Quaestio 155

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis centesimaequinquagesimaequintae, nota duo. Primo, quid continentiae nomine apud Aristotelem, et communiter apud morales, intelligitur. Quoniam hac significatione utuntur tam ponentes continentiam non esse virtutem, sed gradum; quam ponentes non esse virtutem proprie, sed imperfectum quid in genere virtutis. Utrique enim dicunt continentiam esse qua resistitur concupiscentiis pravis vehementibus: infra latitudinem tamen humanam (quod addo propter ea quae humanos exeunt limites, ut bestiales passiones). Sed tanta est inter has opiniones differentia ut disputare simul nequeant, sed semper aequivocatio intersit, nisi redeundo ad principium primum: puta quod dentur, vel non dentur tales gradus. Quod superius tactum est. Et nunc ideo rememoratum sit, ut meminerint disputantes cum Martino, semotis his praesuppositis sibi invicem adversantibus (an scilicet continentia sit gradus: an sit imperfectum quid in genere virtutis), disputent de reliquis: nisi velint reducere semper quaestionem ad principium.

Secundo, diligenter adverte quod continentia ab Auctore ponitur sub genere principii laudabilium operum. Quoniam hinc habes quod est in prima specie qualitatis, quae est habitus vel dispositio. Nam constat non esse aliter principium laudabilis operis nisi sicut habitus vel dispositio potentiae est principium laudabilis operis. Et hac doctrina erit opus pluries, scilicet in tertio articulo huius quaestionis, et in tertio articulo sequentis quaestionis: et habebit utrobique difficultatem.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo secundo eiusdem quaestionis, dubium ex Martino, in qu. de Continentia, occurrit dupliciter. Primo, arguente quod continentia non determinatur ad materiam talem, scilicet delectationes tactus, sed reperibilis est in omni genere virtutis, — Secundo, solvente rationes sancti Thomae in hoc articulo, quibus concludit continentiam proprie esse circa concupiscentiam delectabilium secundum tactum.

Arguit igitur primo, sic. In omni genere virtutis reperitur continentia. Ergo. — Antecedens probatur. Si quis in opere iustitiae patiatur impugnationes a rebus delectabilibus, puta muneribus, etc., et vincat, talis est iustus secundum aliquem gradum. Et non secundum gradum heroicum: quia tentatio non excedit communem hominum facultatem. Nec secundum gradum temperantiae: quia patitur impugnationem. Ergo secundum gradum continentiae.

Secundo. In omni materia in qua reperiuntur passiones impellentes ad prosequendum aliquid quod recta ratio dictat, invenitur continentia. Sed in omni genere et materia virtutis reperiuntur huiusmodi passiones. Ergo. - Maior est sancti Thomae in hoc articulo, in principio: licet eam limitare videatur, sed nimium voluntarie, ut patebit solvendo rationem eius. - Minor est certa. Nam per cupiditatem pecuniae impellitur quis ad iniustitiam, alius ad proditionem, alius ad fugam.

Tertio, quarto et quinto, affert primum, secundum et tertium argumenta huius articuli. Et subdit: Has rationes fere omnes solvit Thomas per hoc quod nomen continentiae potest accipi communiter, vel stricte. In quo non est ab eo dissensio: dum tamen constet hos virtutum gradus in omni virtutis genere reperiri.

II. Solvit deinde, primo, argumentum litterae in oppositum 'ex auctoritate Aristotelis VII Ethic., scilicet, Continentia et incontinentia sunt circa ea circa quae est temperantia et intemperantia: dicendo. quod Aristoteles non loquitur ibi de temperantia quae virtus est specialis, sed de temperantia quae est gradus cuiusque virtutis.

Secundo, rationem in corpore articuli, scilicet: Continentia est circa passiones impellentes vehementer: Ergo est circa naturales ad tactum pertinentes ut propriam materiam, quia sunt principia aliarum, etc. Tum quia delectationes gustus sunt etiam naturales. - Tum quia continentia est quidem circa passiones vehementes, sed non circa vehementiores. Quoniam tam vehementem posset facere inclinationem. quod: vehementia ipsa poneret actum extra gradum continentiae, et faceret ipsum pertinere ad gradum heroicum: puta cum inclinatio facta esset tam vehemens quod pauci hominum regulariter eam vincerent.

Tertio, solvit motivum sumptum ex littera in responsione ad primum, scilicet: Continentia proprie dicitur in illa materia in qua difficillimum est contineri. Soluit autem per idem: quia scilicet posset esse tanta difficultas cotiinda dian actus non esset actus continentiae, sed virtutis heroicae: puta si vincere talem passionem esset supra communem hominum facultatem,

Quarto, solvit motivum ex littera in responsione ad tertium, scilicet de continentia simpliciter, vel secundum quid. Et dicit quod cum de continente vel incontinente loquimur circa alias delectationes a tactu et gustu, aliquid addimus ut magis explicemus quid intendimus, quoniam continentia multis modis sumitur.

III. Ad evidentiam huius materiae, sciendum est quod, cum apud Aristotelem, etiam ipso Martino acceptante, continentia proprie sit circa vehementes pugnas delectationum humanarum; et circa pugnas humanarum delectationum naturalium, scilicet cibi et potus ac venereorum, dicatur continentia vel incontinentia simpliciter; circa pugnas autem aliorum delectabilium, puta honoris, pecuniae, etc., dicatur secundum quid, scilicet cum additione, puta, continens vel incontinens irae, honoris, pecuniae, et non, continens vel incontinens simpliciter: manifeste, et absque scrupulo aliquo, consequens est ut continentia trifariam inveniatur, scilicet simpliciter et per se, et secundum quid, et per accidens. Nam in illo virtutis genere in quo passiones delectabilium non nisi per accidens inveniuntur, consequens est quod continentia non nisi per accidens inveniatur. Et quia iniustitia non est circa passiones, sed operationes ad alterum; et non nisi per accidens ad iustitiam passiones spectant: ideo continentia in iustitiae operibus locum non habet nisi per accidens. — In illo vero virtutis genere in quo passiones delectabilium per se inveniuntur, ut in magnanimitate, magnificentia, liberalitate et huiusmodi, continentiae quidem ratio salvatur, sed, ut Aristoteles dixit, secundum quid. - In illo autem genere in quo passiones delectabilium non solum per se, sed principales inveniuntur, ut in temperantia, ibi continentia et per se et simpliciter invenitur.

Et ratio diversitatis inter per se et per accidens, satis clara est. Sed inter simpliciter et secundum quid, duplex videtur. Prima (quam puto principalem) videtur ex usu, quia scilicet sic consuevimus his nominibus uti: scilicet in materia temperantiae uti continentia et incontinentia simpliciter, in aliis autem materiis secundum quid. - Alia autem ratio ex rerum natura sumitur: quae in littera assignatur. Quia scilicet de ratione continentiae est quod contra vehementes sit passiones. Vehementes autem per se primo sunt solae naturales respectu cibi et potus et venereorum. Continentia ergo principaliter est circa istas, et circa alias secundario. Et hoc est dictu: circa istas, proprie et simpliciter; et circa alias, secundum quid et communiter.

IV. Ad primum ergo argumentum Martini, negatur antecedens, loquendo de continentia per se et proprie. Quoniam talis non invenitur nisi in genere et materia virtutis temperantiae. —- Ad probationem autem dicitur quod, si quis patiatur impugnationes iustitiae a concupiscentia alicuius delectabilis, et frequenter vincat; talis, si alias caret virtute iustitiae, inquantum exercet actum iustum, est iustus quoad actum et dispositive, et non secundum aliquem gradum iustitiae; inquantum vero vincit pugnam a concupiscentia delectabilis, est. continens; simpliciter quidem, si illud est delectabile secundum tactum; secundum quid vero, si est aliter delectabile, ut est munus. Vnde patet ruere totam fabricam illius argumenti. Et forte error accidit istis quia non advertunt quod faciunt homines saepe iusta opera sine iustitiae virtute seu habitu, ut patet in V Ethic.: et simile est de operibus temperatis et fortibus.

Ad secundum dicitur quod maior est vera si intelligatur per se, scilicet ubi inveniuntur per se passiones impellentes, etc. Et tunc est verum quod ibi est continentia, simpliciter vel secundum quid. Et propterea limitatio Auctoris ad delectabilia necessaria naturaliter non est voluntaria, sed rationabilis, ad hoc ut sit continentia proprie.

Ad reliqua, sufficiunt solutiones quae sunt in littera: qualitercumque sentiat, vel dissentiat Martinus.

V. Ad solutiones motivorum litterae deveniendo, dicitur quod solutio motivi ex auctoritate Aristotelis, confutatur, quia voluntarie aequivocationem temperantiae imponit Aristoteli. De illa namque temperantia interpretandus est loqui de qua superius tractaverat, et cui materiam assignaverat: alioquin, non per notiora declarasset materiam continentiae, sed ignotum per ignotius, dicendo quod continentia est circa illa circa quae est temperantia; nam non minus ignotum est circa quae est temperantia illa ficta pro gradu. - Convincitur quoque hanc esse doctrinam Aristotelis aperte, dum dicit: Neque enim circa omnia est simpliciter incontinens, sed circa quae intem- peratus. Constat namque quod, si de intemperantia gradu ficto loqueretur, quod falso dixisset, Neque enim. circa omnia est simpliciter incontinens: quoniam intemperantia gradus omnibus vitiis communis est, et circa omnia est.

Solutio vero rationis litterae in corpore, confutatur, quoad primum, quia delectationes gustus, ut est quidam tactus, sub delectatione tactus comprehenduntur. Et quia in littera, in responsione ad quartum, explicatur prius quod etiam ad gustus delectationes extendi potest continentia, secundum Aristotelem. - Quoad secundum, quia vehementia intelligenda est secundum subiectam materiam, scilicet infra delectationes humanas; et infra latitudinem subiectae materiae stando, ut debet stari, ratio currit, et nullam habet a Martino instantiam; patet responsio.

Et similiter dicendum est de solutione motivi ex difficultate: scilicet quod de difficultate infra humanas concupiscentias est sermo. Et sic ratio expedita, cum subiecto motivo, invenitur. Et, quamvis non sit necessarium, ad bonitatem tamen doctrinae, scito quod si quis, maximi delectabilis pugnam sustinens, vinceret, quam rarissimus homo vinceret; non propterea haberet virtutem perfectissime, hoc est heroice, sed haberet tantum actum heroicum; sicut vir qui sine iustitiae virtute facit iustum, non nisi secundum actum iustus est. Verbi gratia, si quis, agonizans pro consequendo regno totius orbis terrarum, ad aliquod malum impelleretur, puta ad dicendum mendacium, et tamen, praevalente ratione, vinceret: non esset hic, alias sine virtute morali existens, propter hunc actum heroicae virtutis, sed heroici actus; et dicendus esset heroice continens imperii.

Solutio demum motivi ex Aristotelis distinctione de simpliciter et secundum quid, confutatur, et convincitur falsa: ita quod nec ex multiplici significatione continentiae, nec ad maiorem expressionem fit ista additio in delectabilibus extra tactum et gustum, cum dicitur, continens vel incontinens honoris, lucri, etc. Nam si ex multiplici hoc esset significatione, ita oporteret addi in una materia sicut in alia, ut aequivocatio aut incertitudo vitaretur: et sic etiam in delectabilibus tactus et gustus oportet addere aliquid, et dicere, continens vel incontinens veneris, etc. Et si ad maiorem expressionem haec fieret additio, in omni similiter materia additione esset opus ad maiorem expressionem. Fateatur ergo veritatem: quod additio in aliis materiis fit quia solum habet ibi locum continentia secundum quid; et in materia delectabilium tactus nulla fit additio, quia ibi est incontinentia simpliciter. Et hoc quadrat.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis, dubium occurrit ad hominem, quoad tria. Primo. Quo pacto cum doctrina Auctoris stat continentiam esse habitum subiective in voluntate: cum ad bonum morale supposito proprium, quod. per passiones impeditur, voluntas sit naturaliter inclinata, ita quod. non egeat virtute nec habitu aliquo, secundum Auctorem?

Secundo, quia Auctor repugnantia hic de ipsa voluntate dicit, dum dicit quod tam continens quam incontinens, extra passionem existens, gerit in proposito concupiscentias illicitas non sequi. Ex hoc enim manifeste habetur quod habet intentionem rectam: ac per hoc, voluntatem rectam, Et consequenter male subiungitur quod prima eorum differentia est in voluntate.

Tertio, quia apud Auctorem, continentia est species constantiae: ut patet superius in qu. rrr, art. 5, ad 3. Constantia autem est pars integralis prudentiae, et ad rationem spectat. Et pluries ab Auctore habetur quod continentia est in ratione, seu rationabili parte animae. Quomodo ergo haec ex proposito determinatio quod est in voluntate, consonat?:

II. Ad primum horum dicitur quod, secundum doctrinam Auctoris et veritatem, continentia, sicut non est virtus, ita non est habitus, proprie loquendo: sed est dispositio. Quod ex differentia specifica inter habitum et dispositionem patet: quia scilicet est de facili mobilis ex propria ratione, non ex modo inexistendi. Et ne hoc appareat voluntarium, probatur ex actu continentiae. Actus enim eius proprie est hominis in passionibus existentis. Constat autem quod passio est de facili mobilis. Ex propria igitur ratione continentia est de facili mobilis. Ac per hoc, non est habitus, sed dispositio: quamvis, extenso habitus nomine ad totam primam speciem qualitatis, continentia habitus vocetur interdum. - Non obstat autem Auctoris doctrinae quod voluntas egeat dispositione superaddita ad pugnandum contra vehementes passiones quae insunt contra morale bonum proprium ipsius suppositi: licet sit contra illius doctrinam ponere in ea habitum aut virtutem respectu huiusmodi boni, - Et sic terminata sit quaestio in praecedenti Libro mota et disputata, de subiecto continentiae.

Ad secundum dicitur quod Auctor expresse specificat quod prima differentia invenitur in voluntate ut eligit, et non secundum quod intendit. Quo fit ut inter virtutem moralem et continentiam tanta sit differentia quod virtus moralis rectificat intentionem et electionem, quoniam rectificat voluntatem respectu finis et eius quod est ad finem: et ideo a priori et perfecte est habitus electivus. Continentia autem solam electionem rectificat pro tunc, scilicet in statu pugnae: sicut incontinentia solam electionem inficit et obliquat in statu pugnae.

Ad tertium dicitur quod ex responsione ad secundum in littera habetur glossa et ratio omnium verborum sonantium quod continentia sit in ratione: scilicet quod intelligitur u£ im primo movente. Et hoc modo dicitur species constantiae ut moventis.

III. In eodem articulo tertio dubium occurrit quia littera ista expresse contradicit Aristoteli, in VII Ethic., ubi ponit differentiam inter temperatum et continentem in hoc quod temperatus eligit, continens non eligit. Quomodo ergo in littera dicitur quod continens et incontinens eligit ?

Ad hoc dicitur quod dupliciter potest affirmari vel negari quod aliquis eligat: primo, quoad substantiam actus eligendi; secundo, quoad modum eligendi, hoc est, per modum eligentis. Et quoad ipsum quidem actum electionis respiciendo, verum dicit Auctor quod tam continens quam incontinens eligit. Alioquin, non essent inter principia moralium actuum continentia et incontinentia: quoniam extra liberum arbitrium nihil est morale. - Quoad volendum vero per modum eligentis, verum dixit Aristoteles: eo quod uterque in perturbatione consentit ei quod consentit; consentire autem. per modum perturbati non est consentire per modum eligentis, quia modus eligendi est ex consilio quieto animo conferente hoc cum illo, optare alterum.

Minus autem apparet modi huius apud incontinentem, quia non ex consilio, sed contra consilium, ex passionis perturbatione eligit: continens vero in consilio manet, sed perturbato, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem quaestionis, in responsione ad secundum, nota bene quod magnitudo tentationis ex. dispositione corporis, vel divitiarum quae habentur, et huiusmodi, auget meritum resistentibus. Et propter hoc mulieres, quae ex naturali complexione magis natae sunt agi quam agere, magis merentur resistendo passionibus: et similiter divites habentes oportunitates, etc., iuxta illud: Qui potuit transgredi, et non est transgressus. — Sed magnitudo tentationum ex negligentia propriae custodiae proveniens, minuit meritum, etiam si resistatur: quia ipsa magnitudo peccato fit, quod merito adversatur. Et ideo in littera dicitur quod ratione suae causae minuit meritum.