Quaestio 10

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore quatuor: primo, modus investigandi divinam aeternitatem; secundo, prosequitur illum quoad particulas positas in definitione intrinsece, ibi:

Cum enim; tertio, quoad particulas positas in definitione ut additum, ibi: /tem ea dicuntur; quarto, applicando ad propositum omnia, respondetur quaesito affirmative, ibi: Sic igitur.

II. Quoad primum: Aeternitas cognoscenda est per tempus. - Probatur: quia se habet ad ipsum ut simplex ad compositum. Aeternitas enim, ut patebit, est unitas, tempus vero numerus: illa absque successione, hoc prioris et posterioris, etc. Constat autem quod numerus compositus est respectu unitatis: et similiter prius et posterius componunt, eius quod stat absque his differentiis.

- III. Quoad secundum: Ratio aeternitatis consistit in apprehensione uniformitatis eius quod est omnino extra motum. - Declaratur. Ratio temporis consistit in numeratione prioris et posterioris in motu: ergo. Probatur consequentia: quia proportionaliter se habent, sicut tempus ad successionem partis post partem in motu, ita aeternitas ad rem carentem his.

IV. Adverte hic, quod haec propositio in littera posita, scilicet ratio aeternitatis consistit in apprehensione uniformitatis, potest dupliciter exponi, quoad ly in apprehensione. Uno modo, quod significet illam consistere in apprehendi seu cognosci: ita quod aeternitas sit completive ab anima, sicut de tempore dicitur. Et sic, iudicio meo, non intelligitur: eo quod unitas uniformitatis perennis actu est absque actu animae, non minus quam unitas essentiae divinae. Alio modo, quod significet idem quod in conceptione obiectiva, quam frequenti usu vocamus rationem; ac si dixisset: ratio aeternitatis consistit in apprehensione, idest in ratione uniformitatis. Et hic est sensus intentus.

Sed tamen adhuc potest dupliciter exponi. Quoniam potest interpretari formaliter, vel materialiter: formaliter quidem, ita ut ratio aeternitatis sit ipsa wuniformitas; materialiter vero, ut sit unitas uniformitatis. Et quamvis quidam materialiter hanc litteram interpretandam putent, propter verba s. Thomae in I Sent., dist. xix, qu. rt, art. 1 (ubi dicit quod sicut prius et posterius motus ut numerata constituunt tempus, ita permanentia actus uf una unitate, ut habet rationem mensurae, est aeternitas); et ex hoc solutas utent omnes obiectiones Aureoli, recitatas in ix distinctione rimi a Capreolo, quia procedunt contra hoc dictum formaliter, et non materialiter intellectum: ego tamen formaliter hunc textum, sicut et ceteros, intelligo, motus ea ratione, quia nihil cogit ad materialem sensum; semper enim formalis intellectus reliquis praeponitur, si salvari aeque potest.

Scito igitur quod, cum uniformitas sit species unitatis (dicit enim unitatem contractam ad formam: rem enim uniformem synonyme dicimus rem unius formae), addere unitatem ad uniformitatem est nugatio; sicut addere animal homini. Unde in I Sen?. non dicitur quod « uniformitas actus ut una », sed, « permanentia actus ut una ». Ac per hoc, dicere aeternitatem esse uniformitatem, et dicere esse unitatem, non differunt, nisi quia specialius, perfectius atque melius dicitur uniformitas; sicut universaliter melius explicat naturam rei genus proximum quam remotum. Et propterea merito in hac littera, postremo edita, melior declaratio posita est. Consistit igitur aeternitatis ratio in ratione uniformitatis, ut uniformitas rationem mensurae habet. — Patet autem hanc esse mentem litterae, ex eo quod expresse apprehensio (idest ratio) uniformitatis proportionaliter apponitur contra numerationem prioris et posterioris motus.

V. Rationes autem Aureoli facile solvuntur. Consistunt enim in his duobus punctis. Primum est. Uniformitas est ipsa immutabilitas, et consequenter est quod mensuratur aeternitate: ergo non est formaliter aeternitas. Tenet consequentia: quia aliud attributum est immutabilitas, et aliud aeternitas. Antecedens probatur: quia uniformitas opponitur motui quoad eius varietatem; ergo. — Secundum est. Tempus non est formaliter difformitas motus: ergo aeternitas non est formaliter uniformitas eius quod est extra motum. Et tenet sequela ex progressu huius litterae.

Ad haec siquidem respondetur, ostendendo quomodo se habeat uniformitas ad immutabilitatem. Res enim, ut in praemissa patuit quaestione, dicitur et est immutabilis, per negationem potentiae quomodolibet ad aliter se habere: et ex hoc innascitur in se negatio omnis successionis, et consequenter omnis numeri prioris et posterioris. Hoc autem, adiuncta ratione mensurae, est esse uniforme. Uniformitas enim nihil aliud quam unum (cui primo ratio mensurae convenit, ut dicitur X Metaphys.) in forma, universalissime accipiendo formam, ponit. Ét propterea uniformitatis nomine utimur etiam in motu, sicut etiam unitas omnia circuit. Et hinc provenit quod uniformitas est multiplex, iuxta res quibus applicatur, sicut et unitas: alia est enim uniformitas motus, alia rei permanentis, alia mensurati, alia mensurae. Et tamen arguens utitur uniformitatis vocabulo ac si esset univocum, contra Aristotelis doctrinam, IV Metaphys.

Formaliter ergo ad rationes Aureoli, negatur quod uniformitas sit formaliter immutabilitas: imo est ut eius passio. Et similiter negatur quod sit quod mensuratur: imo est mensura. Ad probationem vero, dicitur quod varietati motus opponitur uniformitas, non absolute, sed motus, eo modo quo primum motum uniformem dicimus. Sed non de tali est hic sermo: sed de uniformitate ut mensura est immutabilitatis. - Ad secundum vero, negatur sequela: quoniam difformitas motus et uniformitas immobilis non proportionaliter se habent ad rationem temporis et aeternitatis. Quia ad rationem aeternitatis sat est unitas formae immutabilis: ad rationem vero temporis, non sat est diversitas formae motus, sed exigitur quod sit diversitas talis formae, scilicet prioris a posteriori ut sic. Et ideo, cum difformitas motus non dicat nisi diversam formam motus, non ponit numerum talis formae motus secundum prioritatem et posterioritatem; et consequenter non sufficit ad temporis rationem. Uniformitas autem rei immobilis, quia ponit unitatem omnis formae, idest conditionis rei immutabilis, omnia complectitur constituentia aeternitatem formaliter.

VI. Quoad tertium: Res omnino immutabilis caret principio et fine. - Probatur: quia caret successione. Declaratur: quia mensuratum tempore habet principium et finem in tempore, ex eo quod omne motum habet principium et finem.

VII. Adverte hic breviter, quia haec ex IV. PAysic. sumpta sunt, quod directe sermo praesens est de principio et fine durationis, excepta ultima propositione, in qua probatur mensuratum tempore habere terminos durationis ex terminis subiecti motus. Non enim loquitur de terminis durationis subiecti, cum possit mobile, puta caelum, poni aeternum: sed de terminis magnitudinis subiecti. Et intendit quod, quia omne mobile ab aliquo in se termino incipit moveri, et usque ad alium in se terminum movetur, ideo omne mensuratum tempore habet principium et finem durationis. Et est optima ratio a priori: eo quod prius et posterius in motu et tempore, ex priori et posteriori magnitudinis mobilis et spatii sunt, ut patet in IV et VI Physic. Alium autem dixi terminum a quo et ad quem, sive formaliter et materialiter, ut in motu recto; sive formaliter tantum, ut in motu circulari, Nec obstat si caelum ponatur semper ab aeterno motum: quia, ut in II Caeli dicitur, sat est quod incoeperit virtualiter, idest habeat in se unde, si incoepisset, inchoatus esset eius motus, puta punctum Arietis.

VIII. Quoad quartum, conclusio responsiva elicitive ponitur affirmative, scilicet: Definitio illa est conveniens.'- Probatur: quia notificat aeternitatem ex duobus: scilicet ex proprio mensurato, in ly interminabilis vitae; et ex propria quidditate, in ly tota simul existens.

IX. Adverte hic quod, quia definitio processu compositivo investigatur ministrante divisione, idcirco in littera distinxit, ex parte mensurae, mensuram durationis in mensuram per modum numeri successivi, et per modum unitatis immobilis: et exclusa prima, quia tempus est, secundam intulit. Ex parte vero mensurati, distinxit mensuratum in terminatum principio et fine, et in interminatum utrinque: et excluso primo, quia temporale est, intulit secundum. Cumque haec in aeternitatis definitione adducta ponantur, conveniens conclusa est. - Nec officit quod omissum est ly perfecta. Tum quia implicite tactum est, ponendo uniformitatem immobilis omnino: talis enim non est uniformitas ipsius nunc temporis, cum non sit extra motum. Tum quia in responsione ad quintum erat hoc explicandum.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore duo. Primo, directe respondet p pcs affirmative: Deus est maxime aeternus. Probatur. Deus est maxime immutabilis: ergo est maxime aeternus. - Probatur sequela: quia aeternitas consequitur immutabilitatem, sicut tempus motum.:

II. Secundo, assignatur modus. quo est aeternus, ponendo aliam conclusionem, scilicet: Deus est sua aeternitas. Hoc enim est dicere quod non est aeternus denominative, sed essentialiter. - Hanc autem conclusionem primo ostendit claudere in se quandam singularem Dei excellentiam; secundo, probat; tertio, declarat.

Cum enim aeternitas species sit durationis, dicendo quod Deus est sua aeternitas, dicitur quoque quod est sua duratio. Hoc autem, idest rem esse suam durationem, singulare est in Deo: nulli siquidem alteri convenire in littera dicitur.

Probatur deinde simul et conclusio et singularitas inclusa in ea. Deus est suum esse uniforme, et nihil aliud a Deo est suum esse: ergo solus est sua duratio, quae aeternitas in eo est.

Declaratur postremo a simili: quia sicut est sua essentia, ita est sua aeternitas.

III. Circa vim ac sensum probationis secundae conclusionis, adverte quod res hic sumitur pro re subsistente, cuius tantum est esse, proprie loquendo. Ita quod non intendit littera quod omnis res alia a Deo distinguatur a sua duratione, cum tempus non distinguatur ab ipsa: sed intendit quod nulla res quae est quod est et quod durat, est sua duratio. Vis autem rationis consistit in hoc, quod, cum res, esse et duratio ordine quodam se habeant ( quoniam duratio non inest rei nisi mediante esse: non enim res durat nisi ratione sui esse; quia namque retinet esse, durat res omnis, et non ob aliud): cum inquam ita sit, consequens est quod, si alterum extremorum non est idem medio, quod nec sit idem reliquo extremo; magis enim distant extrema inter se, quam a medio. Res autem durans alia a Deo, quae est unum extremum, non est idem quod suum esse, ut supponimus. Ergo nec est idem quod sua duratio, quae extremum alterum est.

IV. Circa eandem probationem, dubium ex Aureolo, apud Capreolum, in ix distinctione Primi, occurrit. Impu- gnat siquidem id quod implicite dicitur, quod aeternitas Dei sit formaliter duratio. Quia omnis duratio, alteri comparata, est maior, minor, aut aequalis: aeternitas non est huiusmodi. Probatur: quia non potest intelligi maior, secluso post vel ante plus durare; ergo omnis duratio maior habet ante vel post; quod repugnat aeternitati.

V. Ad hoc breviter potest dupliciter responderi. Primo, negando minorem. Et ad probationem dicitur, quod durationem maiorem includere prius et post in se, contingit dupliciter, uno modo formaliter, alio modo virtualiter et eminenter, sicut calor est in sole: et quod aeternitas est maior ceteris, et verificatur de ea durare prius vel post tempus aliquod, quia in se illa praehabet eminenter. — Secundo potest responderi, negando maiorem, proprie loquendo. Quoniam comparatio proprie non fit nisi in unius rationis rebus: aeternitas autem est duratio alterius omnino rationis a tempore. Et hoc secundum se loquendo: quamvis, concepta ut coexistens, tempori comparetur etiam a viris illustribus.

VI. In responsione ad primum, adverte duo. Primum est quod, sicut punctum motum dicitur causare lineam, et tamen in nullo genere causae causat illam in esse; et propterea non est causa lineae in esse reali, sed est causa eius in esse cognito, quia facit cognitionem illius in nobis: ita nunc stans dicitur causare aeternitatem, non in esse reali, sed in esse cognito, quia causat rationem illius in nobis. Et quemadmodum impossibile est punctum moveri, et tamen concipimus et dicimus punctum motum, idest si moveretur, causare lineam: ita, dato quod impossibile sit nunc stare, attamen optime dicimus, munc stans facit aeternitatem, idest, si staret, constitueret aeternitatem.

Secundum est, quod hinc patet quam vanus contra nos fuerit labor rationum Aureoli, ubi supra, ad impugnandum hoc dictum Boetii et s. Thomae, quia munc non potest concipi ut stans, et ad removendum unc a Deo. Aequivocat namque de nunc, imo supponit non dari nisi nunc temporis: cum tamen nunc aeternitatis sit alterius rationis a nunc temporis. Et rursus, ut dictum est, ipsum nunc temporis, si staret, aeternitatem constitueret: sicut punctus, si moveretur, lineam faceret. Quare non opus esse censui obiectiones suas adducere: ex his enim facillime solvuntur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, proprium distinguitur contra commune. — In corI pore duae conclusiones. Prima est: Aeternitas vere et proprie est in solo Deo. Probatur. Solus Deus est omnino immutabilis: ergo solus Deus est vere et proprie aeternus. — Tenet sequela: quia aeternitas immutabilitatem consequitur.

Secunda est: Aeternitas participative invenitur in aliis. Probatur. Immutabilitas participatur quadrupliciter ab aliis: ergo aeternitas. — Tenet sequela: quia inquantum aliqua sunt immutabilia, intantum sunt aeterna. Antecedens declaratur secundum quatuor gradus immutabilitatis. Primus est secundum diuturnitatem: et in hoc sunt corruptibilia sed longaeva valde, ut montes et colles. Secundus est secundum perpetuitatem secundum totum: et in hoc sunt elementa corruptibilia secundum partes et non secundum to- tum: quamvis in littera praepostero ordine numerentur hi gradus. Tertius est secundum incorruptibilitatem substantialem simpliciter: et in hoc sunt caelestia et angeli. Quartus est secundum immautabilitatem operationis eiusdem numero omnino: et in hoc sunt beati ut sic.

II. In responsione ad tertium, si nescis, novitie, quomodo intelligatur quod necessarium significat quendam veritatis modum, memento secundi libri Perihermenias, ubi de modalibus agitur; et videbis necessarium in actu signato modum compositionis, in qua sola est veritas, addere supra propositionem. Et sic intelliges necessarium in actü exercito, cuius argumentum hoc meminit, modum compositionis vere exercere, a quo necessaria dicuntur et pedum et conclusiones demonstrationum.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, aliud realiter. - In corpore quinque. Primo, ostendit quod dubium in hoc quaesito sit, non quaesitum, sed ratio quaesiti.

Secundo, refert quandam opinionem circa dubium ( scilicet rationem alietatis inter haec): scilicet, propter habere principium et finem et non habere haec.

Tertio, improbatur: quia hoc est per accidens. Probatur: quia, hac differentia sublata, remaneret alia a Boetio posita; scilicet, per esse totum simul et esse successivum.

Quarto, salvatur improbata opinio secundum duplicem sensum: scilicet, intelligendo illam differentiam quoad mensurdta; vel de principio et fine in potentia.

Quinto, respondetur quaesito, inquantum dubitabile est, una conclusione complectente quodammodo omnia dicta. Et est ista: Inter aeternitatem et tempus per se primo differentia est per esse totum simul et non esse huiusmodi; ita quod reliqua hanc consequuntur. Et relinquitur ex dictis nota.

II. Adverte hic, quod opinio recitata in littera tres sensus habere potest: primo, de habere principium et finem in seipsa mensura, in actu tamen; secundo, im mensuratis, similiter in actu; tertio, i? potentia, in seipsa tamen mensura. Et quia, cum aliqua differeritia de aliquo assignatur, intelligitur quod illa differentia insit illi in seipso; et rursus, cum absolute dicimus principium aut finem, intelligitur in actu; ideo primus sensus absolute improbatus est. Secundus vero et tertius, qui possunt exponendo sufferri, deinde appositi ut veri sunt. Sed quoniam non radicalem differentiam, sed secundariam tangebant, ideo ultimo respondendo radicem posuit. Omnia in littera clare patent.

HI. Circa illud dictum in secundo sensu, scilicet quod motus caeli, si esset aeternus, non mensuraretur tempore secundum totum, sed secundum partes, dubium occurrit ex Scoto, in Secundo, dist. rr, qu. rrr. Sed quia hoc spectat ad IV. Physic., in textu 117, ideo hic, ubi non ex proposito tangitur, omittatur.

Et similiter dubitatio circa identitatem zunc in toto tempore, tactam in responsione ad secundum, cum tractetur in eodem quarto, a textu 103 usque ad textum 108, ibidem, Deo dante, tractabitur; et de his est quaestio specialis.

IV. In responsione ad tertium, est dubium circa illud dictum, scilicet quod esse rerum generabilium mensuretur tempore. Arguit enim contra illud Scotus, in Secundo, dist. rr, qu. rv, volens quod absolute mensuretur aevo. Sed quia in sequenti articulo aevi natura notificanda est, et eodem utitur Scotus argumento contra hoc et contra mensuram operationis angelicae, idcirco usque ad sequentem differatur articulum.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore articuli quatuor: primo, respondet quid in hoc quaesito clarum, quidve ' ambiguum; secundo, tractat quandam opinionem; tertio, aliam; quarto, propriam, respondendo quaesito.

II. Quoad primum, clarum est aevum medium esse inter aeternitatem et tempus: ambiguum, quomodo est medium, propter multitudinem opinionum.

III. Quoad secundum, primo ponitur opinio dicens mediationem attendi penes habere principium et finem. Secundo, improbatur: quia mediatio haec est per accidens; ut patet, si aeviterna producta essent ab aeterno.

IV. Quoad tertium, primo ponitur secunda opinio, dicens mediationem attendi penes carere innovatione et veteratione, et tamen habere prius et posterius; quatenus in primo conveniat cum aeternitate, et in secundo cum tempore. - Secundo, improbatur dupliciter, iuxta duplicem intellectum quem habere potest: scilicet, vel referendo utramque conditionem ad ipsum aevum; vel referendo secundam ad aevum, et primam ad aeviternum mensuratum aevo.

Contra primum sensum arguit sic. Prius et posterius secundum durationem non potest esse simul: ergo, recedente priore, de novo advenit posterius: ergo, si in aevo est prius et posterius, erit innovatio et inveteratio. - Contra secundum sic. Aeviternum nec est innovabile, nec inveterabile: ergo est intransmutabile: ergo mensura eius caret priore et posteriore. Antecedens est tuum. Prima consequentia et patet ex se, et probatur ex IV PhAysic.: quia transmutabilitas est propria causa inveterationis; ergo intransmutabilitas non inveterationis, iuxta illud, si affirmatio est causa affirmationis etc. Secunda vero consequentia probatur ex IV Physic.: quia transmutabilitas mensurati est causa prioris et posterioris in mensura; ergo intransmutabilitas erit causa negationis prioris et posterioris in eadem, iuxta eandem radicem.

V. Circa has rationes, adverte quod Scotus, in Secundo, dist. rr, qu. rt, hanc opinionem non sequitur: solvere tamen nititur has rationes litterae, defendendo secundum sensum, dans exemplum sic. Si poneretur caro non habens partem et partem sub quantitate, tunc in mensura essent partes, et non in eo cuius esset. Et sic in proposito, esse angeli est absque innovatione: et tamen mensura est successiva. Unde ad rationem factam directe contra hoc, respondet negando, in sententia, quod transmutabilitas mensurati sit praecisa causa successionis in mensura.

VI. Sed contra, haec responsio facile convincitur falsa, tum ad hominem, tum simpliciter. Ad hominem quidem, quia si successio in mensura stat cum mutatione et immutatione proprii subiecti, seu mensurati, ergo arguere a successione mensurae ad transmutationem subiecti non valet, sed est sophisma Consequentis. Sed ipse Scotus ibidem fatetur quod ille processus est bonus, et ab effectu ad causam. Ergo. — Et confirmatur: quia Aristoteles usus est illo,

nec processus litterae est alius ab illo; si enim successio est in mensura, dicimus, ergo ín mensurato, quia variatio mensurati est causa successionis in mensura. Mirum valde est de hoc homine, cum eandemmet rationem, quia Aristotelis, approbat; quia s. Thomae, improbat. Et propterea necesse est ut aut approbationem aut improbationem propriam neget.

Simpliciter autem, quoniam indivisibile impossibile est quod certificetur ex propriis per divisibile: ergo impossibile quod mensuretur per illud. — Et tenet sequela: quia mensura est certificatio mensurati. Antecedens vero patet in exemplo suo: nunquam enim sciretur quanta esset caro indivisibilis per quantitatem divisibilem, si eius esset. Unde et de facto per quantitatem specierum in Eucharistia, non mensuratur corpus Christi, quia non est sub ea divisibiliter. Et idem est iudicium in quantitate durationis. Si enim ipsa est extensa, nunquam mensurabitur indivisibile et inextensum secundum durationem: quomodo enim scietur sic illius duratio naturalis, etiam fingi non potest. Oportet igitur mensurae extensae respondere mensuratum extensum, et indivisibili indivisibile, ut littera ex Aristotele deducit.

VII. Quoad quartum, conclusio responsiva quaesito est: Aevum est medium inter aeternitatem et tempus, quia est immutabile, mutabilitati tamen coniunctum. — Probatur. Aeternitas est propria mensura esse totaliter permanentis: ergo penes recessum a permanentia, attenditur elongatio ab aeternitate: ergo mutatio, aut mutationi subiectum, maxime recedit ab ipsa: ergo medium est immutabile, mutationi tamen annexum actu vel potentia. Patet secunda sequela: quia mutatio permanentiae opponitur directe, et aeternitas ipsa nec mutatio est, nec mutationem quovis modo secum compatitur. Ultima autem, cum ceteris, clare patet.

VII. In responsione ad primum, adverte quod Scotus arguit contra quatuor propositiones. Prima est affirmativa: operationes angeli mensurantur tempore. Secunda est negativa, virtualiter inclusa in praecedente: operationes angeli non mensurantur aevo. Tertia est affirmativa: visio beata in angelis mensuratur aeternitate participata. Et hae omnes habentur in hac responsione ad primum, ut patet in littera. Quarta vero etiam affirmativa est: esse rerum generabilium mensuratur tempore: haec enim in responsione ad ultimum articuli praecedentis, et in corpore huius posita est, cum dictum est quod tam id quod in transmutatione consistit, idest motus, quam id quod mutationi subiicitur, quod experimur esse nostrum esse substantiale, tempore mensuratur.

IX. Arguit ergo primo, in II Sert., dist. rm, qu. rv, contra secundam propositionem, probando illius contradictoriam, quam tenet ut veram, scilicet, operationes angeli mensurantur aevo, tripliciter. Primo sic. Esse et operatio angeli habent uniformem modum manendi dum manent: ergo habent mensuram eiusdem rationis. Antecedens patet: quia utrumque est indivisibile, et tamen defectibile. Probatur consequentia: quia mensurae proportionantur diversis modis manendi, ut patet de successivis et permanentibus. — Secundo sic. Actus beatificus mensuratur aevo, ut per Augusinum patet, de Fide ad Petrum, cap. xvmr. Ergo. — Tertio. Operatio angeli non mensuratur aeternitate nec tempore: ergo aevo.

X. Ad evidentiam huius difficultatis, adverte quod Scotus ibidem tres mensuras durationis ponit, tempus, aevum et aeternitatem: ita quod tempus rem successivam; aevum permanentem; defectibllem tamen; aeternitas autem rem omnino indefectibilem mensuret. Et propterea tenet esse substantiale rerum ad quas impossibile est esse motum, et operationes angelicas, etc., secundum se mensurari aevo. Et tota radix eius est illa maxima: Quaecumque uniformem habent modum manendi dum manent, habent mensuram eiusdem rationis.

In praesenti autem littera, distinguuntur mensurae durationis penes mutabilitatem et immutabilitatem rerum. Et vere sic est. Quoniam mensura durationis est certificativa naturalis durationis rei secundum se, alioquin frustra esset: naturalis autem duratio rei ex mutabilitate aut immutabilitate nascitur. Loquor de mutabili vel immutabili proprie, idest ex intrinseco: quoniam ex tali mutabilitate tantum pendet naturalis duratio rei. Nihil enim refert ad naturalem durationem rei, an in alio sit potentia destructiva eius, an non: sed solum an in ipsa sit unde possit deficere, an non. Et in hoc erravit manifeste Scotus, dicens: nec aliquando non esse, nec posse non esse per propriam potentiam, variat mensuram rei. Et fundamentum eius est valde debile, scilicet quia, si angelus annihilandus esset, nihil minus mensuraretur aevo. Liquet enim quod naturaliter non fore aliquando, et similiter posse naturaliter non esse, variant naturam rei: quia corruptibile et incorruptibile, ut dicitur X Metaphys., sunt substantia aut in substantia. Variant, inquam, naturam generice, adeo ut nihil sit eis univocum. Ergo nec propria mensura est eadem. Et ex hoc provenit quod annihilandus angelus mensuratur aevo: quia scilicet annihilatio non provenit ex natura eius, sed ab extraneo; ipse enim, quantum est de se, semper esset.

Dicimus ergo rem omnino immutabilem aeternitate mensurari; immutabilem autem simpliciter et mutabilem secundum quid, aevo; mutabilem autem simpliciter, tempore. Et propterea, cum angelus sit immutabilis substantialiter, mutabilis tamen accidentaliter, aevo mensuratur. Operationes vero eius naturales, quia naturaliter sunt mutabiles, aevo mensurari nequeunt: aevo namque mensuratum aeviternum est, aeviternum autem naturaliter perpetuum est, nullum autem naturaliter mutabile est naturaliter perpetuum.

XL Ad fundamentum autem Scoticum, distinguenda primo est propositio illa. Quoniam si fit /n sensu. composito, est falsissima. Quoniam, ut dicitur in I Periherm., unumquodque necesse est esse dum est; et sic omnia manentia, dum manent, habent uniformem modum essendi, quia sunt necessario; et tamen non habent eandem mensuram, Nec ad hunc sensum arguens facit illam, sed absolute seu in sensu diviso. Et tunc dicitur quod modus manendi est multipliciter distinguibilis: scilicet, vel penes necessarium et possibile; vel penes permanens et successivum; vel penes defectibile et indefectibile. Et quocumque modo sumatur, semper est falsa. Quoniam nec omne necessarium convenit in mensura: sed alia est mensura necessarii omnino, ut Dei; et alia necessarii simpliciter, possibilis autem secundum quid, ut sunt reliqua incorruptibilia. Et similiter omnia possibilia non mensurantur una mensura; quoniam quaedam tempore continuo, et quaedam tempore discreto, ut dicetur. Similiter non omne permanens convenit in mensura; ut patet de superioribus et inferioribus. Nec omnia successiva: quoniam alia est mensura successivorum successione continua, et alia succedentium successione discreta, ut dicetur, De defectibili autem et indefectibili, iam patet defectibilitatem non esse modum rei,ut ab eis sumitur, sed dicere potentiam extraneam: et propterea non est ad propositum. Et esset nihil minus falsa, ex 6o quod non omne defectibile unica mensura certifica- tur. - Ex his autem simplicibus, patet responsio ad modos compositos; puta permanens defectibile, et similes.

XII. Ad formam ergo propositionis, dicendum est quod habere uniformem modum manendi intrinsecum rei et per se respicientem naturalem durationem rei, est ratio uniformis seu eiusdem mensurae durationis: et non absolute habere uniformem modum manendi. Et ideo falsum est antecedens illus consequentiae. Et iam exclusa est eius probatio.

Ad secundum, negatur antecedens, ut patet in littera. Nec est verum quod Augustinus dicat illud, nisi in sensu inferius manifestando, accipiendo scilicet aevum pro aeternitate participata.

Ad tertium, negatur antecedens pro secunda parte: quia operatio angeli mensuratur nunc temporis, non continui, sed discreti.

XIII. Contra primam propositionem, scilicet, operationes angeli mensurantur tempore, arguit Scotus ibidem. Sed quoniam argumenta sua militant contra tenentes eas mensurari tempore discreto quod sit species quantitatis, et haec propositio non est s. Thomae (quoniam apud nos tempus discretum nihil aliud est quam numerus prioris et posterioris in motu discreto; qui nihil aliud est quam successio operationis spiritualis ad aliam operationem spiritualem, quales sunt duae intellectiones sine phantasmatum servitio; numerus autem de praedicamento Quantitatis, sequitur divisionem continui: oportet ut tempus hoc sit numerus transcendens, compositus ex unitatibus transcendentibus): quia, inquam, sic est, unum tantum ex Scoto motivum afferendum censui, scilicet, quia ponuntur multa tempora sine necessitate. Oportet etiam multiplicari tempora, non solum in pluribus, sed in eodem, respectu actuum intellectus et voluntatis, etc. Haec autem videntur inconvenientia. Ergo.

XIV. Ad hoc breviter dicitur, quod necessitas magna est multiplicandi tempus in continuum et discretum, propter spirituales operationes substantiarum spiritualium: carerent enim aliter proportionatis mensuris. Illae enim, cum sint immediate sibi invicem succedentes, et instantaneae secundum se, quia quaelibet est tota simul, elevantur manifeste supra tempus continuum et eius instantia: ad aevi autem excellentiam non attingunt, quia corruptibiles naturaliter sunt. Oportet ergo ut sine propria mensura remaneant tam nobilia entia; aut tempus discretum ponere, cuius instantibus operationes ipsae in se mensurentur. Haec enim sunt ipse motus spiritualis angelorum, cuius numerus est tempus per quod dicit Augustinus movere Deum spiritualem creaturam.

Multiplicatio autem temporis discreti in pluribus angelis aut in eodem, iudicio meo, non est necessaria nisi materialiter: quemadmodum etiatn tempus continuum, quo nostra mensurantur, materialiter multiplicatur in ómnibus mobilibus, et aevum in omnibus aeviternis. Consonum namque rationi videtur ut, sicut omnia aeviterna simplicissimo aevo mensurantur, quod solum est aevum formaliter; ita omnis operatio huiusmodi simplicissima operatione, seu simplicissimo zunc illius mensuretur; et similiter omnis successio operationum, simplicissima successione. Talis autem operatio et successio est ea quae in primo operante temporaliter invenitur: quem constat esse supremum angelum, in quo, ut dicetur, est etiam aevum. Et quia operationes intellectus sunt naturaliter priores et simpliciores operationibus voluntatis, erit unum tempus omnium huiusmodi temporalium; quod est primo mensura operationum succedentium in intellectu primi angeli, et ex consequenti et extrinsece mensura ceterarum operationum tam suarum quam aliorum spiritualium. Cum his tamen, ut dictum est, stat quod quasi materialiter multiplicetur huiusmodi tempus, iuxta numerum mensuratorum operum: eo quod unum et multa, quae consequuntur ens, multiplicantur cum rebus ipsis. Dixi autem quasi materialiter: quia non oportet quod omnino univoce salvetur proportio temporum nostrorum ad tempus cuius subiectum est primus motus, et proportio horum temporum ad simplicissimum tempus eorum; sed sat est si est quasi talis.

XV. Contra tertiam vero propositionem, scilicet, operatio beata mensuratur aeternitate participata, arguit idem in

Quarto, dist. xix, qu. vi. Operatio beata non est immutabilior aeviterno: ergo non mensuratur aeternitate, sed aevo. Consequentia nota. Et antecedens probatur. Tum quia operatio beata est simpliciter minus nobilis quam substantia angeli beati, quoniam substantia est nobilior accidente. Tum quia perfectio ipsius operationis beataé non est immutabilior substantia eiusdem operationis, quoniam id quod inest alicui per accidens, non est immutabilius eo quod inest per se: constat autem quod substantia operationis mensuratur aevo. Ergo. - Praeterea, aeternum, ut distinguitur contra aeviternum, non solum est totum simul, sed est indefectibile, carens potentia ad non esse. Sed nullum creatum est huiusmodi. Ergo.

XVI. Ad evidentiam huius difficultatis, scito quod, quamvis aevum nihil aliud sit quam aeternitatis participatio, distinguitur tamen a s. Thoma hic (et in III Contra Gent., cap. Lxi, et in IV Sent., xrix, qu. 1, art. 2, qu?. 3) aeternitas participata ab aevo; non sicut perfectum a minus perfecto in eadem specie, sed sicut perfectius a minus perfecto diversorum ordinum. Aeternitas quippe cum sit propria mensura divini esse, participata aeternitas consequenter est propria mensura-esse divini ordinis. Esse autem divini ordinis dico, quod impossibile est connaturale esse cuicumque creaturae factae aut factibili: de quo in qu. xir latior erit sermo. Aevum autem est mensura esse immutabilis quidem, sed naturalis ordinis. Et haec est per se primo differentia inter aeternitatem participatam et aevum: ex hac enim et aliae differentiae fluunt, et omnes difficultates solvuntur. Quia enim operatio beata divini est ordinis, ideo aeternitate dicitur mensurari participative, Hinc etiam oritur vis conclusionis impugnatae a Scoto, scilicet: "intellectus creatus non potest ex se in operationem beatam: ergo mensuratur aeternitate: ex primo siquidem antecedente sequitur, ergo divini est ordinis"; et post, "ergo mensuratur aeternitate".

XVII. Unde ad primam rationem Scoti, negatur antecedens. Quoniam operatio beata, dato quod ipsa in se non esset immutabilior aeviterno, est tamen immutabilioris ordinis, quia divini. Et propterea dicitur et est immutabilior secundum suum genus. - Dixi autem, dato quod non sit etc., quia minor.mutatio sufficit ad non esse operationis beatae, quam substantiae angeli: quia haec exigit annihilationem, illa non. Est et rursus immutabilior, quia plura mutabilia immutabilius continet. Una siquidem visio beata, absque omni mutatione, continet visiones omnium spectantium ad universum eminenter: nullum autem aeviternum ad hanc - immutabilitatem ascendere potest.

Ad probationem autem primam, dicitur quod, sicut actus est simpliciter nobilior potentia, et tamen substantia est simpliciter nobilior accidente; et ratione primi, actus intelligendi est nobilior materia prima, ratióne secundi, e contra: ita in proposito, et haec est vera, quod substantia est nobilior accidente, et similiter haec, quod esse divini ordinis est nobilius esse naturali. Et propterea utrumque est verum in diversis ordinibus. Substantia quippe angeli est nobilior secundum esse naturae: operatio autem beata secundum excellentiam deitatis. Et si proprie loqui volumus, aequivoce: comparari videntur.

Ad secundam autem probationem, negatur quod substantia operationis beatae mensuretur aevo. Substantia enim operationis et eius perfectio una res numero sunt, et eadem mensurantur mensura. Unde non solum beatitudo operationis, sed ipsa operatio beata mensuratur aeternitate participata; - Falsum quoque est quod perfectio non sit immutabilior substantia operationis, eo modo quo distinguuntur. Quoniam substantia operationis, si sine perfectione beatitudinis esset, instanti temporis discreti mensuraretur. — Perfectio autem deitatis mensuram aeternitatis adducit, non eo modo quo accidens superinducitur; sed eo potius modo quo differentia generi adveniens naturam affert specificam. Et propterea non valet probatio in oppositum, de eo quod inest per accidens. Constat enim quod natura generica aut quasi generica, secundum se non talis aut tantae perfectionis, ex perfectione differentiae advenientis, quáe tamen generi accidere conceditur, perfectionem tantam ac talem assequitur, ita quod unum ens perfectum sit, Et sic est in proposito.

XVIII. Ad secundam autem obiectionem, principaliter dicitur quod, proprie loquendo, beatus ut sic caret potentia ad non esse beatum; sicut caelum caret potentia ad non esse rotundum. Quemadmodum enim materia prima, si reciperet formam unam aequivalentem omnibus formis generabilium et corruptibilium, careret potentia ad non esse ilius formae; ita intellectus habens actum beatum, caret potentia ad non esse illius actus. Actus enim ille est omnium bonorum, non aggregatione, sed elevatione perfectus: et ideo beat ac immutabilem beatum reddit. - Extenso autem vocabulo, ut arguens utitur, vocando potentiam ad non esse potentiam logicam vel obiectivam, dicitur quod aeternum per essentiam oportet carere omnino potentia ad non esse: non autem per participationem, sed sat est ut distinguatur contra aeviternum diversitate ordinis; quia illud scilicet est ordinis aeterni per essentiam, istud vero naturae.

XIX. Contra quartam propositionem arguit Scotus, in Secundo, ubi supra, non aliter quam contra primam, scilicet: Esse substantiale habet eundem manendi modum quandiu est, quem habet aeviternum, quia successione caret, etc.: ergo. — Sed ad hoc non oportet aliter respondere quam superius: non enim penes habere esse modo successivo vel permanenti distinguuntur mensurae, sed penes mutabile et immutabile, ut dictum est.

XX. Sed adverte hic quod Scotus ibidem nititur solvere rationem s. Thomae, ad hoc in responsione ad tertium in praecedenti articulo factam, scilicet quia motus est mensura non tantum motus, sed etiam quietis. Ait enim quod substantia bovis absolute mensuratur aevo, quies autem eius tempore: nec aliud ex illa sequitur ratione. — Sed haec responsio non est sufficiens evasio: quoniam tempus comprobatur in littera mensurare non solum quietem, sed rem quiescentem; quoniam omne quiescens est mobile; omne autem mutabile, secundum quod mutabile, mensuratur tempore. Constat autem quod secundum substantiam nos sumus mutabiles: ergo secundum substantiam temporales. Et stat vis rationis in hoc. Motus et quies substantialiter accepti, idest mutatio substantialis et quies sub esse substantiali, non solum in actu, sed in potentia mensurantur tempore: ergo esse substantiale nostrum mensuratur tempore. Antecedens patet ex eo quod actus et potentia ad eiusdem ordinis mensuram spectant, ut ex I Caeli et IV Physic. habetur. Consequentia autem tenet ex eo quod potentia talis substantialis est, utX Metaphys. dicitur.

XXI. In responsione ad secundum, occurrit dubium circa illam propositionem, aevum est totum simul. Impugnatur siquidem ab illa opinione refutata in littera, sic. Aevum continue fit a Deo, ac per hoc potest deficere ab esse: et consequenter potest annihilari, ac deinde iterum creari. Igitur non est totum simul. — Et habes in Scoto et in Capreolo, in Secundo, dist. ii, qu. II.

Ad haec facile patet responsio ex dictis. Aevum enim, sive aeviternum, non continue fit, proprie loquendo; sed conservatur a Deo. Nec potest deficere ab esse ex intrinseco: sed Deus potest ipsum annihilare. Et propterea non sequitur, ergo non est totum simul. Si enim posset ex intrinseco esse plus aut minus aut praecise tantum secundum durationem, tunc non esset totum simul: sed ex eo quod Deus potest, non sequitur hoc in natura aevi seu aeviterni. Natura enim rei non est metienda secundum vires divinas, sed proprias. - In casu autem annihilationis et recreationis, dicitur quod esset successio instantium mensurantium creationem, annihilationem et recreationem; et non ipsius aevi. Instantia enim illa mihil aevi sunt; sed sunt partes temporis discreti, cuius iam meminimus. Idem enim esset tunc iudicium de illo angelo, sicut esset de duobus angelis, quorum unus prius altero crearetur: utitur enim aevo tunc ile unus quasi duo.

XXII. In responsione ad tertium, adverte quod ibi distinguitur esse angeli dupliciter. Uno modo, absolute: et sic non habet praeteritum nec futurum, sed subditur divinae potentiae, et potest non esse per potentiam in alio. Alio modo, ut coexistens differentiis temporis realis vel imagi- narii: et habet praeteritum et futurum. Et sic dicimus quod fuit et quod erit. Et sic, secundum futurum subditur divinae potentiae: non secundum praeteritum, quia supponitur incompossibile, ut in littera dicitur. - Et nota quod auctoritas Hieronymi ad Marcellam: solus Deus non novit prae- teritum et futurum, et similiter Augustini: "praesens, si stat, est aeternitas", et similes, intelliguntur secundum se et. omnia quae in eis sunt. Angelus enim secundum affectiones habet praeteritum et futurum: et similiter aevum secundum adiuncta non stat, ut in praesenti articulo dictum est.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, unum numero. - In corpore quatuor. Primo, lponuntur opiniones diversae de quaesito.

Secundo, ponitur via discutiendi quae opinio sit verior: et dicitur quod ex causa unitatis temporis est procedendum. Et probatur: quia in cognitionem spiritualium per corporalia pervenimus.

Tertio, ipsam viam ingreditur. Ubi quatuor opiniones de causa unitatis temporis afferuntur: prima, ex unitate numeri; secunda, ex unitate principii, scilicet aeternitatis; tertia, ex unitate primi subiecti, scilicet materiae primae; quarta, ex unitate primi motus. - Et prima quidem reprobatur sic. Tempus non est numerus absolute, sed numeratus, in motu scilicet continuo: ergo non ex unitate numeri est unus.- Secunda vero et tertia simul, sic. Tempus est unum simpliciter: ergo non est unum principio et subiecto remoto tantum. Tenet sequela: quia unum subiecto vel principio, sunt unum secundum quid. - Quarta autem probatur sic. Primus motus est simplicissimus: ergo mensura ceterorum: ergo comparatur ad tempus non solum ut mensuratum ad mensuram, sed ut subiectum ad accidens: ergo ex eius unitate est tempus unum. Consequentia prima probatur ex X. Metaphys. Aliae vero relinquuntur per se notae: quoniam constat quod quantitas primi mensurati est ipsius mensura coniuncta, ceterorum vero separata; et propterea non multiplicatur ad multiplicationem ceterorum, sed primi tantum; sicut universaliter accidens multiplicatur ad multiplicationem subiecti. Cum ergo primum non multiplicatur, ergo nec mensura; ut in proposito.

Quarto, principaliter ex ista assignata via ad quaesiti responsionem inducit, iuxta duas opiniones de angelis, duas conclusiones ponens. Altera est: aeva sunt multa. Probatur. Prima aeviterna sunt multa: ergo. Altera est: aevum est unum tantum. Probatur. Primum aeviternum est unum tantum: ergo. — Antecedentia sunt ipsae opiniones diversae. Consequentiae fundantur super processu facto de unitate temporis, cuius radix fuit: mensura multiplicatur ad multiplicationem primi mensurati. - Et quoniam ex his non habetur responsio ad quaesitum. certa, ideo subdit tenendam esse secundam conclusionem, quia probabilior est illius opinio, ut inferius patebit. Et sic conclusio responsiva est: Aevum est tantum unum.

II. Adverte hic quod, sicut quilibet motus habet proprium prius et posterius in seipso, ita etiam habet proprium numerum numeratum illorum, et consequenter proprium tempus. Sed quoniam non cuiuslibet motus numerus est certificativus omnium motuum ex natura sua, sed tantum numerus primi motus, propter eius simplicitatem maximam; ideo solus primi motus numerus temporis complete rationem habet. Et propterea tempus est unum numero formaliter completeque sumptum: et sunt multa tempora quasi materialiter, seu incomplete. Et simile est iudicium de aevo: eodem enim modo est unum et multa. - Utrum autem aevum sit accidens, aut esse, aut essentia aeviterni, in quaestione speciali quaerendum est: metaphysici quippe negotii hoc est.

III. Circa ea quae hic definita sunt, complura sunt dubia. Primo namque Scotus, in Secundo, dist. z, qu. nr, reprehendit quod primum aeviternum mensuretur aevo (quamvis ipsum primum sit extrinseca mensura aliorum), unica ratione. Mensura, ex natura rei, est notior, ex natura rei, mensurato: sed nihil est in primo aeviterno notius ipsa substantia aeviterni: ergo nihil est in eo quod habeat rationem mensurae substantiae eius. - Durandus autem reprehendit mensurationem extrinsecam unius aeviterni per aliud aeviternum, tripliciter. Primo sic. Illud cuius duratio est certior ex propria ratione quam ex comparatione ad extrinsecum, non mensuratur secundum durationem per extrinsecum. Sed aeviternum est huiusmodi. Probatur: quia propria eius ratio est esse immutabile secundum naturam. Secundo, duratio infinita non est mensurabilis: ergo. Zertio, non quantum non est mensurabile: ergo. Tenet sequela: quia aevum caret successione. - Haec et plura alia recitantur a Capreolo, in Secundo, dist. i1: consulto tamen omissis ceteris, dicemus unde omnia solventur.

IV. Ad evidentiam igitur huius, scito quod, ut ex dictis patere iam potest, aeviternum non mensuratur aevo, sive intrinsece sive extrinsece, per modum quantitatis continuae aut successivae aut etiam discretae, sed per modum unitatis: quoniam aevum est indivisibile, totum simul, etc. Cum enim aevum sit unitas immutabilis vitae mutabilitati coniunctae, quanto aliquod immutabile minus est mutabilitati coniunctum, tanto est immutabilius et minus compositum, ac per hoc simplicius, et consequenter magis unum. Supponimus autem nunc quod aeviternum, quanto inferius, tanto pluralitati maiori coniunctius est: unde et habet species minus universales, et operationes minus ambientes locorum aut corporum. Et propterea supremum aeviternum, tanquam maxime immutabile inter immutabilia sic (idest mutationi iuncta), est maxime unum: et consequenter ex natura sua habet, unde per accessum et recessum ab eo, cetera aeviterna ut sic mensurantur extrinsece.

V. Ad Scotum ergo, negatur minor. Dico namque quod aevum existens in primo aeviterno, sive sit eius substantia aut existentia, sive non, est notius in ratione mensurae ipsa aeviterni substantia, ut immutabilis. Quoniam aevum nihil aliud est quam unitas per modum mensurae talis immutabilitatis: ac per hoc ipsum aevum est formaliter unitas, cui primo debetur ratio mensurae, ut patet V et X Metaphys.P Substantia autem sic immutabilis est denominative una; et hanc denominationem importat ly aeviternum. Constat autem universaliter quod id quod est formaliter tale, est certius et notius ex natura rei, eo quod est denominative tale. Quamvis igitur substantia angeli sit simpliciter notissimum omnium quae in eo sunt, aevum tamen, in genere seu in ratione mensurae, est notius illius substantia: sicut, quamvis substantia corporea sit notior secundum se quantitate, in genere tamen mensurae quantitas est notior secundum se.

VI. Ad Durandum vero respondendum est, negando maiorem, ut patet in perfectione et mensura quidditativa., Perfectio namque quidditativa melius cognoscitur ex intrinSeco quam ex extrinseco: et tamen unaquaeque quidditas mensuratur prima quidditate sui generis. Est ergo sophisma secundum non causam ut causam. Non enim causa mensurae extrinsecae est melior certitudo ab extra quam intra: sed dependentia certitudinis intrinsecae ab extrinseca, ut a simpliciori, ut dictum est. - Ad secundum vero et tertium, similiter dicitur quod nihil valent de mensurabili per unitatem. Infinitum enim et non quantum uniformitatis rationem non subterfugiunt.

Restat adhuc dubium, quid sit illud primum aeviternum: sed quoniam per accidens esset huic proposito, in tractatu de Angelis dicetur. j