Quaestio 3

Commentaria Cardinalis Caietani

In hac tertia quaestione, usque ad quartum articulum, nihil occurrit scribendum, nisi quod in secundo articulo tria notanda specialiter sunt. Primum in corpore, quod, cum dicitur, Unumquodque est propter suam operationem, potest dupliciter intelligi. Primo, sicut propter rem quae est eius finis: et sic falsissimum est. Alio modo, sicut proprium complementum: et sic est verum. Ita quod unumquodque habens operationem esse propter suam operationem, nihil aliud est quam esse propter seipsum in actu completo et perfecto.

Secundum, in responsione ad secundum, scilicet quod cum dicitur, Beatitudo est status omnium bonorum aggregatione perfectus, non est praedicatio essentialis, sed causalis. Ita quod intelligatur, beatitudo ut causa, est status talis ut effectus: quoniam ipsa beatitudinis essentia est per quam est talis status, ut in littera dicitur.

Tertium, in responsione ad tertium, quod memor sis ambiguitatis, tam simpliciter quam apud Auctorem, de subiecto actionis transeuntis: propter quod forte littera. apposuit ly magis, dicendo quod est magis perfectio patientis. Nam secundum veritatem, actio immanens principaliter est propter perficiendum agens ipsum, actio vero transiens principaliter est propter perficiendum aliud. Utrum autem, sicut actio immanens redundat in alterum, ita quoque actio transiens perficiat agens, non est moralis negotii, sed alibi discutietur, si Deus dederit.

II. In isto quarto articulo disputatio illa consueta occurrit de beatitudine, utrum essentialiter sit actus intellectus, vel voluntatis, Scotus enim, in Quarto, dist. xrix, qu. tv, rationem hic allatam credit se solvere ac infringere; et multipliciter probat intentum suum, scilicet quod consistat in actu voluntatis. Rationem igitur carpit in duobus. Primo, in illa propositione, Beatitudo est consecutio finis. Distinguendo enim, ait quod duplex est consecutio finis, altera prima via generationis, altera prima via perfectionis: et quod beatitudo consistit essentialiter in consecutione prima secundum ordinem perfectionis. Talis autem non est visio finis, sed amor finis visi: visio enim est consecutio prima via originis. In hoc ergo, secundum ipsum, primo peccat haec ratio, quia assumit quod beatitudo consistit in consecutione prima via generationis.

Secundo, arguit illam defectus: quia scilicet non sufficienter scrutatur actus voluntatis circa finem. Ponit enim littera duos tantum, scilicet desiderium, et quietationem: cum, si proprie de quiete loquimur, detur tertius; quoniam quies proprie delectatio est, et praeter eam est amor, iuxta illud Augustini, Appetitus inhiantis fit amor fruentis. Et in hoc quietativo amore, qui etiam quies in fine dici potest, consistere dicit beatitudinem. Nec hoc ratio litterae excludit, sed quietem delectationis tantum.

III. Intentum autem suum, scilicet quod beatitudo formaliter sit actus voluntatis, idest amor ultimi finis visi, probat tripliciter. Primo, sic. Beatitudo formalis consistit in actu propinquiori ultimo fini extrinseco, qui est beatitudo obiecta. Ergo consistit in actu voluntatis, — Antecedens patet: quia quanto propinquius simpliciter ultimo fini, tanto magis habet rationem finis ulterioris. - Consequentia vero probatur. Quia finis ultimus, ut sic, est proprium obiectum actus voluntatis. Ex quo potest sic argui. Actus tendens ex se in finem ut sic, est ei propinquior illo qui non ex se ut sic in ipsum tendit. Talis est actus voluntatis respectu actus intellectus. Probatur: quia finis est proprium obiectum appetitus, ut in prima quaestione didicimus.

Secundo, sic. Amare et intelligere ordinate se habent. Aut igitur amare est propter intelligere ut finem: et hoc non, quia, secundum Anselmum, libro II Cur Deus homo, perversus esset ordo amare ut intelligeret. Ergo intelligere est propter amare ut finem. Ergo amor est finis ultimus formalis.

Tertio, sic. Actus voluntatis, inter intrinseca, est summe volendus. Ergo in eo consistit beatitudo formalis seu intrinseca, — Consequentia nota. — Et antecedens probatur. Voluntas plus appetit perfectionem sui in ultimo fine, quam intellectus: ergo actus ille suus est summe inter intrinseca volendus. Hoc antecedens probatur. Voluntas naturaliter plus appetit appetitu naturali sui perfectionem, quam intellectus: ergo et appetitu libero, recto tamen; quia liber rectus consonat naturali.

Arguitur quoque ab aliis, quae vide, si vis, in Actipreolo, xLIx distinctione Quarti,

IV. Ad evidentiam obiectorum contra rationem litterae, scito quod, perspicaciter advertentibus, nihil quod. distinguendum esset, praetermissum in littera. est. Consecutionem in primis duplicem esse, nisi aequivocatio concedatur, fictio est: quoniam, nominibus utendo ut plures, consecutio non vocatur rei consecutae amor. Unde arguens, quia illam propositionem, Beatitudo est consecutio finis, evitare non potuit, aequivocavit consecutionis vocabulum, ut suam prosequeretur opinionem. Quod autem amor non habeat rationem consecutionis, ex eo probabitur, quia amor est rei habitae et rei non habitae. Et amor quidem rei non habitae patet quod non est consecutio, ex hoc ipso quod est rei non habitae: amor autem rei habitae ex hoc ipso non est consecutio, quod consecutionem supponit, quia est rei habitae, Unde prima Scoti obiectio super aequivocatione fundatur: et ideo nihil valet. Quamvis etiam assumat falsum, scilicet quod amor Dei sit perfectior eius visione, ut in littera dicitur.

Ex his autem apparet solutio alterius obiectibnist Littera enim non praetermisit amorem, sed dupliciter illum. exclusit. Primo, excludendo delectationem: quoniam in ea clauditur amor; non enim delectamur praesentibus coniunctis, nisi amatis. Secundo, excludendo desiderium et delectationem. Cum enim illud sit non habiti, hoc vero habiti, et amor sit non habiti et habiti; inquantum est non habiti, excluditur eadem ratione qua desiderium, quia scilicet hoc quod amat, non habet praesens; inquantum vero est habiti, excluditur eadem ratione qua delectatio, qnia scilicet amor rei habitae advenit voluntati ex hoc quod est habita, et non e converso. Et in nullo diminuta est littera: sed ratione solida intentum conclusit. Et contra opinionem oppositam militat, si sciat ea quis uti, sic. Amor abstrahit ab habito et non habito obiecto, quia est utriusque: ut patet de amore amicitiae et concupiscentiae, et de actu caritatis, qui eiusdem est speciei in via et in patria. Ergo non est consecutio obiecti beantis, Ergo non est beatitudo formalis. Et probat haec ratio de quacumque consecutione: quia abstrahens non est ex propria ratione ulla consecutio. Et hoc est directe intentum litterae huius.

V. Ad rationem autem primam Scoti pro intento suo, respondetur negando sequelam. Et ad probationem dicitur quod maior est vera ceteris paribus, sicut ceterae comparativae sunt intelligendae. In proposito autem cetera non sunt paria: quoniam actus visionis est quasi pars ipsius finis, et est finis non ponens in numerum cum fine extrinsece. Deus enim visus est finis, et non sunt duo fines, scilicet Deus et visio: sicut inductive patet in aliis finibus, etc. Unde actus voluntatis est propinquior inter actus tendentes in finem integrum: sed propinquior illo est qui est quasi pars finis. Amamus enim non solum bonum, sed bonum cognitum, et propter illud etc.

Ad secundum dicitur quod verbum Anselmi salvatur in via, in qua melior est Dei dilectio quam intellectio. Sed in patria, quanquam Deus amatus non ametur. propter vi- dere ipsum, sed propter ipsum Deum, amore amicitiae; quia tamen amatur visus, ita quod visio non concurrit ibi per accidens, sed per se; ipse amor beatificus ordinatur in visionem ut finem: amat enim beatus visionem illam ut adeptionem finis, quod est amare illam ut finem. Et amor ut est concupiscentiae, ordinatur in visionem ut finem, et amare est propter visionem. Nec in hoc est perversitas aliqua. Sed perversitas esset de amore ut est amicitiae: quia sic Deus ordinaretur ad visionem a tali amore. Nunc autem ponitur summum concupiscibile ipsa adeptio Dei, quae est per visionem: quod est verum.

Ad tertium autem, negatur antecedens. Et ad probationem dicitur quod voluntas, cum sit appetitus animalis, qui datus est a natura animalibus primo propter totum suppositum, et non propter seipsum appetitum (quia ad hoc sufficit appetitus naturalis), non summe vult actu elicito perfectionem suam, neque intellectus ut sic, sed suppositi; quae est consecutio ultimi finis. Unde probatio illa ab appetitu naturali voluntatis ad appetitum qui est actus elicitus eiusdem, non valet, propter rationem dictam: quia scilicet inclinatio naturalis est primo propter ipsam potentiam appetentem, actus autem elicitus animalis est primo propter suppositum appetens. Et ideo, tendendo primo in bonum intellectus, non quatenus intellectus, sed quatenus est suppositi, maxime consonat naturae suae potentiae, inquantum animalis est: quia, ut dictum est, propter animal ipsum data est primo.

Multa quoque scripta sunt superius in qu. Lxxxir, art. 3, facientia ad materiam hanc. Quare transeundum puto.

Cornmentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quinto, circa illa verba, Divinum bonum non gen obiectum intellectus practici, Scotica occurrit dubitatio ex Prologo I Sent., ubi ex eo quod Deus est obiectum rectificativum intellectus creati ad rectam operationem voluntatis, puta amoris ipsius Dei; et ex ipso sumuntur prima principia praxis, utpote ex ultimo fine; vult Deum esse obiectum intellectus practici. Cuius oppositum hic dicitur.

Sed ad hoc et similia facile patet responsio ex dictis in Ilibro. Ad obiectum siquidem practici intellectus seu habitus, exigitur quod haec et similia habeat pure: si enim habet haec elevate in re superioris ordinis, supra practicum est. Ridiculum autem puto dicere quod etiam Trinitatis mysteria visa practicam tantum cognitionem pariunt. Oportet hic servare illud Philosophi: Quolibet proferente contraria, sollicitum esse stultum est, etc.

II. In eodem quinto articulo, circa illa verba, Actus intellectus practici non quaeritur propter seipsum, sed propter actionem, dubium occurrit. Quoniam nobilius non est propter ignobilius ut finem: constat autem actum intellectus practici esse nobiliorem actione: ergo, etc.

Ad hoc, omissis aliorum responsionibus, qualescumque sint, respondetur quod actus intellectus practici potest dupliciter sumi. Uno modo, ut actus est intellectus: et sic procul dubio nobilior est actione. Alio modo, ut practicus est: et sic est ignobilior actione.

III. Sed contra hoc est, quia causa activa non est ignobilior effectu: actus autem intellectus practici, ut sic, est causa activa actionis: ergo.

Ad hoc et similia dici potest quod, quidquid sit de causa pure activa, negandum est quod causa quodammodo activa et quodammodo dispositiva non sit imperfectior: quoniam, etsi non inquantum activa, inquantum tamen dispositiva, imperfectior est, et ordinatur ad id pro quo disponit ut finem. Sic autem est in proposito: nam actus intellectus practici, etsi in genere causae efficientis sit causa actionis seu factionis, est nihilominus etiam causa eiusdem dispositiva. Disponitur enim homo per actum intellectus practici ad recte agendum vel faciendum: cum enim tam ad recte agendum quam. faciendum, pluribus homo indigeat, actum practici intellectus ad hoc quaerimus, ut dispositi simus ac propinqui ad recte agendum vel faciendum. Et sic recte agere vel facere finis est.

Melius tamen, iudicio meo, dicitur quod aliud est comparare causam activam effectui, et aliud actioni. Quoniam ad illum comparatur ut aeque aut magis perfecta, ad hanc ut imperfectior: quoniam actio causae activae est actus et perfectio eius, et consequenter causa activa comparatur ad actionem ut potentia ad actum. Sic autem est in proposito: quoniam actus intellectus practici, ut sic, respicit actionem seu factionem ut actionem ipsius; est enim propter ipsam ut suum complementum. Cum ergo dicitur quod causa non est ignobilior effectu, etc: dico quod, etsi non est ignobilior effectu, est tamen ignobilior actione, ut potentia est ignobilior actu. Et quod tam actio quam factio comparatur ad actum intellectus practici, ut practicus 'est, ut actio et perfectio illius: ut etiam ipsum nomen practici testatur, sonat enim operativum; constat enim quod operativi actus est operari, domificativi domificare, et medici mederi. Unde quoad actionem, in principio Moralium Aristoteles dixit: "Huiusmodi sermonem suscipimus, non ut scientes simus, n sed operantes". Et idem est iudicium de scientia artium: nam non ut scientes, sed ut operantes simus, artes discimus, quarum est facere.

IV. In eodem articulo quinto, in responsione ad primum, recolenda sunt ea quae in primo libro, in Prologo et quaest. xiv, de practico et speculativo diximus: et consequenter illis interpretanda sunt verba litterae huius, quod Deus habet scientiam speculativam tantum de seipso. Est enim hic sermo iuxta communem loquendi usum, quo omnis scientia aut practica aut speculativa dicitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo sexto eiusdem quaestionis tertiae, nota quare lprima principia (scilicet, De quolibet dicitur esse vel non esse, etc.), licet secundum ambitum terminorum extendant se ad omnia simpliciter; in nobis, idest in nostra cognitione, non se extendunt ultra id quo ducere possunt sensibilia: quia scilicet sunt accepta a sensibus, et ab eis dependent quoad species et usum, Ex hoc enim provenit quod nisi quo sensibilium species ducunt, cognoscere nos facere possunt.

II. In eodem articulo dubium occurrit circa illam. propositionem: Nihil perficitur ab aliquo inferiori, nisi. secundum quod in inferiori est aliqua participatio superioris. Haec, quam quasi maximam littera assumit, habet manifestas instantias: ut cum homo perficitur ab igne, dum calefit; et, quod magis urget, cum sensus perficitur ab extraneo sensibili, quod constat esse inferioris ordinis, cum sit in genere inanimatorum, sensus autem in ordine animae sensitivae.,

III. Ad evidentiam huius, dicendum est quod propositio illa pro maxima habenda est, sed non est intelligenda de perfectione secundum quid, sed simpliciter; ita quod sensus est: Nihil perficitur simpliciter per aliquid | inferius, nisi etc. Et per hoc excluditur omnis instantia de perfectionibus accidentalibus: subiectum enim secundum quid tantum perficitur ab huiusmodi perfectivis.

Radix autem huius propositionis est quia, cum semper agens honorabilius sit patiente, oportet ut eo modo quo aliquid est perfectibile ab aliquo agente, eodem modo sit ignobilius illo: si est perfectibile ab eo secundum quid, est ignobilius secundum quid; et.si est perfectibile simpliciter, est ignobilius simpliciter. Et quia omne agens agit sibi simile, nec aliter agens perficit patiens nisi similitudinem suam ei communicando; eiusdem rationis est comparare aliquid. perfectibile ad perfectionem formalem, et proprium agens illius, quoad hoc quod est esse nobilius vel ignobilius. Ex hoc enim provenit quod nihil perficitur simpliciter ab aliquo inferiori, nisi quod participat superius. Nam si simpliciter perficitur ab illo, est simpliciter inferius illo perfectivo: et si illud perfectivum est inferius, nunquam, ut sic, perficiet simpliciter suum superius; quoniam esset simpliciter superius et inferius respectu eiusdem, quod est impossibile.

Et quia intellectus non secundum quid, sed simpliciter perficitur ab intelligibili (quoniam est perfectio propria, et velut substantialis forma, non minus quam quodcumque naturale perfectivum materiae primae, ut in III de Anima ab Averroe exprimitur, et ab. Aristotele inchoatur), ideo impossibile est quod aliquid inferius intellectu perficiat ipsum, nisi inquantum participat aliquid superius. Et propter hoc Aristoteles posuit intellectum agentem, superiorem intellectu possibili, perfectivund ipsius.

IV. Ad primam igitur instantiam non oportet aliter respondere: quia homo non nisi secundum quid perficitur ab igne et similibus.

Ad secundum autem, de sensu, dicitur quod res sensibiles sine dubio sunt inferiores sensibus: vivens enim praestantius est non vivente, praecipue in tam alto gradu vitali constitutum. Sed inquantum sunt perfectivae sensus ut sic, participant superiorem naturam quam sit sensus: quoniam in eis est participatio aliqua substantiarum immaterialium quas angelos dicimus. Sunt enim productivae specierum sine materia, quarum est susceptivus sensus, et in earum susceptione perficitur simpliciter. Signum huius est modus agendi: cum enim modus agendi corporum ut sic, sit ut moveant mota; incorporalium autem sit movere non motà; ex hoc ipso quod sensibilia in perficiendo sensus movent non mota, insinuatur quod in hoc naturam superiorem natura corporea participant. Et hoc iam docuit Auctor alibi. Stat ergo solida maxima illa, quam semper notabis, si vis recte philosophari; et videbis voluntarie dici quod lapis potest perficere intellectum. separatum, et alia huiusmodi extranea a vera ratione philosophiae.

V. In eodem sexto articulo dubium occurrit commune sexto, septimo et octavo articulo, circa processum litterae: quoniam digredi videtur a perfecta beatitudine simpliciter, ad perfectam beatitudinem hominis. Licet enim perfecta beatitudo simpliciter consistat in suprema coniunctione ad summum simpliciter; perfecta tamen beatitudo talis rei infimae qualis est homo, consistit in coniunctione qualicumque, idest sibi proportionata, ad summum. Et sic diceretur quod beatitudo hominis consistit in illa. cognitione Dei quam ex sensibilibus habere potest, quia ista est sibi proportionata. Nec oportet quod omne per aliud reducatur ad id quod est per se in eodem; sed sufficit quod in tota latitudine ila, puta beatitudinis, ut scilicet beans per aliud reducatur ad beans per se. Sed non oportet quod beans per aliud hominem, reducatur ad beans per se hominem, quia homo est talis gradus infimi.

VI. Ad hoc dicitur quod de homine dupliciter possumus loqui. Primo, secundum id quod ex natura sua natus est acquirere, Et sic'procul dubio dicendum esset quod sufficit nos esse beatos ut homines, non simpliciter, ut dicitur I Ethic.: quod consistit in cognitione Dei quam hic, et illa quam in anima separata naturaliter habere possumus. Alio modo, secundum id ad quod homo. est divinitus institutus. Et sic, quia factus est ut summum. bonum intelligeret etc., ordinatus est ad beatitudinem perfectam simpliciter. Et quia sic considerat hominem theologus, quia in ordine ad Deum revelatum considerat omnia, ideo nulla digressio est in littera. Et ratio efficax est quod per aliud reducendum est ad. per se, etiam respectu hominis: quia homo est infra latitudinem capacium beatitudinis per se et perfectae..

VII. In eodem sexto articulo, nota quod tanta est differentia inter obiectum per se et per aliud, quod, licet Deus et substantiae separatae per sensibilia sic a nobis intelligantur ut in huiusmodi contemplatione felicitas ab Aristotele fuerit posita; quia tamen non sunt obiecta nec intellecta a nobis hic nisi per aliud, scilicet per species sensibilium, ideo duo in littera concluduntur; et quod cognitio nostra non transcendit metas sensibilium; et quod non potest esse felicitas, quae consistit in contemplatione alicuius superioris, scilicet ut per se obiecti. Et hoc manifeste sequitur ad primum. Quod ideo verum est, quia quidquid cognoscimus de superioribus, cognoscimus inquantum per sensibilia praesentantur per viam dependentiae, vel similitudinis, vel negationis seu oppositionis, et huiusmodi: quod nihil aliud est quam perfecte cognoscere sensibilia perfectiva nostri intellectus. Sunt enim huiusmodi cognoscibilia in nostris obiectis, velut effectus in causis in cognoscendo, apud nos. Propter quod sapienter censent qui dicunt nos per studium nunquam cognoscere de superioribus nisi quia est: cognitio namque ab effectu, e remotorum. est.

Commentaria Cardinalis Caietani

In hoc articulo septimo nota duo. Primo, titulum: quod appellatione cognitionis substantiarum separatarum, cointelligitur etiam cognitio quae habetur de Deo, cognoscendo substantias separatas. Sicut enim in praecedenti articulo in cognitione sensibilium cointelligebatur cognitio Dei et substantiarum separatarum per sensibilia, ita proportionaliter hic intelligendum est.

Secundo, quod simile accidere potest i ddliipin de perfe- ctione ultima intellectus, dubio praecedenti de beatitudine. Nam licet perfectio ultima intellectus ut sic, oportet quod sit verum per essentiam; perfectio tamen ultima intellectus talis, puta hominis, sufficit quod sit verum tale. Et simili solutione. dicendum est quod; si esset sermo de ultima perfectione ad. quàm naturae studio veniri potest, non oportet ad verum per essentiam pervenire, nisi participatum in tali per se perfectivo proprio intellectus talis, quod esset verum tale. Sed quia est sermo de ultima perfectione ad quam intellectus noster institutus supponitur, ideo oportet capacitatem eius per verum per essentiam perfici, non per aliud medium obiectum. Sic enim intelligere debes perfectionem intellectus per ipsum verum per essentiam, in hoc loco, relinquendo discussioni sequentis articuli et alibi, an talis perfectio sit visio divinae essentiae, et per speciem aut sine specie.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA articulos eosdem, videlicet sextum, septimum et boot; vide III Contra Gent., ubi de felicitate diffuse per multa capitula disputatur. Et adverte in octavo articulo quod illa verba litterae, quod intellectus humanus, non cognita prima causa nisi am es:, habet naturale desiderium ad cognoscendam primam. causam quid est, etc., non carent ambiguitate; propterea quia naturale desiderium non excedit vim naturae, nec est ad supernaturalem operationem, non solum ipsius, sed omnis intellectus creati.

Sed haec citius solvuntur, si desiderium naturale distinguitur iuxta praedicta in I libro, in principio. Desiderium namque potest dici naturale a natura ut subiecto tantum: et sic naturaliter. desideramus visionem Dei. Et a natura ut subiecto et modo: et sic procedunt obiectiones. Nec propterea aliquid adimitur efficaciae huius rationis: quoniam perfecta beatitudo neutrum huiusmodi desiderium imperfectum relinquit.

Posset quoque dici quod Auctor tractat de homine ut theologus, cuius, ut in II. Contra Gent., cap. rv, dicitur, est considerare creaturas non secundum proprias naturas, sed ut ad Deum sunt relatae. Et sic, licet homini absolute non insit naturale huiusmodi desiderium, est tamen na- turale homini ordinato a divina providentia in illam patriam, etc.

Et hae duae responsiones sunt generales ad omnem huiusmodi materiam. Specialiter tamen ad hanc huius articuli materiam descendendo, dici potest quod intellectus humanus sciens az est de Deo et communia, desiderat naturaliter scire de Deo quid est, inquantum sub numero causarum comprehenditur: et non absolute, nisi per quandam consequentiam. Et hoc est verum: quia inditum est naturaliter ut, viso effectu, desideremus nosse quid est causa, quidquid sit illa.

II. Adverte hinc, novitie, duo. Prisab; quod idem. est cognoscere quod quid est Dei, et videre Deum per essentiam: hoc enim manifeste in probatione ultimi huius. atticuli habes,

Secundo, quod perfecta beatitudo constituitur ex quidditativa cognitione Dei. Ita quod differentia constitutiva cognitionis in hoc quod sit cognitio quidditativa Dei, est constitutiva in hoc quod est Dei visio: et est constitutiva beatitudinis ultimae, in hoc quod sit perfecta. Et consequenter, sicut datur latitudo in visione Dei, ita in beatitudine. perfecta.