Quaestio 18

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA quaestionis decimaeoctavae initium, recolito ex supradictis quid nominis actionis humanae, et mali mo- ralis: Primum enim sonat actus voluntarios: secundum, privationem boni debiti actioni voluntariae.

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA articulum secundum quaestionis eiusdem, omisso Erin, adverte primo, quod Auctor, quasi plus determinans quam quaesierit, non solum dicit quod actus est bonus moraliter ex obiecto, sed quod habet bonitatem primam et specificam ab eo. Cum enim omnis quaestio sit quaestio medii, ut patet II Poster., optime respondet simul quia est, et propter quid est actus bonus moraliter ex obiecto: quia scilicet est specificans primum.

Adverte secundo quod, licet in primo horum, scilicet quod prima bonitas moralis in actu sit ex obiecto, sequatur Scotus Auctoris doctrinam; in secundo tamen horum dis- sentit, in Quolibet., qu. XVIII, art. 1, putans quod determinatio ex obiecto ita constituat bonitatem actus moralis, quod nullam specificam bonitatem det illi, sed capacitatem omnis bonitatis specificae in genere moris. Haec quidem dicit, sed non probat. Et tamen constat quod amare Deum, et odium Dei, actus matrimonialis, adulterium, et similia, bonitatem et malitiam habent specificam ex obiectis; ita quod non solum bonitatem vel malitiam genericam seu communem dat obiectum, ut uti re sua aut aliena; sed etiam specialissimam, generare ex propria aut ex aliena uxore.

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA quartum articulum eiusdem decimaeoctavae quaesiasin omisso tertio, adverte quadruplicem bonitatem in littera positam actionis humanae, sic ut omnem bonitatem convenire illi intelligas, inquantum est ce humana. Omnis enim humana actio, quantumcumque :titiosa, continetur sub genere actionis humanae; quoniam est actus a ratione et voluntate, etc.. Et sic habet bonitatem et entitatem actionis humanae: et quantum huiusmodi entitatis habet, tantum bonitatis. Et secundum hoc, ut infra dicetur, omnis nostra, quamvis mala, actio est a Deo.

II. Circa distinctionem huius quadruplicis bonitatis in littera, dubium occurrit: quia superius in qu. vir ", bonitas finis posita est inter circumstantias; hic autem dividitur contra bonitatem circumstantiarum.

Ad hoc dicitur quod finis, etiam adiunctus, potest referri ad actum interiorem voluntatis, et ad actum exteriorem. Si referatur ad actum interiorem, non est circumstantia, sed ad substantiam actus specificative concurrens. Si autem referatur ad actum exteriorem, finis adiunctus habet rationem circumstantiae. Et sic, cum aliquis moechatur ut furetur, furtum est circumstantia fornicationis exterioris, et specificatio interioris velle: propter quod in sexto articulo huius quaestionis dicitur quod huiusmodi finis, puta furtum, specificat etiam fornicationem exteriorem formaliter, et non materialiter, idest ut stat sub illo interiori velle, et non secundum se. Idem ergo finis est circumstantia, et specifica tio, relatus ad eündem etiam actum exteriorem humanum, diversimode, scilicet formaliter et materialiter. Et quoniam: sermones in scientia sunt formales, merito bonitas ex fine. ut specifica, distinguitur contra bonitatem ex circumstantia. etiam finis.

III. In responsione ad tertium eiusdem quarti articuli, dubium occurrit quomodo sit possibile actum bonum ex genere et circumstantiis, ordinari ad malum finem, aut e converso: quia si est malus vel bonus ex circumstantiis, ergo etiam ex fine adiuncto; et si est malus vel bonus ex: fine adiuncto, ergo non variatur ex fine. Et tenet sequela: quia quilibet finis adiunctus habet rationem circumstantiae respectu actus exterioris secundum se, ut dictum est. Videtur ergo implicatio in adiecto, cum dicitur actus malus ex genere et circumstantiis ad bonum finem; aut e converso, actus bonus ex genere et circumstantiis ad malum finem: qualis enim est ex circumstantia finis, ad talem est finem adiunctum, et e converso. Constat autem quod totus hic sermo, scilicet de fine ut circumstantia, et fine malo ad quem actus bonus, et bono ad quem actus malus or- dinatur, de fine adiuncto intelligitur, ut patet ex supradictis

IV. Ad hoc potest dupliciter dici. Primo quod, licet actus malus etiam ex circumstantia omnis finis, non possit ordinari in bonum finem; actus tamen malus etiam ex circumstantia finis, potest ordinari in finem bonum. Verbi gratia, fornicari propter furari, propter prodigum esse, propter usurpationem status, propter vindictam exercendam, et sic deinceps, addendo finem fini semper malum, impossibile est ordinari in bonum: esset enim malus ex circumstantia omnis finis, et sic esset implicatio in adiecto. Sed fornicari propter furari, quamvis sit actus malus ex genere et circumstantia finis, potest tamen ordinari in bonum, propter eleemosynam dandam.

Sed quia circumstantia finis non arctatur magis ad unum finem quam plures, aut plures quam omnes possibiles adiungi; ideo dicitur secundo, quod in hoc et similibus sermonibus intelligendum est de circumstantiis manentibus pure circumstantiis, et non de circumstantiis transeuntibus in specificantia actum. Unde, cum circumstantia finis transeat in specificans actum, ut in sexto articulo Auctor docet inferius, consequens est quod, cum dicitur quod actus bonus ex genere et circumstantiis, potest ordinari in malum finem, intelligitur de circumstantiis non transeuntibus respectu eiusdem actus in specificans: et similiter de malo. Et sic cessat obiectio. Quia finis qui est circumstantia actus exterioris secundum se, transit in specificans: et sic non excipitur finis ab aliis, quia circumstantia; sed quia non manet in sua puritate, sed transit in specificans. Et hoc oportet bene notare, et recolere in sequentibus, ubi de duabus bonitatibus moralibus, scilicet ex fine, et ex genere ac circumstantiis, erit sermo.

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA quintum articulum huius decimaeoctavae quaestionis et specialiter in responsione ad secundum, dubium magnum dilucidandum est, quomodo stant haec duo simul, scilicet: Differentiae secundum bonum et malum, constituunt distinctas et contrarias species actuum moralium, et: Malum non est natura aliqua, sed nihil, ut Augustinus et Dionysius dicunt. Si enim actus moralis malus, puta intemperantia, species est aliqua inter entia. contraria speciei temperantiae, sicut nigredo albedini, sequitur. quod differentia mali est natura aliqua, et non privatio: constat enim quod privatio nullam potest constituere speciem actus aut habitus aut cuiusque rei. Si autem malum secundum totam suam formalem latitudinem, privatio nihilque est, nulla erit in moralibus mali species positiva. (de hac enim loquimur): ac per hoc, nulla vere et proprie contrarietas inter actum habitumque iustitiae et iniustitiae, temperantiae et intemperantiae: quod est contra communem doctrinam. Oportet enim utrumque contrariorum, ut sic, esse ens positivum formaliter, et non tantum subiective.

II. Ad claritatem huius obscurae difficultatis, scito quod dicere non auderem, nisi expressa divi Thomae sententia in I Parte, qu. xrvri, art. 1, ad 2, et in III Cont. Gent., cap. 1x, explicaret, quod hic tangitur, scilicet quod malum genus et. differentia in. moralibus, formaliter est ens positivum et bonum in se, quamvis sit malum homini secundum rationem: sicut forma mortui est quoddam ens et bonum in se, quamvis sit malum vivo. Est itaque iniustitiae actus et habitus, secundum suam speciem moralem, formaliter ens positivum, et contrarium iustitiae.

Nec ex hoc sequitur quod malum sit natura aliqua aut ens: sed aequivocatio accidens hic obscuritatem parit. Ma- lum enim aequivocum est ad malum vere et proprie; et ad malum genus, differentias et species moralium. Pro quo, nota quod malum absolute loquendo, significat privationem boni debiti, quando, sicut, etc. Malum autem in moralibus quandoque significat privationem boni secundum rationem debiti, quando, sicut, etc., actui humano vel habitui: quandoque autem significat ens contrarium actui vel habitui humano bono. Ita quod inter significationem mali in moralibus et absolute, hoc interest, quod malum absolute formaliter est nihil, denominative autem est ens: in moralibus autem malum, quod est pars subiectiva mali in communi, eodem modo se habet, scilicet quod formaliter est nihil, denominative vero est ens; sed praeter hoc, in moralibus etiam ipsum ens formaliter contrarium actui vel. habitui bono moraliter, vocatur malum secundum suam speciem. Ubi manifeste patet aequivocatio. Est igitur in moralibus malum dupliciter: scilicet privative, et hoc est simpliciter et formaliter malum, quod est nihil, cuius Deus non est auctor; et contrarie, et hoc est in se bonum, et est a Deo, quamvis privatio sibi annexa a nullo forte sit, sicut nec potentia peccandi quoad privativum. Sed de hoc alias.

Ad propositum sufficit haec intellexisse, et cum his eorum radicem: scilicet: quod, quia zulIus operatur aspiciens ad malum, oportet in malo actu voluntatis inveniri bonum aliquod verum, vel apparens, cum privatione bonitatis ali- $ cuius spectantis ad rectam rationem. Et pro quanto actus ille ad bonum fertur, speciem sortitur positivam, ex qua dicitur malus contrarie: pro quanto vero privationem bonitatis debitae habet annexam, est malus privative. ^:

III. In eodem articulo, notato responsionem ad quartum, ut coniungas eam doctrinae penultimi et ultimi articuli.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN sexto articulo eiusdem quaestionis decimaeoctavae, duInum est'circa illa verba in corpore articuli: Finis proprie est obiectum interioris actus voluntarii. Videtur enim hoc esse falsum. Nam obiectum electionis manifeste est id quod est ad finem: immo in hoc distinguitur a volitione et intentione, ut superius patet, et in III Ezhic. Et eadem difficultas est de consensu et usu, de quibus dictum est quod sunt respectu eius quod est ad finem.

Ad hoc dicitur quod obiectum formale omnis actus voluntatis est finis: eo quod est etiam ratio eorum quae sunt ad finem. Unde Auctor, ad insinuandam hanc formalitatem obiecti, apposuit ly proprie, dicens: Finis autem X proprie. Et hoc in sequentibus prae oculis habendum est.

II. In responsione ad secundum eiusdem articuli, congrega diligenter verba litterae, ut evadas difficultates. Non enim dicitur in littera quod soli actui exteriori accidit or- dinari in talem finem. Hoc enim esset falsum: potest namque etiam interiori voluntatis actui accidere ordo in talem finem; ut patet in odiente Deum | propter consequendum regnum, .vel aliquid huiusmodi. Sed dicitur in littera quod talis ordo »on accidit interiori actui voluntatis qui comparatur ad exteriorem ut formale ad materiale: ita quod non omni actui interiori denegant hanc accidentalitatem, sed illi qui habet se ad exteriorem ut formale. llle actus autem qui se habet ut formalis, ut iam determinatum est superius, est actus imperans: quando autem ipse actus interior voluntatis ordinatur ad alium finem, tunc se habet ut actus imperatus, et in eundem incidit ordinem cum actu exteriori. Habeto igitur et hoc prae oculis, ut intelligas in hoc tractatu, actus interioris voluntatis nomine, ipsum non ut imperatum, sed vel secundum se, vel imperantem: sic enim contra exteriorem distinguitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA octavum, et nonum praecipüe articulum, dubium occurrit de illa conditionali: Si actus a ratione deliberativa procedens non sit ad debitum finem ordinatus, ex hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali. Super hac namque propositione fundatur doctrina Auctoris negantis dari in individuo actum humanum indifferentem, seu medium inter bonum et malum moraliter.

II. Et quidem Scotus, in II Sent., dist. xri, sustinere conatur oppositum tripliciter. Primo, quia non omnis actus humanus debet habere huiusmodi bonitatem vel malitiam.

Secundo, quia actus, ex quibus fit habitus virtutis moralis, non.est malus, ut patet; nec bonus moraliter, quia non- est ex virtute morali. Ergo.

Tertio, quia habens virtutem non semper tenetur illa uti; ac per hoc, potest quandoque operari non male, non utendo virtute. — Nec ponit solum actum indifferentem; sed. etiam habitum indifferentem, generatum ex huiusmodi actibus..

III. In Quolibetis quoque, qu. XVIII, art. 1, directe etiam contra hanc conditionalem somniat triplicem actum et habitum: scilicet bonum, et malum privative, et malum contrarie. Fundatque se super dictis Boetii, super Praedicamentis, in prima proprietate Qualitatis, volentis iniustitiam non privationem, sed contrarium iustitiae significare: et super ratione distinctionis inter privative et contrarie oppositum. Et expresse dicit quod, si quis actum non ordinet ad finem debitum, talis est malus privative, non contrarie: sed si ordinetur ad finem indebitum, tunc est malus contrarie. Vultque Dionysium, cap. 1v de Div. Nom., Malum centingit ex singularibus defectibus, intelligi de malo privative, non contrarie.

IV. In Il quoque Sent., dist. vit, qu. 1, contradicit totaliter praesenti doctrinae, volens quod bonum et malum moraliter ex parte obiecti careant medio, ex parte vero circumstantiae habeant medium. Et propterea non datur humanus actus indifferens ad bonum et malum moraliter, exobiecto: sed bene datur talis actus indifferens ex parte circumstantiarum. Et ratio primi assignatur, quia oportet actum habere obiectum; obiectum autem oportet esse vel conveniens actui secundum rectam rationem, vel disconveniens. - Ratio vero secundi non alia assignatur nisi quia, si quis det eleemosynam pauperi non propter finem (de quo non cogitat), nec secundum alias circumstantias, talis actus non est bonus moraliter, quia non debite circumstantionatus; nec malus, quia non propter indebitum finem, puta vanam. gloriam. Ergo indifferens, et privative tantum malus, non. contrarie.

V. Sed haec non solum vero non consonant, sed sibi ipsis forte adversantur. Si enim actus et habitus indifferens, et malus privative, coincidunt apud i ipsum, ut ex praedicta dist. vir accipi potest; cum malum privative et contrarie, ut Scotus accipit, in actu morali sint idem, ut probabitur; sequetur quod actus indifferens et malus contrarie coincidant. Quod implicat. Si autem quatuor quis dixerit genera actuum ét habituum moralium secundum bonum [et bonum] et malum moraliter, gratias agamus illi, qui ea adinvenit in nostris moribus, quae nec ipse nec alius in moribus propriis aut alienis potuit experiri. Proponant, quaeso, in speciebus et suis individuis actus istos deliberatos, et advertent errorem suum.

VI. Quatuor ergo agenda hic sunt. Nam primo, obiectis: secundo, fundamentis satisfaciendum est; tertio, de indifferentia actus secundum obiectum seu speciem; et quarto, quod non datur actus indifferens in particulari, ostendendum est.

Procedemus autem ordine retrogrado, monstrantes primo quod omnis actus humanus in actu exercito est bonus aut malus moraliter, Arguitur ergo sic, primo. Omnis actus otiosus est malus contrarie: sed omnis actus deliberatus privatus debito fine, est otiosus: ergo malus contrarie. — Maior est lesu Christi, Matth. xit, de verbo otioso: idem enim est Tüdicium de reliquis actibus otiosis. — Minor est nota ex terminis. Otiosum enim ex privatione finis debiti dicitur, et est: quod autem ad finem debitum non ordinatur, non solum illum non assequitur, sed etiam sine spe huiusmodi assecutionis fit.

Praeterea, si privatio debiti finis in actu humano non constituit actum malum contrarie, pari ratione, immo maiore, nullius alterius circumstantiae privatio constituit actum humanum malum contrarie. - Patet sequela: quia circumstantia finis est prima, et magis intima. — Falsitas vero consequentis patet ex eo, quod etiam actus boni ex genere suo, si fiunt quando non debent, et ubi non debent, sunt moraliter mali: ut patet de actu coniugali, et ex supradictis auctoribus de circumstantiis, Aristotele, Tullio, etc.

Praeterea, et est ratio litterae, ratio deliberativa, quando agit, debet agere propter debitum finem. Quia debet agere ex ratione recta: recta autem ratio dictat quod unicuique detur quod sibi debetur; ac per hoc, quod actio ordinetur in finem debitum. Si ergo agit, et non propter debitum finem, ergo privat actionem fine debito, quando oportet. Hoc autem est manifeste malum contrarie; sicut privare hominem bono sibi debito. - Haec de. primo, communicando cum Scoto in vocabulis.

VII. Quod autem. aliquis actus sit secundum obiectum indifferens, probatione non eget, sed inductione. Levare siquidem festucam de terra, ire ad agrum, et similia, deliberate, actus humani sunt: et tamen obiecta, relata ad rationem, nec convenientiam nec disconvenientiam important. Volitio enim terminata ad hoc volitum, puta ire ad agrum, nihil habet ex tali volito boni vel mali: quoniam tale volitum nec consonat nec dissonat volitioni secundum rectam rationem, ut de se patet; unde potest et bene et male indifferenter fieri. - Haec de secundo.

VIII. Fundamentum autem. Scoti est distinctio inter privationem et contrarietatem, quam pluries repetit. Et in hoc quidem deceptus est dupliciter. Primo, quia aliud est loqui de istis in communi, et aliud de istis in tali materia. Licet enim in communi privatio non inferat contrarium, in aliqua tamen materia convertuntur privatio et contrarium, ut ipse Scotus fatetur. Hoc autem maxime accidit in materia morali secundum bonum et malum. Quoniam sicut in naturalibus privatio formae substantialis nunquam invenitur, nisi adiuncta oppositae formae substantiali; ita in moralibus privatio substantialis bonitatis moralis nunquam invenitur, nisi adiuncta oppositae bonitati, Nunquam enim voluntas deliberata actum suum debita sibi bonitate secundum rationem privat, nisi tendendo in aliquod aliud bonum, vere vel apparenter, oppositum illi bono. Si enim decinat in bonum non oppositum, cum non opposita possint esse simul, non declinabit in privationem illius. Et omnium horum radix est, quia agens non intendit in privationem boni, nisi quia intendit aliud bonum incompossibile illi priori, ac per hoc habens annexam privationem alterius.

Secundo, quia ratio mali culpae, de quo est sermo, cuius Deus non est auctor, non consistit in malitia contrarie, sed in malitia privative; ut ex supradictis patet. Et si actus humánus non esset malus contrarie, sed privative tantum, actus ipse esset malus moraliter, et peccatum, etc. Verbi gratia, pro novitiis, caecitas, quae est malum naturae in oculo, insinuat tria: puta oculum, dispositionem contrariam visui, et privationem visus debiti. Si in oculo esset privatio visus debiti absque illa dispositione contraria, caecitas esset malum oculi. Dispositio namque illa, cum positivum ens sit, non constituit rationem mali, sed boni: sed privatio visus debiti in oculo apto nato, quando, etc., constituit rationem mali. Si igitur actus humanus, qui est capax boni et mali moraliter, declinat a bono morali; dato quod non perveniat ad bonum contrarium, quod vocatur, secundum philosophiam moralem, malum contrarie; ex hoc ipso quod est privatus bonitate sibi debita, quando, etc., mali moralis vere et proprie rationem habet: quod est esse malum privative. Habent enim se in actu humano malo haec tria, scilicet privatio bonitatis debitae, malum contrarie, et actus humanus, sicut caecitas, dispositio contraria visui, et oculus. Ex distinctione igitur privationis et contrarii, oppositum potius sequitur eius quod intendit Scotus. — Haec de tertio.

IX. Quoad quartum, oportet stabilire in hac, sicut et in ceteris disputationibus, quid zal; nomine in moralibus intelligitur. Et certum est quod, cum malum moraliter contineatur sub malo absolute, quod, sicut malum est privatio boni debiti subiecto, quando, sicut, etc.; ita malum moraliter ést privatio bonitatis debitae secundum rationem, quando, sicut, etc., in actu humano. Et sive actus humanus habeat secundum suam speciem contrarietatem bono, sive non, ratio peccati, culpae et mali moraliter in illa privatione consistit formaliter. Ignorantia igitur propriae vocis est dicere quod. actüs humanus non propter finem debitum factus, est indifferens: ex eo enim quod privatus est fine debito, quando oportet, etc., mali moralis rationem habet. Nec opus est contrarietate ad hoc quod mali rationem habeat: quamvis opus sit ea ad hoc quod speciem habeat positivam in moralibus malis, ut patet ex supradictis.

Ex his patet responsio ad primum eorum quae inducuntur ex xLr distinctione Secundi. Ex quo enim omnis actus deliberatus debet habere finem, quia omne agens agit propter finem, et secundum Anselmum, allegatum a Scoto, in omni volitione est invenire quid et cur; oportet quod omnis humanus actus debeat habere bonitatem vel malitiam in suo exercitio. Si enim ad debitum finem ordinatur, cum suis circumstantiis, est bonus: si non, ipso facto est malus, quia privatus debita sibi tunc, etc., bonitate.

Ad secundum vero dicitur quod actus iusti, ex quibus fit iustitia, sunt boni moraliter: quamvis non sint totaliter perfecti, quia non fiunt prompte, faciliter, delectabiliter, et breviter, ut fiunt ab habituatis. Unde sophisma Consequentis est: Actus non fiunt ex virtute iustitiae habituali, ergo non sunt iusti.

Ad tertium autem dicitur quod, licet habens virtutem non teneatur ad semper uti illa, tenetur tamen, quandocumque operatur, uti forma virtutum, idest recta ratione. Ac per hoc, nunquam potest indifferenter operari.

X. Ad primum autem inductorum ex Quolibetis, iam patet responsio. Licet enim, secundum Boetium et veritatem, aliud sit privatio iustitiae, et aliud iniustitiae habitus; ratio tamen mali consistit in ipsa privatione iustitiae, quando, sicut, etc. Unde et iniustitia ipsa actualis et habitualis contraria iustitiae, non habet rationem mali, nisi ratione privationis. Ipsa igitur privatio est primo malum: et cuicumque convenit malum, per ipsam convenit; et non ratione contrarietatis. — Mirum est autem de isto homine. exponente quod illa Dionysii auctoritas, rv cap. de Div. Nom., Malum ex singularibus defectibus, intelligitur de malo privative; et ex alià parte dicente quod malum privative est indifferens, Sequitur enim ex his quod Dionysius, tractans ibi de malo, tractat de indifferente: et quod bonum consurgit ex causa integra, indifferens autem ex singularibus defectibus. — Istos autem habitus indifferentes quos Scotus finxit, experientia testari videtur chimaericos esse: eo quod. nemo apparet habituatus ad indifferentia.

XI. Ad ea demum quae ex vir distinctione Secundi inducta sunt, respondendo dicitur quod ratio primi nihil penitus valet, a. necessitate obiecti ad immediationem boni et mali moralis in eodem, procedens. Stat enim quod obiectum est necessarium, et tamen neutrum, ut patet ex dictis. Et si necessitas infert immediationem boni et.mali, cum in omni volitione non solum quid, sed cur exigatur, concedat quoque quod, respectu finis, omnis actus aut malus aut bonus.

Exemplum vero pro ratione secundi, implicat. Quia si quis det eleemosynam pauperi, et non propter malum finem, et nihil cogitet de fine actualiter; non propter hoc agit non propter finem. Quia aut agit propter finem virtualiter: aut agit propter finem quod est obiectum ipsum (iam enim dictum est quod obiectum voluntatis est finis), dat enim eleemosynam pauperi, ut det eleemosynam pauperi. Hoc autem constat esse bonum. Implicat ergo dicere actum humanum absque fine. Quod si aliae circumstantiae ad actum bonum necessariae omittantur, constat actum esse malum, et non indifferentem. Si enim malum consisteret in positive oppositis circumstantiis, malum a Deo esset, sicut cetera positiva. — Sed de his hactenus.

In responsione ad primum octavi articuli, dubium duplex occurrit. Primum est, quia aequivocari videtur de medio. Nam ratio litterae loquitur de medio per participationem: actus autem indifferens est medium per abnegationem tantum.

Secundum est, quia falsum est quod malum morale non tollat totum bonum morale sibi oppositum. Actus namque intemperantiae undique malus tollit totum bonum temperantiae ab illo actu: quamvis non tollat bonum actionis humanae, utpote subiectum; sicut nec ulla privatio tollit subiectum.

Il. Ad primum horum dicitur quod, quia ratio litterae inducitur ad satisfaciendum motivo argumenti, scilicet, Privatio et habitus sunt opposita immediata, non est descendendum ad tale vel tale medium; sed standum est in formali, scilicet habere vel non habere medium. Et hoc solum intendit littera: scilicet quod quaedam privative opposita habent medium, quia privatio consistit in privari, ac per hoc non tollit totum oppositum. in

Ad secundum dicitur quod malum morale dupliciter intelligi potest non tollere totum oppositum. Primo, permissive: idest, non est necesse quod tollat totum bonum: oppositum. Et hoc est manifeste verum. Dare namque eleemosynam indigenti propter inanem gloriam, est malum morale: non tamen tollit totam. bonitatem moralem ab actu illo, quia actus est bonus moraliter secundum substantiam, malus autem secundum circumstantiam finis. Et hunc sensum non esse alienum ab Auctore, illa verba litterae innuunt, scilicet, Talis privatio non semper est immediata cum opposito habitu: quasi insinuetur quod, sicut in communi sufficit privationi in privari, quod non oportet esse immediatam opposito habitui; ita in speciali sufficit malo, quod non oportet ipsum privare toto bono opposito. - Secundo, potest intelligi positive, seu. per se. Et sic verificatur, pro quanto omnis actus, quantumcumque malus, oportet quod habeat hanc bonitatem moralem, quod scilicet ordinetur ad beatitudinem, et sit bonus bonitate finis communissimi formaliter, ut patet ex supradictis. Et sic malum morale non potest tollere totam bonitatem moralem: sicut nec aegritudo totam sanitatem in corpore perseverante in vita. Et haec intellige de malo et bono morali, non secundum hanc vel illam rationem, puta secundum speciem vel obiectum (sic namque aliquis actus nullam habet bonitatem, ut in littera dicitur); sed simpliciter, secundum. quod inveniuntur in rerum natura in actu exercito. Sic enim oportet beatitudinem actum omnem respicere.

IRCA calcem noni articuli, est dubium motum a Durando, in II Sent., dist. x.: quia non videtur verum quod actus ex imaginatione procedentes, ut fricatio barbae, motio baculi, etc., sint extra genus moris. Quia actus hominis qui subest libero arbitrio quoad hoc quod est impediri vel non impediri, non est extra genus moris: sed actus isti sunt huiusmodi, ut patet: ergo. — Maior patet ex eo, quod aliter in sensualitate non esset malum moraliter propterea quia liberum arbitrium potuit impedire et non impedire.

II. Ad hoc dicitur quod s. Thomas intendit de actibus ilis qui non possunt a libero arbitrio impediri, utpote provenientes ex qualitatibus naturalibus, vel ex apprehensione alicuius occurrentis terribilis vel delectabilis. - Sed hoc verbis litterae contradicit, expresse specificantis tales actus qui vere sunt ex imaginatione causaliter, et sunt motus locales exteriores membrorum nostrorum subiectorum totaliter imperio rationis, ut motus manus ad barbam, et motus baculi a manu, etc.; quos constat potuisse impediri a libero arbitrio.

Aliter ergo dicendum est quod, quia unumquodque est tale non secundum quod est in potentia, sed secundum quod est actu; nec aliquid reponitur in genere per id quod potest esse, sed per id quod est (non enim superficies spectat ad genus coloris quia potest esse alba aut nigra); ideo actus omnis qui actualiter a sola est imaginatione, quamvis possit subesse imperio rationis, non est in genere moris.

Et si contra hoc obiiciatur, quia actus sensualitatis sunt in genere moris ex hoc solo quod potuerunt impediri: negatur hoc. Quoniam actus sensuales qui dicuntur voluntarii quia non impediti a voluntate potente praevenire singulos, non solum potentia, sed actu subsunt voluntati, non positive, sed privative stricte, scilicet non per actum elicitum aut imperatum a voluntate, sed per strictam privationem actus eliciti et imperati: fiunt enim absque praeventione voluntatis potentis et debentis praevenire. Notanter autem dixi privative stricte, et non negative: quia, ut ex qu. vr, art. 2, superius patet, ad rationem voluntarii indirecte non sufficiunt potestas et negatio, sed adesse oportet obligationem seu debitum. Unde non reducuntur in voluntatem ut causam privative, actus quicumque ab imaginatione et quibuscumque aliis inferioribus viribus, ex hoc quod voluntas potest eos impedire et non impedit; et consequenter non sunt ex hoc in genere voluntarii, et consequenter nec moris: sed ex hoc quod voluntas potest et debet impedire, et non impedit, Tunc enim est vera privatio in subiecto apto nato sub ratione debiti, et non solum possibilis: Unde tunc et intantum actus sensuales sunt voluntarii, quando et inquantum potuit et debuit voluntas impedire. Constat autem ex hoc quod impedire est positivum quoddam, quod non obligatur semper et ad semper voluntas ad impediendum. Ac per hoc, quando imaginatio actus causat illo tempore quo voluntas non debet, quamvis possit, tunc actus illi sunt extra genus voluntarii et moris, Actus autem hi praecipue esse possunt qui indifferentes sunt secundum suam speciem, ut movere baculum, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

CIRCA decimum et undecimum articulum, una cum responsione ad quartum in quinto articulo huius quaestionis decimaeoctavae, adverte, et diligenter considera quod, sicut in naturalibus quaedam accidentia sunt secundum se formae, ut albedo et dulcedo; quaedam autem sunt solummodo conditiones praesuppositarum formarum, ut magis, minus, maius, fortiter, velociter, et alia huiusmodi: ita in moralibus circumstantiae duplices, quaedam secundum se bonitates vel malitiae, ut sunt omnes actus virtutum et vitiorum; quaedam conditiones tantum suppositarum virtutum vel malitiarum, ut maius et minus, magis et minus, et his similia.

Differentia inter istas circumstantias manifesta est. Quia istae secundae nunquam faciunt actum bonum vel malum, quamvis augeant vel minuant bonitatem vel malitiam: primae autem faciunt actum bonum vel malum. Et ratio estin promptu: quia primae apponunt ex se bonitatem vel malitiam; secundae, non. - Differentia rursus inter eas est, quod primae secundum se sunt species quaedam moralium, habentes propria obiecta convenientia vel disconvenientia rationi: ut patet de furto facto in loco sacro. Actui namque furti adiungitur iniuria loci sacri, quae habet propriam speciem ex loco sacro obiecto rationi ut iniuriam patiente: est namque obiectum hoc secundum se rationi dissonans. Secundae autem non sunt secundum se species moralium, nec habent propria obiecta. - Et ex hoc sequitur quod primae dant speciem actui quem circumstant, quando actus est circa illud circumstantiae obiectum. Ita quod sunt quasi duo actus, unus circa obiectum actus, et alter circa obiectum circumstantiae, ut in furto ex loco sacro apparet, scilicet acceptio alieni, et iniuria loco sacro irrogata. Et propterea in littera dicitur quod circumstantiae mutantes seu dantes speciem, transeunt in conditiones principales, seu differentias obiecti: iam enim stabilitum est ex obiecto haberi speciem bonitatis et malitiae moralis actus. Et ex eadem radice dictum fuit in littera quinti articuli, in responsione ad quartum, quod quandocumque circumstantia transmutat actum de bonitate in malitiam, dat actui speciem, quia repugnat rationi. Ex hoc namque quod secundum se rationi repugnat, habet utrumque, scilicet et quod malitiam secundum se importet, et quod sit vel habeat proprium obiectum rationi repugnans: ac per hoc, in propria specie reponat actum quem constituit malum. Constitutio enim actus in esse mali ex obiecto est: constat autem transmutationem actus de bonitate in malitiam, constitutionem esse in esse mali.

II. Adverte secundo, quod in littera ex his locis habes duas regulas generales de circumstantiis dantibus species moralibus actibus. Prima est nunc dicta, quod quandocumque circumstantia facit actum de bono aut non bono malum, dat speciem, Secunda est hic, in articulo decimo, quod quandocumque circumstantia respicit specialem, idest secundum se proprium ordinem rationis, dat speciem. Utraque est exposita; et utramque oportet notare et recolere in qu. rxxm, ubi de specificatione peccatorum agitur.