte non expendendo et comedendo propria. Et similiter dicendum de veste pretiosa consumpta qualem non consumpsisset nisi dono habuisset: non enim tenetur de tanto quantum valebat vestis illa, sed quantum consumpsisset de sua veste. Pro generali enim regula in succedentibus et fructibus et effectibus rei habendum est quod solummodo tenetur inquantum aliquid lucri vel directe habuit, ut puta recipiendo pretium locationis domus et fructuum agri et similium; vel indirecte, ut puta quia tantum expendisset de suo: utroque enim modo factus est locupletior in tantum ex re aliena. Notanter dicimus, ex re aliena, ad differentiam lucri ex propria industria: non enim tenetur de tali lucro. Propterea si habuissem. pecuniam alienam et cum ea lucratus fuissem, non tenerer de tali lucro: et de similibus idem est iudicium. - Et ex his patet quare quandoque pretium in. proposito succedit loco rei, et quandoque non: quia quandoque habet rationem non sui respectu possessoris, quando scilicet reddit ipsum locupletiorem; et quan- doque habet rationem sui, quando scilicet servatur indemnis. Et similiter est proportionaliter de consumptione.

Sed restat adhuc unum dubium: quia scilicet secundum doctrinam hanc non videtur aequa lex ista de restitutione ex parte rei, sed claudicat ex una parte, scilicet ex parte possessoris. Nam possessor staret in periculo damni, et non lucri, sine ulla culpa sua. Declaratur sequela. Quia possessor qui emit tenetur restituere rem apud se existentem, etiam si non possit pretium quod dedit recuperare a venditore, ut patet ex dictis: et tamen nunquam potest lucrari, quia inquantum est factus locupletior, tenetur restituere, ut dictum est.

Sed hoc non est difficile solvere, considerando quod obligatio ad restituendum de qua loquimur non oritur ex actione aut passione, sed ex ipsa re aliena, cui accidit quod ab hoc possessore habeatur dono vel pretio, ac per hoc quod iste damnificetur et non ille. Quia ergo posse damnum incurrere possessorem ex re aliena non provenit ex ipsa re, sed ex modo adiunctae actionis, scilicet emptionis; non debere autem lucrari ex re ipsa provenit; aequissima est restitutionis lex ex parte rei, secundum ea quae sunt per se, et non secundum ea quae sunt per accidens disponens. 3

IV. Circa restitutionem vero ex parte acceptionis in littera tria membra fiunt. Primum est quando acceptio est iniuriosa. Et tunc acceptio ipsa obligat accipientem ad restitutionem. Et sub hoc membro comprehenditur omnis iniusta damnificatio in quacumque re: ita quod formale considerandum in hoc est ipsa damnificatio, quae acceptio vocatur, sive fiat capiendo, sive comburendo, sive praecidendo, sive quovis alio modo. Semper enim in huiusmodi intervenit damnum alterius: quod ideo est quia accipitur ab invito domino quod suum est, quamvis nulli quandoque detur, sed annihiletur. Omnis ergo qui damnificator est alterius tenetur ad restitutionem, non ratione lucri sui, sed ratione acceptionis seu damnificationis. Et hoc fundamentum, hanc radicem, hanc regulam bene nota: quia cum primum inveneris aliquem acceptionis iniustae causam fuisse, scito illum comprehendi sub damnificatoris nomine, et ipsum obligatum ad restitutionem illati damni. Considera ergo in casibus occurrentibus si operatus est ad damnum alterius: quia damnificator est procul dubio, quando subsecutus est ex sua illatione effectus.

V. Secundum membrum est quando acceptio est ex voluntate domini in utilitatem accipientis. Tunc etiam acceptio ipsa obligat accipientem ad restitutionem. Et sub hoc membro non clauditur nisi acceptio illa quae est pro sola utilitate accipientis: ut patet ex ratione litterae, quia scilicet tenetur ad gratiam recompensandam ille qui accipit; hoc enim. non habet locum in acceptione pro communi utilitate, scilicet tradentis et accipientis, quia ex quo commune est beneficium, neuter alteri tenetur ad gratiam recompensandam.

Sed quod in littera dicitur, quod accipiens in suam solam utilitatem a domino voluntario tenetur ad restitutionem etiam si rem amisit, non caret scrupulo. Quoniam ut patet Extra, de Commodato, casus fortuitus quo periit commodatum, non debet imputari ei cui commodatum est, nisi propter moram, culpam aut pactum. Non tenetur ergo qui accipit in suam praecise utilitatem ad restitutionem si rem amisit sine omni culpa sua: quamvis teneatur de levissima culpa, ut ibidem dicitur. Quomodo ergo salvabitur praesens littera absolute dicens quod tenetur restituere etiam si rem amiserit?

Ad hoc dubium licet dici forte posset quod Auctor loquitur de acceptione qua transfertur dominium rei, quia dat exemplum de mutuo: quia tamen exempla ratione clarioris disciplinae ponuntur, aliter dicendum est quod doctrina moralis est secundum ea quae conveniunt ut in pluribus, nec oportet in moralium documentis excipere raro contingentia. Unde cum fortuita sint de numero rarorum, ut patet in II P/rysic., consequens est quod praesens littera, docens moralia absolute, vera est, iudicans secundum id quod est frequenter, quod scilicet accipiens in sui utilitatem praecise a domino voluntario tenetur restituere etiam si rem amiserit; et decretalis, aspiciens ad casus, vera quoque est, decernens quod accipienti commodatum causa sui non debet fortuitus casus imputari.

VI. Tertium membrum est quando acceptio est ex voluntate domini, non pro utilitate accipientis. Tunc enim acceptio ipsa non obligat accipientem ad restitutionem, quia accipiendo obsequium impendit: sed res accepta, quia aliena est, obligat eundem ad restitutionem. Et ideo secundum regulam prius datam de obligatione ex parte rei, tandiu iste qui sic accipit tenetur, quandiu rem habet. Propter quod, si rem perdidit, non tenetur: nisi ex magna sua culpa, inquit Auctor, amiserit illam. Quod iuristae sub aliis verbis docent, dicentes quod tenetur de dolo et lata culpa, non autem de levi aut levissima: et vocatur magna seu lata culpa. quando non custodivit ea diligentia res depositas qua custodivit suas.

Et nota quod hoc tertium membrum a negatione propriae utilitatis definivit Auctor, et non ab affirmatione utilitatis tradentis. Quia nihil refert an accipiat pro utilitate tradentis, an alicuius tertii: sat est enim quod non accipiat pro utilitate sua, ad hoc ne teneatur ad restitutionem ratione acceptionis, sed rei.

VII. Sed occurrit circa hanc trimembrem distinctionem dubium, quia pluribus modis quam his tribus acceptio rei alienae potest se habere. Potest namque esse pro utilitate utriusque partis, scilicet tradentis et accipientis: ut patet in conductione et locatione; in accommodato ut servire aut ministrare possit accommodanti, ut cum accommodo equum ut vadas ad negotium meum; et in deposito cum quis pro mercede custodit, et huiusmodi. Insufficienter ergo Auctor modos quibus acceptio rei alienae se habere potest distinxit.

Ad hoc dicitur quod Auctor non intendebat distinguere universaliter modos acceptionis alieni, Quod ex eo patet quod de acceptione rei ex dono nihil omnino dicit. Intendit ergo de aliquo acceptionis genere distinguere. Et videtur mihi quod genus hoc sit acceptio simplex annexum habens restitutionis debitum. Vocatur autem simplex per exclusionem compositionis cum aliquo correspondente dare. Contingit enim utroque modo accipere: scilicet cum correspondente dare, ut in conductione, pignore, emptione, et huiusmodi, accipit enim tunc quis alienum pro quo datur aliquid correspondens; et sine aliqua datione admixta, ut patet in mutuis, in quibus si daretur correspondens, non esset mutuum. Dixi quoque, habens annexum restitutionis debitum, propter acceptionem doni, quae licet sit simplex, quia tamen non habet restitutionis debitum annexum, extra genus hoc ponitur. Distinguatur ergo simplex annexumque restitutionis debitum habens acceptio rei alienae, et dicatur quod tripliciter se habere potest: scilicet cum iniuria, et hoc est primum membrum; vel cum voluntate domini, et sic aut in solam accipientis utilitatem, et hoc secundum est membrum; aut non in utilitatem accipientis, et hoc est tertium membrum. In his enim omnibus simplex est acceptio, ut patet discurrenti: et in tantum est simplex ut, si admisceatur- aliqua correspondens datio, ut merces pro deposito vel aliquid' huiusmodi, varietur debitum restituendi; ut patet ex hoc quod qui accipit depositum mercede aut aliqua propria utilitate, tenetur etiam de levi, et forte de levissima culpa, de quarum nulla tenebatur si simplex fuisset acceptio, etc.

Quartum igitur quod obiicitur restasse membrum, quando scilicet acceptio est in favorem utriusque, non est membrum distincti generis: quia non est acceptio simplex quando est in favorem utriusque, sed acceptio componitur cum aliqua correspondente datione, ut patet discurrenti per huiusmodi contractus.

At si quis quaerat quare Auctor suscepit onus distinguendi huiusmodi acceptionem simplicem, et non potius simplicem et mixtam: -— respondetur quod causa quare non universaliter de acceptione dixit est quia tractabat de iustitiae commutativae actu, a qua acceptiones 'gratuitae longe sunt; et acceptiones ad iustum aut iniustum spectantes mixtae post simplices tractandae sunt, aut ex simplicibus iudicandae.

VIII. In responsione ad primum eiusdem sexti articuli vide conclusionem, quod quando qui ratione acceptionis tenetur. transtulit rem in alium, uterque tenetur, alter ratione acceptionis et alter ratione rei, ut scias decernere in casibus.

In responsione ad secundum, circa illius argumenti materiam dubium occurrit an, si restituendo per confessorem eandem rem sequeretur criminis detectio, teneatur aliquis ad restituendam rem acceptam: an sufficiat restituere illius aestimationem. Et licet hoc dubium spectet directe ad articulum secundum, ubi tractatur quid est restituendum, propter materiam tamen argumenti huius hic motum est. Et est ratio dubitandi quia non debet fieri commutatio rei invito domino: contingit enim domino displicere commutationem rei suae in aestimationem illius; si enim illam haberet, nullo pacto venderet. - Ex alia autem parte est quia homo non tenetur ad damnificandum famam suam ut restituat alteri rem. suam.

Ad hoc dicitur quod, licet casus iste non facile possibilis sit, eo quod oporteret simul concurrere quod nec per se nec per alium, nec tunc nec nacta post congrui mediatoris opportunitate, possit restitui res illa in specie, et cum hoc res sit talis quod nullo modo dominus commutationem acceptaret: si tamen casus accideret, videtur mihi quod non teneatur ad restitutionem illius rei, sed aestimationis eiusdem. Et ratio me movens est quia ob restitutionem bonorum inferioris ordinis non tenetur aliquis, ex vi debiti, ad damnificandum se in rebus superioris ordinis. Res autem exteriores, quales sunt omnes ad divitias spectantes, sunt bona inferioris ordinis: fama autem est bonum superioris ordinis, iuxta illud: Melius est nomen bonum quam divitiae multae. Unde non tenetur quis damnificare se in fama ut restituat rem illam in speci».

Et si quis obiiciat quod non propter rem illam, sed propter actum virtutis, iustitiae scilicet, exercendum, quod bonum est superioris ordinis quam sit fama, tenetur iste damnum sustinere famae: sicut ille qui iuste torquetur tenetur crimen suum dicere: — responderetur quod quamvis iustitiae ratio exigat ut illam rem alienam, et non aliam pro ea restituat; quia tamen exhibitio iusti ab hoc fieri non potest sine damno proprio in re superioris ordinis, consequens est quod per accidens restitutio illius rei in specie desinat habere rationem actus iustitiae; ac per hoc, iste omittens reddere rem eandem non omittit iustitiae actum debitum.

Maior propositio manifestatur ex hoc quod homo non tenetur, ex natura debiti, vendere seipsum ut restituat pecuniam quam furatus est: quia libertas est bonum superioris ordinis inaestimabile; Nec bene pro toto libertas venditur auro. Et simile est de fama. — Dixi autem, ex natura debiti: quia licet ex natura legis punitivae fur teneatur se vendere, si fieret talis lex, ut olim erat in lege Moysi, iuxta illud Exod. xxu, Si non habuerit fur quod pro furto reddat, venundabitur; non tamen ad hoc tenetur ex natura debiti. Unde etiam stante lege, non tenetur nisi post sententiam.

IX. In responsione ad tertium, dubium occurrit an, uno integre restituente, alii qui etiam in solidum tenebantur ad restituendum, teneantur, de necessitate salutis, ad refundendum illi qui restituit; et ad quantum quisque teneatur, si tenetur. Et est ratio dubii quia, cum isti nihil acceperint ab isto qui restitutionem fecit, non tenentur ei aliquo restitutionis iure: restitutio enim praesupponit acceptionem vel rem acceptam, ut dictum est. Quo autem alio iure teneatur, oportet ostendere. - In oppositum autem est littera praesens, cui consonare omnes de hoc scribentes videntur.

Ad hoc dicitur quod in hac re est aliquid clarum, et aliquid obscurum. Tripliciter namque contingere potest casus iste: primo, rebus acceptis existentibus apud eos qui acceperunt; secundo, rebus acceptis consumptis ab eisdem; tertio, quod nulla fuerit acceptio lucrosa alicui, sed solum damnificatoria, ut in destructione domus, incendio, conculcatione seminum, et huiusmodi. Et in primo et secundo 7 casu clarum est quod alii tenentur refundere ei qui restituit, tanquam substituto domino illarum rerum: ex eo namque quod unus restituit pretium totius, factus est dominus rerum extantium apud alios, et est subrogatus in iu- ribus illius cui rerum consumptarum pretium debebatur ab his qui consumpserunt. Et per hoc patet: quia ista refusio debet fieri iure restitutionis ratione rei acceptae extantis vel mala fide consumptae; quoniam fit illi qui succedit domino vel in dominio respectu extantium rerum, vel in iuribus respectu consumptarum. Et hoc est quod doctores dicunt dum docent quod tenetur refundere quilibet pro portione quae ad eum devenit.

In tertio casu, quando ad nullum portio aliqua devenit, obscurum est an alii teneantur refundere. Nam ratione rei nullus tenetur, sicut in prioribus casibus. Ratione autem actionis, qua tenebantur iniuriato, non tenentur isti tanquam subrogato in iniuria: quia iste qui restituit non subrogatur in iniuria, ut patet. Videtur autem mihi considerandum et distinguendum esse an ille unus qui integre restituit succedat damnificato in damno tantum, an etiam in damnum pati ab eisdem. Nam ex hoc quod aliquis incurrit damnum non sequitur quod aliquis teneatur illum a damno relevare, ut patet: sed ex hoc quod aliquis patitur ab aliquo damnum bene sequitur quod sit ab illo relevandus. Ad hoc autem discernendum oportet perspicere an ille unus. qui integre restituit fuerit inductus, aut inducens, aut aeque spontaneus ad damnificationem. Quia si fuit inductus; tenentur alii, qui ipsum ad maleficium induxerunt, ad refundendum ei saltem aequis portionibus: quoniam inductus ad maleficium, ex hoc ipso quod inductus est ad. damnificandum alium, consequenter ductus est ad statum. in quo tenetur ad satisfaciendum in solidum; ac per hoc, ab inducentibus passus est per viam sequelae hoc damnum; et sic iste inductus non solum succedit in damno, sed etiam in damnificari ab eisdem. — Si vero fuit inductor aliorum ad maleficium ille qui integre restituit, non tenentur inducti ad refundendum eidem. Quia isti non damnificaverunt deducendo ipsum ad statum in quo tenetur ad restituendum i in solidum, sed e contra. Unde iste non succedit nisi damno. — Si autem aeque spontaneus fuit ille integre restituit, ita quod nec induxit nec inductus fuit, inc subdistinguendum est. Aut ille sine aliis ad maleficium perpetrandum non ivisset: puta quia periculosa aggressio, vel sine. sociis non fuisset ausus, vel huiusmodi. Et sic,.cum par sit de omnibus huiusmodi ratio, quilibet alium. praedicto modo damnificavit indirecte, quoniam quilibet posuit. socium in statu restituendi in solidum: ac per hoc, aequis saltem portionibus tenentur ei qui restituit refundere, et gratias agere illi quod. eripuit eos ab onere restituendi in solidum. .Aut quilibet sine aliis ivisset, sed tamen socialiter iverunt, Et tunc de rigore iuris non video ix. teneantur alii eidem refundere: quia nullus alium nificavit. Quamvis de aequitate deberent refundere eidem: aequum quippe est ut socii in damno inferendo sint etiam socii-in damno-sustinendo.

DE argumentum igitur: ex littera assumptum dicitur quod Auctor loquitur in littera de surripientibus res, ut patet in argumento; quos concessum est teneri ad refundendum ratione rei, quae ad eos pervenit. Nos autem loquimur i in hoc ultimo de praecise damnificantibus alterum sine cuiuscumque lucro: de quibus etiam dixi quod mihi videtur rationi consonum.

X. In eadem responsione ad tertium eiusdem sexti articuli dubium quorundam occurrit circa ultima verba, scilicet, quod tamen potest condonare, an is qui ad restituendum tenetur absolutus sit coram Deo a debito restitutionis ex hoc quod petiit ab eo cui tenetur remissionem, et habuit ab eo gratiam: an requiratur quod offerat pecuniam vel rem in promptu. Et est ratio movendi hoc dubium diversitas scriptorum.

Ad hoc breviter dicitur quod quocumque modo perveniatur ad hoc quod dominus rei, seu cui restitutio fieri debet, libere donat aut remittit, absolutus est debitor coram Deo: nihil enim refert precibus, obsequio vel intercessione aut oblatione aut quovis alio modo procurare, dummodo perveniatur ad id unde pendet vinculum restitutionis, liberam scilicet voluntatem domini, per quam est possessor et distributor et donator rerum suarum. Quidquid autem rationabiliter in hac re dubitatur est pro tanto quia dubitatur an libere ille donet sua quae non sunt in sua potestate posita. Sed hoc et cetera dubia cessant quando constat ex verbis donantis, absque metu, fraude, desperatione rei recuperandae, et, breviter, omnibus facientibus voluntarium mixtum, quod ipse libere donat. Nec obstat si forte idem, oblata re, non donat aut donaret. Quoniam praesentia rei movet ad cupiditatis passionem, ex qua fit ille illiberalis; extra quam passionem existens, in absentia rerum, liberaliter donat: facilius est. enim esse liberalem in donando sua quae non possidet, quam extrahendo a se quae possidet. Unde scrupulus iste superfluus est. Quin potius, si restitutor in veritate paratus est et pauper et creditor dives, et universaliter quando donatio esset opus pietatis, consulendum est ut absentibus rebus petat donationem: ne intret creditor in tentationem illiberalitatis ex praesentia rerum, sed, extra omnem passionem existens, liberaliter donet. Experimur enim in aliis quod virtutem facilius servamus remoti a praesentia obiectorum: ut patet in cibis et venereis. Nec propterea non libere. abstinemus: quia extra praesentiam obiectorum sobrii et casti sumus, qui forte in praesentia laberemur.

XI. Circa praedicta occurrit novum dubium, an, pluribus in solidum obligatis ad restitutionem, possit dominus gratiam remissionis quibusdam facere et totum ab uno exigere, in foro conscientiae. Et est ratio dubii quia dominus, remittendo quibusdam, donat eis quidquid habent de suo. Quod autem donavi uni, non debeo amplius ab alio repetere: alioquin non simplum, sed multiplicatum restitueretur. - In oppositum autem est quia omnia iura concedunt contra quemlibet eorum qui tenentur in solidum ad restitutionem, posse agi.

Ad hoc dicitur quod. cum donatio de suo, et non de alieno aut alii debito fieri possit; si dominus cui restitutio facienda est liberaliter donat, non debet in praeiudicium aliorum huiusmodi donatio redundare. Verteretur autem in praeiudicium aliorum si, istis qui tenentur aut restituere aut refuhdere restitutoribus absolutis, ipsi soli damnum totum. incurrerent. Immo contingere etiam posset secundum hoc quod qui nihil habuissent, restituendo totum, damnum incurrerent; et illi qui adhuc res salvas haberent lucrum reportarent rerum illarum; et dominus, qui prius damnificatus erat, et in nullo remaneret damnificatus, et effectus esset liberalis rerum: illius qui restituit: quod iniquitate plenum est. Non potest ergo dominus .cui restitui debet donare in casu in quo tenentur alii refundere restituenti, in praeiudicium restituentis. Et propterea si donavit quibusdam talibus, qui scilicet tenebuntur refundere illi qui restituet, non potest in foro conscientiae petere ab uno integram restitutionem, sed tantum minus quantum donavit aliis: et sibi ipsi imputet, qui donavit suum, si illud non habet.

Secus autem esset si non donasset, sed nollet eos vexare, sed ab uno tantum exigere: et ipsi inter se postmodum, qui tenentur in solidum, viderint. Et hoc concedunt iura: et non quod portiones donatae quibusdam exigantur postmodum ab uno aut pluribus obligatorum in solidum. Quoniam hoc, ut patet ex praedictis, iniquum est.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo septimo eiusdem sexagesimaesecundae quaestionis, prosequendo ambiguitates spectantes ad personam restituentis, quis scilicet teneatur ad restitutionem, notanda et declaranda primo occurrit illa maxima: Quicumque est causa iniustae acceptionis tenetur ad restitutionem. Videtur siquidem male intellecta et applicata, ut scripta doctorum prae se ferunt. Quibus Auctoris verba hoc in loco favere videntur, dum dicit quod ad restitutionem obligat consensus in eo sine quo rapina fieri non potest. Aiuntque quod requiritur ad restitutionis vinculum quod Sit causa sine qua non acciperetur: sed si omnino. acceptio fuisset per alium facta, non teneri ad restitutionem nisi ratione rei quae ad ipsum devenit. Et ex hoc principio deducitur quod causae instrumentales particulares, loco quarum omnino fuissent aliae, ut ministri ad usuras et inferiores milites et pedites ad bellum manifeste iniustum, non tenentur nisi aliquid ad eos devenerit: quoniam loco eorum alii affuissent qui idem fecissent.

Sed, salva horum reverentia, valde isti errant in sensu illius maximae, et consequenter longe aberrant applicando. Plus enim in primis est causa per quam fit quam causa sine quanon fiere t: quoniam ista inter causas non computatur, illa vere est causa, ut patet in philosophia. Et in proposito causa iniustae acceptionis est quaecumque efficit ipsam acceptionem iniustam. Unde et in hoc articulo subdit Auctor quod ideo quandoque adulator non tenetur, quia quandoque non est causa efficax. Et, ut omnes intelligant, si quis habeat multos famulos, et praecipiat quod occidant talem. virum; et, singulis existentibus paratis ad hoc et sufficientibus, si unus eorum solus illum occidat; numquid non est vera causa iniustae acceptionis vitae? Et tenetur illi ad restitutionem: nec excusatur a restitutionis vinculo plus quam a poena mortis, a qua certum est non excusari quia omnino multi alii ipsum occidissent. Habet cap xvi, enim locum in huiusmodi regula evangelica: Necesse est ut veniant scandala: veruntamen vae homini illi per quem venit. Ad affirmativam oportet ergo respicere, an scilicet iste efficiat iniustam acceptionem: et non ad negativam, an scilicet non fuisset facta sine ipso. Tenetur enim quilibet ratione suae operationis: nec excusatur quia omnino hoc alius fecisset. Cum ergo vinculum restitutionis sequatur operationem agentis quando ex iniusta acceptione consurgit, sine omni dubio constat quod extra obligatos ad restitutionem non sunt qui, licet nihil habuerint et alii omnino hoc idem fecissent, ministri fuerunt iniquae acceptionis.

Et ex hoc patet quod secundum iustitiae rigorem, quilibet miles, quilibet pedes in bello manifeste iniusto tenetur in solidum de omni damno quod intulerunt, non minus quam cum multi socii ad rapiendum concurrunt: quamvis exhibere damnum passis pretium non teneantur nisi secundum facultates suas, impotentia illos excusante. Ministri quoque furis, raptoris, usurarii et huiusmodi, qui deserviunt, sive sponte sive mercede conducti, ad iniquas acceptiones, etsi nihil ad eos deveniat, tenentur in solidum ratione iniustae acceptionis quam effecerunt. Esto ergo diligens scrutator in particularibus casibus, ut discernas si ministrat in acceptione usurae, furti, etc., an in aliis: quoniam hinc omnia pendent. Paria siquidem sunt quoad personam accipientis, hoc est quoad quis accepit, furari per alium et usuras accipere per alium: utrobique enim ille mediator accipit alienum, licet non pro se. Et per hoc, utrobique tenetur ipse ad restitutionem in solidum, quia est causa iniustae acceptionis.

II. In eodem articulo, circa eum qui est causa iniustae acceptionis-indirecte, adverte quod Auctor, immotus a principiis traditis in praecedenti Libro, duas conditiones exigit ad hoc quod aliquis sit iniustae acceptionis causa indirecte: prima est quod possit impedire; secunda est quod debeat impedire. Non enim imputatur malum culpae alicui indirecte nisi quia potest et debet obstare: ut ibidem, cum de voluntario tractaretur, dictum est. Considera ergo quando quis praecepto, consilio, auxilio, manifestatione, potest et tenetur impedire furtum, rapinam, fraudem, etc.: et discernes quando tenetur ad restitutionem et quando non. Et ne tibi hoc difficile videatur, Auctor in littera dicit quod hoc solum accidit quando alicui incumbit hoc ex officio: ut patet ex responsione ad tertium.

III. In eodem articulo, in responsione ad secundum, videre potes primo, quam conforme sit dictis Auctoris quod in. praecedenti articulo de obligatis ad. refundendum restituenti diximus. Duo namque genera nominat hic Auctor huiusmodi obligatorum: scilicet eorum qui fuerunt principales in facto; et eorum ad quos res pervenit. Principales namque sunt inducentes alios, et aeque spontanei, etc.

Animadvertere quoque, secundo, potes, in principio responsionis, quod paulo superius de obligatione ministrorum, diximus. Nam Auctor secundo loco ponit obligatum ad restitutionem executorem iniustae acceptionis ex praecepto alterius.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo articuli octavi eiusdem quaestionis, adverte quod, lun omnibus quae de restitutione dicenda sunt: — scilicet quid sit restitutio, in primo articulo; cur sit restituendum, in secundo; quid sit restituendum, in tertio et quarto; cui sit restituendum, in quinto; quis teneatur restituere, in sexto et septimo: - reliquum fuit quaerere quando est restituendum, an scilicet statim, an cum aliquo certo tempore. Et est ratio dubii quia sonat praeceptum affirmativum, cuius natura est obligare ad executionem quodam tempore.

II. In eodem articulo adverte quod in praecepto restitutionis clauduntur duo: primum est quod animo non detineatur alienum invito domino; secundum est quod secundum actum exteriorem non detineatur alienum invito domino. Primum enim exigitur ad hoc ut detinens cesset a voluntate peccandi, mutando eam et deliberando restituere: secundum autem exigitur ad hoc ut domino satisfiat; non enim satisfactum est ei ex deliberatione restituendi, sed ex hoc quod redditur ei quod suum est. Hoc autem secundum oritur ex primo sicut actus exterior ab habitu virtutis. Et ut in littera in responsione ad tertium patet, circumstantia temporis diversimode se habet ad actum restitutionis et ad alios actus virtutis. Nam in multis actibus tam iustitiae quam aliarum virtutum circumstantia temporis ita se habet quod prudentiae determinanda committitur: ut patet in actibus fortitudinis, et in iudiciis, accusationibus, testificationibus et huiusmodi. In restitutione vero tempus non relinquitur determinandum prudentiae, sed determinatum est ad statim: quia omissio huius circumstantiae contrariatur virtuti iustitiae; nam nisi statim restitutio fiat, detinetur alienum invito domino, quod est contra iustitiam, Omissio autem huius certi temporis, puta statim, in aliis actibus non contrariatur virtuti: non enim contra iustitiam est si non statim accuso, si non statim iudico, si non statim expono me mortis periculo, et huiusmodi; quoniam haec non implicant in se aliquid contrarium virtuti.

Quod autem dicimus statim restitutionem faciendam, non dicimus quod si in media nocte, aut inter missarum solemnia, deliberet quis restituere, teneatur e lectulo surgere aut missam relinquere et restituere: sed statim dicimus fieri quod non differtur, sed hora negotio congrua executioni mandatur. Habet enim restitutio, quatenus aliquid affirmationis exigit, ut prudentiae aliquo modo in sua exhibitione subiaceat.

Haec autem intelligenda sunt regulariter, et quantum est ex natura actus et virtutis: quod est dictu quod haec sunt vera ut in pluribus. Contingit enim in casibus par-

ticularibus, propter impedimenta occurrentia, quod oportet exterioris restitutionis actum ad congruum tempus differre: ut patet in restitutione depositi quando dominus est furiosus vel inimicus patriae.

III. Circa determinationem huius articuli dubium occurrit, an, quando restitutio non potest fieri statim sine magno detrimento restitutoris, possit differri, ut congruo sibi tempore fiat. Et est ratio dubii diversitas scriptorum. Nam quidam solius extremae necessitatis rationem habendam in restitutionibus docuerunt: quidam autem magnum detrimentum considerandum quoque esse dixerunt.

Mihi autem distinguendum videtur, et dicendum quod, citra extremam necessitatem semper loquendo, tripliciter intelligi potest restitutionem non posse fieri statim sine magno detrimento. Primo, ut detrimentum sit magnum quia res restituenda est magna, et valde opportuna. Et sic procul dubio, non obstante tali detrimento, tenetur statim restituere. Quoniam iste in restituendo tam magnum in nullo damnificatur: quoniam nihil rei suae perdit. Alioquin melioris conditionis essent qui magnas fecerunt els usuras quam qui modicum rapuerunt.

Secundo, ut detrimentum sit magnum ratione lucri cessantis. Verbi gratia, tenetur mercator ad restitutionem mille ducatorum: et si illos statim restituit, cum non habeat alios cum quibus lucraretur ut vivat convenienter secundum statum suum, magnum damnum lucri cessantis incurrit. Et propter huiusmodi quoque detrimentum non excusatur a subita restitutione, sed tenetur procul dubio ad restitutionem statim. Non enim (ut Richardus et Scotus, in xv distinctione Quarti, dicunt, et bene) licitum est pro status conservatione alienum detinere. Et in promptu ratio est: quia ratio lucri cessantis quandoque licite habetur in rei propriae distractione, ut patet in eo qui non erat nunc vel hic venditurus res suas; nunquam autem habetur in re aliena. Quin potius detinens alienum tenetur restituere domino non solum rem, sed etiam interesse lucri — ut patet ex quarto articulo huius quaestionis.

Tertio autem modo potest intelligi ut detrimentum magnum sit damni emergentis in propriis. Verbi gratia, detinens mille aureos alterius, nec habens pecuniam, si statim restituere vellet, cogeretur vendere domum vel agrum multo minus quam valeat, vel quia non inveniuntur tunc emptores, vel quia ultromea vilescunt: et si differret restitutionem, non incurreret tale damnum. Et de huiusmodi notabili damno in propriis loquendo, oportet subdistinguere: quia vel talis dilatio esset cum multo damno creditoris seu domini; aut cum parvulo seu nullo. Si quidem dilatio esset cum notabili damno creditoris seu domini, cum sit in mora et teneatur domino de damno omni quod ex detentione sequitur, consequens est quod sibi ipsi imputet detinens quod damnum notabile incurrat in propriis ex restitutione alieni, ex quo. in culpa aut mora est, et dominus notabiliter damnificatur. Et hoc est etiam sine dubio verum.

Si vero talis dilatio in modicum aut nullum damnum creditoris esset, tunc secundum Scotum, in xv distinctione Quarti, non tenetur statim restituere: quia dominus debet magis velle quod vitetur magnum incommodum proximi restituentis quam modicum vel nullum suum incommodum in illa sua modica dilatione restituentis. — Sed haec ratio non concludit. Quia sicut nullus damnum alteri facit qui utitur iure suo, ita nullus damnum alteri vult qui vult uti iure suo. Constat autem quod dominus rei licite potest velle uti nunc re sua: quia est dominus rei suae, nec debet esse deterioris conditionis quia detenta est res sua ab alio quam si eam apud se haberet. Non igitur tenetur dominus rei ad non velle uti nunc re sua, propter damnum quod sequitur in detentore: quoniam ipse, qui utitur iure suo, non infert damnum illud. Non tenetur igitur dominus malle quod vitetur magnum proximi incommodum quam suum parvum aut etiam nullum: quia non tenetur velle impediri se a libero usu rei suae quandocumque vult, quod impedi i necessario infert talis dilatio. Neque igitur actu elicito, neque actu debito desinit esse invitus dominus dominus in huiusmodi casu. Aliunde ergo sustinenda est haec conclusio, si sustinenda est. - Videtur autem mihi quod in tali casu licite possit differri restitutio ratione impotentiae restitutionis. Est siquidem restitutor cui tantum emergeret damnum in propriis ex restitutione subita, impotens pro tunc ad restituendum. Impotentia autem pro nunc absolvit, ut in littera dicitur in responsione ad secundum, debitorem a restituendo statim: sicut impotentia simpliciter absolvit a restitutione simpliciter. Quod autem debitor in tali casu sit pro tunc impotens, patet ex hoc quod impotens non solum dicitur qui non potest, sed qui male potest: ut habetur ex V Metaphys. et II de Anima. Ad hanc etiam causam reducitur quod quando detentio alieni est secreta, potest quis differre restitutionem quousque habeat per quem sine damno suae famae restituat: est namque pro tunc impotens qui sine suae famae damno non potest restituere.

IV. Sed restat tunc dubium, an in hoc casu teneatur iste, sic pro nunc impotens, ad restitutionem illius modici damni quod dominus incurrit ex ista dilatione. Videtur enim quod non. Quia ex quo impotentia concedit sibi beneficium dilationis, non est pro tunc in mora: et consequenter non tenetur ad solutionem interesse. - Ex alia parte apparet oppositum: quia vitatio damni debitoris non debet esse cum damno creditoris.

Dicendum est quod, licet tam impotentia absolute quam impotentia ex causa superioris ordinis excuset a solutione interesse in foro conscientiae: — quia et pauper omnino debitor, cum pervenerit ad pinguiorem fortunam, non tenetur, ratione morae, ad interesse, quia non fuit in mora qui non habuit; et qui ratione vitandae suae infamiae cogitur differre restitutionem, non tenetur etiam, ratione morae, ad interesse, quia non est in mora qui superioris ordinis bonorum legibus adstringitur ad differendum (fama enim est bonum superioris ordinis quam sint pecuniae, agri et huiusmodi): — impotentia tamen pro nunc ex causa eiusdem ordinis non videtur excusare a solutione interesse. Nam recta ratio postulat ut ita indemnis in huiusmodi bonis debitor servetur, ut magis indemnis in eiusdem ordinis bonis servaretur creditor.

Ad obiectionem autem in oppositum dicitur quod, licet iste restitutor non sit in mora simpliciter, et propterea potest differre restitutionem; est tamen in mora secundum quid, scilicet secundum factum, quia scilicet facto detinet alienum ex causa tali quae non debet in damnum domini redundare.

V. In eodem articulo octavo, adverte quod petitio dilationis, si speratum consequitur effectum, absolvit detentorem a mora, ita ut de cetero non teneatur ad interesse solvendum: si tamen conceditur libere dilatio. Si enim mixto voluntario conceditur, puta metu, vel quia non potest aliter facere aut dicere, non absolvit ab interesse solvendo: sicut e contrario solvens voluntario mixto usuras non perdit ius illarum.,