Quaestio 13

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore una conclusio, responsiva T. atmitó affirmative, cum modificatione. Conclusio est: Deus potest a nobis nominari ex creaturis, non autem secundum quod est secundum se.

Probatur conclusio quoad utramque partem simul. Voces sunt signa intellectuum, et intellectus sunt similitudines rerum: ergo voces referuntur ad res significandas, mediis intellectibus: ergo, secundum quod aliquid a nobis intelligitur, sic potest a nobis nominari: ergo Deus potest nominari a nobis ex creaturis, et non secundum quod est secundum se.

Antecedens est Philosophi, I Periherm. Consequentia vero tam prima quam secunda, relinquitur nota. Ultima autem probatur, quoad primam consequentis partem, quia Deus cognoscitur a nobis ex creaturis tripliciter, ut dictum est: quoad secundam vero, quia Deus in hac vita non potest videri a nobis per essentiam. — Et ad claritatem terminorum, subditur in littera declaratio exemplaris ab opposito, quomodo nomina non significant Deum secundum quod in se est. Et intendit quod significare rem secundum quod est, est significare terminum naturae iliius, ut ly homo (quod impossibile est hic de Deo haberi): quoniam omnia nomina significant terminos aut rerum communium, aut negationum, vel respectuum etc., vel compositorum ex his, ut patet inductive.

II. Circa hanc partem occurrit dubium. Scotus siquidem, in I, dist. xxu, qu. unica, discutiens hanc propositionem assumptam, sicut res intelligitur, ita et nominatur, distinguit eam: scilicet quoad impositionem nominis, vel quoad usum nominis impositi, Et tria dicit. Primo, quod quoad impositionem videtur falsa. Quod probat sic. Substantia non intelligitur a nobis distincte in propria natura, et tamen significatur. Ergo imponere possumus nomina distinctius significantia quam intelligimus. Consequentia vero, et antecedens pro secunda parte, probatur: quia cognitis, verbi gratia, accidentibus et proprietatibus lapidis, imponimus nomen illi substantiae lapidis, intendentes illam significatum iri per nomen; et tamen non cognoscimus distincte illam. — Secundo, quod quoad usum est simpliciter falsa. — Tertio, quod multis nominibus potest uti viator, exprimentibus divinam essentiam sub ratione ipsius essentiae divinae. Probantur haec duo: quia verisimile est esse in sacra Scriptura huiusmodi nomina, ut Iudaei dicunt de nomine tetragrammaton, etc. sive imposita fuerint haec nomina a Deo, sive ab angelo.

III. Ad haec, pro quanto veritati non consonant, dicendum est. Et ad primum quidem, quod non est imaginabile imponi nomen distinctius significans quam concipiatur. Et in littera redditur causa: quia voces significant res non nisi media conceptione intellectus; igitur significatio causatur ex conceptione; ergo distincta significatio supponit distinctam conceptionem, et confusa confusam, et maior maiorem, et minor minorem, etc, Quare ab hac universalissima regula de causa et causato, haec excipienda sunt? - Probatio autem sua nihil valet: tum quia antecedens pro prima parte est falsum; tum quia pro secunda parte male probatur. Dico enim, et ita esse experimur, quod cognitis accidentibus, cognoscimus rem quandam sublatere, et secundum se esse et subsistere, etc.: et huiusmodi res nunquam magis significabitur quam cognoscetur. Si enim cognoscetur confuse, ut in exemplo dato, nunquam significabitur nisi confuse. Ex tali siquidem nomine nunquam aliquis plus intelliget, quam perfectus impositor apprehenderit: quamvis, ex meliori ingenio proprio, cognito alicuius nominis significato i in re, discurrendo alia cognoscat, sicut ex principiis conclusiones deducimus, Sed hoc non est ex vi significationis nominis. Unde et ipsemet Scotus ibidem sub dubio primum dictum relinquere tandem videtur.

De secundo vero bene dicit Scotus: experimur enim quod multis nominibus utimur confuse notis, antequam ad notitiam distinctam illorum terminorum veniamus.

De tertio autem, quia, experientia teste, nullum tale nomen divinum habemus; et rursus, quia frustra hominibus talia darentur nomina, quoniam nos non possumus Deum secundum se cognoscere; et quia sine sufficienti auctoritate novitas haec dicitur; et quia Dionysius, in 1 Caelest. Hierar., dicit, impossibile est nobis aliter lucere divinum radium, nisi varietate sacrorum velaminum occultatum: videtur mihi simpliciter falsum dictum Scoti, et dicendum, ut in littera dicitur, quod Deus in hac vita non est a nobis nominabilis, nisi ex creaturis; et hoc tam quoad impositionem, quam usum.

IV. In responsione ad secundum, dubitare novitius posset quo pacto abstractum significat ut quo, et non per modum subsistentis: cum sit nomen substantivum, ut albedo, substantivi autem proprium est per modum substantiae significare,

Ad hoc breviter dicitur, quod incidit hic sophisma Consequentis, a modo substantiae ad /unc modum determinate affirmando. Substantivum quidem significat per modum substantiae, idest per se stantis, idest solitarie: et non per modum subsistentis.

Et si instetur quod etiam simitas significat curvitatem in naso, et consequenter non significat formam solitarie, sed cum subiecto: respondetur quod hic non est quaestio de significatione et consequentibus ad ipsam, sed d£ modo significandi. Abstractum autem et concretum in significatione conveniunt: quia utrumque puram formam. significat, ut in Praedicamentis de albo dicitur, et ex natura significatae formae oportet utrumque copulare subiectum formae significatae. Sed ex modo significandi differentia est: quia concretum importat subiectum et compositum ex modo significandi, ut primum significatum (in. cuius signum dicimus quod simum est nasus curvus, prius nasum quam curvitatem exprimentes); abstractum vero subiectum ex modo significandi aut non importat (sed ex natura rei significatae), aut, si importat, non importat principaliter, sed ultimo; unde e converso dicimus quod simitas est curvitas nasi.

Significat igitur abstractum per modum substantiae quoad hoc, quia significat illud per se, idest non cum alio, ex modo significandi: et hoc aut simpliciter, aut principaliter. Concretum autem, ex modo significandi, principaliter significat aliud cum re primo significata. - Unde dictum Avicennae, reprehensum ab Averroe, V Metaphys., comm. xiv, si ratione modi significandi intelligitur, verum fuit. Nec ratio Averrois concludit oppositum: quoniam non tenet nisi in formaliter significatis ex vi significationis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, nomen dicatur, idest secundum suum formale significatum attribuatur: et non, secundum id quod copulat, aut pro quo supponit, etc. Substantialiter, ut distinguitur contra accidentaliter, vocando accidens omne quod est extra esse rei: sic enim homo dicitur substantialiter de Socrate, disciplinabile vero et album dicuntur accidentaliter de eodem. Nec restringes quaestionem: sed, iuxta tituli amplitudinem, sive substantialiter complete, ut ultima differentia vel definitio, sive substantialiter incomplete, ut animal respectu hominis, dicatur, totum sub quaesito praesenti concluditur, cum quaerimus: An aliquod nomen substantialiter de Deo dicatur.

II. In corpore quinque: primo, ponit in quibus nominibus habet locum haec quaestio; secundo, refert duas opiniones; tertio, reprobat eas; quarto, respondet quaesito affirmative; quinto, ostendit quis sit sensus, cum huiusmodi nomina Deo attribuuntur. Et patet particularum distinctio in littera.

III. Quoad primum, duo dicit. Primo, quod sunt tria genera nominum de Deo: negativa, ut incorporeus, immensus, etc.; relativa, ut Dominus, finis, efficiens; et positiva absoluta, ut ens, sapiens, vivens, etc. - Secundo, quod quaestio non est de primo aut secundo genere, sed tertio tantum: quia constat quod illa puram negationem, aut relationem significant, sicut album puram qualitatem.

IV. Quoad secundum, duae sunt opiniones. Prima est ponentium nomina haec dici de Deo negative: secunda, relative. Et patet.

V. Quoad tertium, contra utramque opinionem simul tripliciter arguitur clare. In secunda tamen ratione, adverte quod fundatur super illa maxima: Omne nomen primum dicitur de eo de quo dicitur formaliter, quam de ceteris, quomodolibet aliter dicatur.

VI. Quoad quartum, conclusio responsiva quaesito affirmative est: Huiusmodi nomina dicuntur de Deo substantialiter, imperfecte tamen. - Probatur. Nomina significant Deum ut a nostro intellectu cognitum: ergo ut cognitum ex creaturis: ergo ut repraesentatum ex creaturis: ergo ut assimilantur ei creaturae: ergo ut supereminens principium, cuius forma defective participatur ab eis: ergo substantialiter.

Antecedens patet ex I Periherm., cum prima et secunda consequentia. Tertia autem est per se nota. Quarta vero probatur ex rv quaestione: quia non ut repraesentatum similitudine specifica aut generica; igitur analoga, ut principium, etc. Ultima autem manifeste sequitur: si enim quod quid est cuiusque creaturae diminuta quaedam similitudo est substantiae divinae simplicissimae, oportet ut ipsa divina substantia participetur, repraesentetur, cognoscatur, nominetur, et significetur, etc.

VII. Quoad quintum, sensus propositionum ex dictis aperitur, explicite dicendo quod, cum dicimus Deus est bonus, sensus est, id quod bonitatem in creaturis dicimus, est in Deo, et hoc altiori modo.

Adverte hic duo. Primo, quod ly est denotat habitudinem formalem: ita quod intendit, est in Deo formaliter. Non sic potest exponi Deus est corpus, etc. - Secundo, quod ly et hoc altiori modo non est accipiendum ut pars significati. Non enim, cum dicimus Deus est bonus, significatur bonitas Dei et eminentia eius, sed bonitas tantum: emi- nentia vero ex modo significandi innuitur, ut ex sequenti articulo patet. Ita quod, dicendo Deus est bonus, ex significato non habetur nisi quod id quod boni nomine formaliter importatur, est in Deo formaliter. Et quoniam boni nomen importat bonitatem in concretione, quae in Deo non habet locum, quia est modus imperfectus; ideo insinuatur quod bonitas est in Deo eminentiori modo quam significetur, quia significatur ut est in creaturis.

VIII. In. responsione ad primum, adverte quod, apud excellentes doctores, non est idem significare quid est, et esse nomen substantiale: quoniam ad primum exigitur perfectio, ad secundum non, ut in littera dicitur. Et radix est, quia loquuntur proprie de quid posterioristice et metaphysice, quod absque propriis non est: et non topice, quod communibus contentatur.

IX. In responsione ad secundum, distinctio est, sub aliis verbis: importare processus dupliciter, formaliter, vel originaliter.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly proprie potest sumi dupliciter. Uno modo, ut distinguitur contra communiter: et sic animal non dicitur proprie de homine, quia dicitur de aliis. Alio modo, ut distinguitur contra metaphorice: et sic animal dicitur proprie de homine, florere autem non. Proprie enim dici, est significatum nominis inveniri in eo de quo dicitur, se- cundum se: metaphorice autem, est significatum nominis inveniri in eo de quo dicitur, secundum suam similitudinem tantum. Hic sumitur proprie, ut distinguitur contra metaphorice.

II. Circa ordinem horum articulorum, dubium. occurrit: quoniam praeposterus videtur ordo servatus in 2 et 3 articulo. Quia, in ordine compositivo, communiora prius tractanda sunt: communius autem est nomen proprie dictum de aliquo, quam substantialiter; quoniam accidentalia nomina etiam proprie dicuntur, ut patet dicendo Socrates est albus.

IIL. Ad hoc breviter dicitur, quod ordo horum articulorum est optimus. Non tamen attenditur penes communitatem maiorem et minorem, sed intimiorem ac priorem rationem dubitandi. Prima namque quaestio cum sit quaestio an est, ideo prima quaerendi ratio est: an JDeus sit nominabilis. Secundam vero quaestionem constat esse quaestionem quid est, et ideo secunda quaerendi ratio est: quid in Deo est nominabile, substantia scilicet sua, an relatio, an negatio, etc. Tertia vero quaestio quoniam est quia est, ideo tertio loco quaerendum est: quomodo Deus nominatur. Et inter hos modos datur latitudo: nam primus spectat ad ipsam nominis praedicationem, scilicet proprie vel metaphorice; secundus, ad unitatem et multitudinem, scilicet synonyme, etc. Constat autem quod talis est ordo servatus in littera. Optimus igitur est.

Nec est verum quod dici proprie sit communius quam dici substantialiter: sed habent se sicut excedentia et excessa. Quoniam dici substantialiter contingit et proprie et metaphorice: possumus enim quod quid est rerum metaphorice significare, ut antiqui fecerunt. Unde, post determinationem quod dicuntur nomina de Deo substantialiter, merito dubitatum est an dicantur de Deo proprie.

IV. In corpore duo: primo, distinguit; secundo, respondet quaesito, Quoad primum, distinguit ea quae sunt in nomine dicto de Deo, sic. In nominibus Deo attributis sunt duo: scilicet perfectio significata, et modus significandi. - Probatur haec distinctio sic. Perfectiones procedentes in creaturas a Deo, sunt eminentiori modo in Deo quam in creaturis: ergo habent in se duo, scilicet ipsam perfectionem, et modum essendi: ergo conceptus nostri de Deo habent in se duo proportionaliter, scilicet rem conceptain, et modum concipiendi: ergo nomina attributa Deo habent in se duo, scilicet rem significatam, et modufn significandi.

Antecedens patet, cum prima consequentia. Secunda vero probatur: quia Deum ex his perfectionibus cognoscimus, non quomodolibet, sed secundum modum quo sunt in creaturis; idest, quod Deum ex effectibus suis sic cognoscimus, quod modus essendi effectuum redundat in nostrum modum concipiendi proportionaliter. Et sic conceptus de Deo in duo distingui oportet, non tanquam in diversa concepta; sed in unum ut rem conceptam, et alterum ut modum, non rei conceptae, sed ipsius conceptus; qui tamen modus ipsius conceptus a modo rei conceptae derivatur. Tertia autem sequela evidens est.

V. Quoad secundum, iuxta membra duo distinctionis factae, respondet quaesito unica conclusione bimembri, Est autem conclusio haec: Aliqua nomina dicta de Deo, proprie et magis et prius dicuntur de Deo quoad rem significatam; nulla autem quoad modum significandi. - Haec ultima pars probatur: quia habent modum significandi proprium. creaturarum. Prima autem pars relinquitur per.se nota ex dictis in qu. tv.

VI. In responsione ad primum, adverte ly in ipso nominis significato, quod intelligitur de significato formali proprio, non autem de materiali et communi. Sapientia enim non significat qualitatem nisi gratia materiae, et tanquam quid commune: ex formali enim et sibi proprio significato, nec qualitas, nec habitus, nec aliquid aliud insinuatur, nisi ratio ordinandi, iudicandi, regendique, etc.; quam contingit esse substantiam et accidens, habitum et actum, etc.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, synonyma, idest idem omnino significatum haTrata: ita quod idem sit dicere Deus est sapiens, et Deus est bonus, etc.

II. In. corpore, respondet quaesito unica conclusione negative, sic: Nomina huiusmodi attributa Deo, non sunt synonyma.

Probatur dupliciter: primo, secundum illas duas vias in art. 2 confutatas; secundo, iuxta sententiam quam sequimur. Prima probatio est: rationes horum nominum sunt diversae, secundum diversa negata aut causata, apud illos; ergo non sunt synonyma.

Secunda probatio est: intellectus noster cognoscit Deum ex creaturis; ergo conceptiones nostrae de Deo sunt proportionatae perfectionibus procedentibus a Deo in creaturas; ergo sunt variae et multiplices, atque uni omnino simplici correspondentes; ergo rationes huiusmodi nominum Deo attributorum sunt diversae; ergo nomina huiusmodi non sunt synonyma. - Antecedens, cum prima consequentia, patet. Secunda autem probatur ex vi proportionis: quia sicut idem simpliciter omnino multis perfectionibus repraesentatur in esse reali, ita in esse intentionali; quod est dicere, ita multis conceptionibus. Tertia vero probatur: quia conceptio ipsa est ratio nominis. Ultima est per se nota.

III. Circa illam propositionem assumptam ad probandum tertiam consequentiam, scilicet ratio quam significat nomen, est conceptio intellectus de re significata, est du- bium. Tum quia IV Metaphys., text. comm. xxvi, dicitur quod ratio quam significat nomen, est definitio: constat autem quod definitio non est conceptio, cum identificetur definito. Tum quia ratio nomen est secundae intentionis, conceptus autem primae.

Ad hoc breviter dicitur, quod ratio, apud philosophos et theologos, in proposito, dupliciter sumi potest, scilicet formaliter, vel denominative; sicut album sumitur pro albedine formaliter, et pro re quae est alba, denominative. Si sumitur formaliter, sic est nomen intentionis secundae, et significat relationem quandam. Si denominative, sic significat conceptionem et definitionem, sed diversimode. Conceptio enim mentalis ratio nominis dicitur, quia est id quo refertur nomen in significatum extra animam: definitio autem, quia est id quo explicatur nominis significatum. In praesenti autem littera, constat rationem sumi denominative pro conceptione mentali. Et dicta est significari per nomen, quia significatur proxime: definitio autem est ratio signifi cata per nomen ultimo. — Et sic patet solutio obiectorum.

IV. Adverte hic, quod quaestio praesentis litterae non est de rebus, sed de nominibus. Et propterea, quamvis praesens quaestio potuisset forte decidi ex diversitate rationum formalium obiectivarum, ut Scotistae faciunt, immiscendo materiam de rebus, scilicet de distinctione attributorum divinorum; divinum tamen Auctoris ingenium, cum didicit ex I Periherm. quod nomina sunt signa earum quae sunt in anima passionum, formalissime diversitatem significationis in nominibus ostendit ex diversitate conceptionum animae significatarum, absque mixtione aliarum difficultatum de rebus. Cum hac enim decisione stat utraque pars contradictionis in materia de attributis. Propter quod, ne tanta operis divinitas foedetur, non est hic tractandum de distinctione illa attributorum; sed sit quaestio specialis.

V. In responsione ad secundum, nota quod in pluribus conceptibus clauduntur duo, scilicet assimilatio ad obiectum, et pluralitas eorum. Si quaeratur ergo: Muitis de re, puta. Deo, conceptibus quid respondet in re? respondendum est, quod ipsis conceptibus respondet res una multipliciter imitabilis seu repraesentabilis: pluralitati autem ipsorum conceptuum non respondet pluralitas in re obiecta, sed eminentia illius, ex qua habet quod unite contineat quod divisim ab alio apprehenditur. Unde arguere ex distinctione conceptuum ad distinctionem obiectae rei, est arguere a distinctione effectuum ad distinctionem causae: quod patet esse ridiculum, quoniam cum multitudine effectuum stat unitas causae, ut patet. Et propterea in littera utrumque tangitur, dum dicitur quod eis respondet unum simpliciter, multipliciter repraesentatum.

VI. In responsione ad tertium, adverte quod illa propositio, Deus est unus re, et plures secundum rationem, potest dupliciter percipi. Uno modo, ut sit multiplex ratione subiective, idest quod sit subiectum plurium conceptuum: et est falsa, quoniam unicus est conceptus in intellectu divino, quo se et omnia simul intelligit. Alio modo, obiective, idest quod est obiectum plurium conceptuum, sive actualiter sive virtualiter: et sic est vera, et ad propositum. Ita quod Deus dicitur multiplex secundum rationem, idest, est obiectum verificans actu vel virtute plures conceptiones de eo.

VII. In eadem responsione, adverte radicem praedictae propositionis, ex parte Dei, esse eminentem eius unitatem; ex parte vero intellectus nostri, esse proportionem eius ad sensibilia. Et intendit quod causa talis ac tantae pluralitatis rationum de Deo, quae nominibus significantur, est tanta elongatio nostri intellectus ab illa summa unitate, quod adeo dearticulate intelligit, quemadmodum in rebus extra diversificantur imitationes divinae. Sicut enim extra, aliud est iustitia, aliud sapientia, etc., ita etiam in intellectu nostro: et hoc, ut infra patebit, quia est infimus intellectus. - Et nota quod non dixit: quia intellectus accipit a rebus; sed dixit: quia intellectus ita multipliciter apprehendit, sicut res multipliciter repraesentant. Unde, si intellectus noster non acciperet scientiam a rebus, ut contigit in Adam, nihil minus idem sequitur, ex hoc quod intellectus proportionalis est rebus, ut in littera dicitur.

VIII. Ex hac autem radice, tu qui alios respicis, habere tanta pluralitas oritur ex summa unitate obiecti respectu intellectus tam remoti, minor pluralitas orietur ex eadem respectu intellectus propinquioris: nulla autem pluralitas erit respectu propinquissimi. Et cum constet quod propinquissimus intellectus non sit, qui ab intellecto aliquo modo distinguitur, solus divinus intellectus restat, respectu cuius facile potes radicem pluralitatis rationum de Deo. Si enim ex illa summa unitate nulla conceptuum pluralitas oritur. Radix ergo, absolute et universaliter loquendo, et non tantum respectu nostri quare Deus est multiplex ratione, est eius perfecta unitas, et finitas intellectus creati. - Quod ideo hic diximus, quia ex hac littera deducitur: non quod ad hanc spectet quaestionem, quae de Nominibus est, et consequenter non nisi de dependentibus a nobis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, ly univoce sumitur ut in Praedicamentis defiLu univoca: nec oportet addere aut minuere, ut etiam in fine huius articuli dicitur.

In corpore quatuor: primo, respondet quaesito negative, quod non univoce; secundo, quod nec aequivoce pure; tertio, affirmat quod analogice: quarto, comparat analogiam,ad duo praedicta.

II. Quoad primum, conclusio negativa est: j;Nomina communia Deo et creaturis, non dicuntur de eis univoce. - Probatur sic. Omnis effectus inadaequatus recipit divisim et multipliciter quod in causa est simpliciter et eódem modo: ergo recipit similitudinem agentis non secundum eandem rationem: ergo creaturae participant divisim etc., perfectiones quae in Deo unite sunt. Ergo nomina communia perfectionem importantia, cum de creaturis dicuntur, significant aliquid distinctum ab aliis: de Deo autem dicta, non significant aliquid ut distinctum. Ergo huiusmodi nomina, dicta de creaturis, comprehendunt rem significatam: de Deo autem, relinquunt rem significatam ut excedentem nominis significationem. Ergo huiusmodi nomina non dicuntur de Deo et aliis secundum eandem rationem. Ergo. non dicuntur univoce de Deo et creaturis.

Antecedens declaratur exemplo solis et inferiorum: ita quod declaratio non est tam exemplaris, quam proportionalis. Ex qua etiam proportionalitate, prima consequentia manifesta relicta est, cum secunda. Tertia autem, cum reliquis, in littera ut per se nota relinquitur, eo quod a significatis formalibus ad significantia ut sic, quoad unitatem et pluralitatem rationis, liquidum est processum esse optimum. Ipsum tamen consequens tertiae consequentiae et quartae, declaratur exemplariter in ly sapiens, quod est nomen commune Deo et creaturis multis.

III. Circa primam consequentiam occurrit pro novitiis dubium, quia non videtur valere: eo quod multa sunt eiusdem rationis genere, vel saltem univoce univocatione logica, de qua est sermo, in corporibus inferioribus et caelestibus; et tamen inferiora haec comparantur ad caelestia corpora, ut ad causas unite habentia quae hic divisim participantur. - Antecedens patet: corporeitas enim et diaphaneitas et lumen etc., sunt eiusdem rationis hic et ibi.

IV. Ad hoc breviter dicitur, quod illa maxima assumpta in antecedente, ex qua infertur diversitas rationis, intelligitur formaliter, idest ut sic: ita quod semper participatio divisim eius quod simpliciter ac unite est in causa, excludit identitatem rationis, etiam logicam, ab illa re participata; non autem ab aliis, si qua alia sunt effectui et causae communia non ex vi talis participationis. Sic autem contingit in obiectionibus allatis. Nam diaphaneitas, et similia, divisim sunt in superioribus, sicut et hic. Corporeitas autem, si unite ibi est, scilicet absque compositione materiae et formae, ut putat Averroes, univoce non dicitur de ilis et istis. Unde ipse Averroes negat, super Porphyrio, corpus esse genus praedicamenti Substantiae, et ponit corpus compositum, etc. Si autem ex materia et forma resultat etiam ibi, iam patet quod divisim etiam ibi habetur. — Propterea dicito quod corpora caelestia, inquantum habent aliquid unite quod participatur hic divisim, ut videtur de virtutibus activis, quarum omnes aut multas in unica lucis natura habent, nihil habent eiusdem rationis cum istis.

V. Circa tertiam consequentiam difficultas occurrit non parva, ex duobus capitibus. Primo, quod consequentia nihil valet, quoniam. procedit a rerum conditionibus ad nominum conditiones. Constat enim intellectum nostrum, a quo dependent nomina, natum esse adunata dividere; et propterea posse intelligere et significare perfectionem, puta sapientiam, absque intellectione et significatione conditionum suarum quas habet in re, puta quod sit idem cum aliis, aut non idem. Unde consequentiae istae nihil valent: Sapientia est in creaturis res distincta a iustitia, etc., ergo nomen sapientiae, dictum de creaturis, significat sapientiam cum distinctione eius a iustitia, etc.; sicut non valet: Quantitas in mixtis est res coniuncta colori, ergo nomen quanti, dictum de mixtis, significat quantitatem coniunctam colori, etc.

Secundo, quia, quidquid sit de consequentia, ipsa tamen propositio consequens, in qua sustentatur praesens positio, est in se falsa, Et manifestatur hoc ratione, sic. Sapientiae nomen, absolute, aut significat sapientiam finitam, aut infinitam, aut utramque; aut neutro modo, sed abstrahit a finitate et infinitate. Non primum: quia sic ista esset falsa, Deus est sapiens. Non secundum: quia sic ista esset falsa, homo est sapiens. Nec tertium: quia sic utraque praedictarum esset falsa. Ergo quartum. Et si sic, ergo, dicendo homo est sapiens, et Deus est sapiens, ly sapiens non magis significat quid distinctum in prima quam in secunda, quia simpliciter et absolute in utraque praedicatur, absque additione aliqua. — Et confirmatur: quia positionis huius auctor in hoc videtur deceptus, quod non distinxit inter formale significatum nominis, et materiale suppositum eiusdem. Quamvis enim, cum dico omo est sapiens, ly sapiens, gratia materiae subiectae, praedicet rem distinctam, etc., quia scilicet ipsa sapientia in homine est res distincta ab eius esse, etc.; ex formali tamen suo significato non praedicat nisi sapientem esse, sive limitate sive non ibi sit secundum rem.

VI. Ad evidentiam horum, tria facere oportet: primo, declarare terminos assumptos; secundo, excludere falsum sensum huius processus; tertio, manifestare verum, - Scito quod significare aliquid ut distinctum, seu in ratione distincti, contingit dupliciter. Uno modo, formaliter, idest significare aliquid et distinctionem illius ab aliis: et sic non intelligitur in littera. Alio modo fundamentaliter, seu causaliter: et hoc est significare aliquid ut fundans distinctionem sui ab aliis. Et sic sumitur in proposito. Intendit enim littera quod sapientia, et alia huiusmodi, significent in creaturis, non quod quid est sapientiae et distinctionem eius a iustitia, sed quod quid est sapientiae ut fundat diversitatem suia iustitia. Hoc autem, ut infra patebit, non aliunde habet sapientia quam ex sua quidditate: et ideo, significare sapientiam ut distinctam ab aliis, nihil aliud est quam significare sapientiam ut quidditatem. - Cum autem audis ly ab aliis, non intelligas ab universis ceteris: quoniam sic omne nomen etiam in Deo significat aliquid distinctum, nec est in hoc differentia aliqua inter nomina divina et creaturarum. Sed intelligas ab aliis perfectionibus simpliciter, vel ab aliis possibilibus in eodem inveniri, ut littera aperte prae se fert.

VII. Potest autem processus iste habere duos sensus. Primus est, ut ex identitate et distinctione reali perfectionum inferatur differentia nominum, quoad significare perfectionem ut distinctam, et significare non ut distinctam. Et iuxta hunc sensum procedunt obiectiones factae. Sed hic sensus est falsus, ut obiiciendo probatum est: nec est intentus in littera. — Alter vero sensus est, ut ex identitate et distinctione formali perfectionum inferatur praedicta nominum differentia. Et hic sensus est intentus, verus, formalis, et concludens intentum.

Ad cuius evidentiam, scito quod duas perfectiones iungi, ad propositum, contingit dupliciter: scilicet identice, et formaliter. Identice quidem, ut si fingamus quod sapientia Socratis et eius iustitia sint unamet res. - Formaliter autem, potest imaginari dupliciter. Primo, si fingamus quod propria ratio formalis sapientiae et propria ratio iustitiae sint una ratio formalis, ita quod illa una ratio non sit tertia ratio, sed sit tantum propria sapientiae et iustitiae ratio. Et huiusmodi identitas est simpliciter impossibilis, implicansque duo contradictoria. Si enim illae duae non sunt una ratio tertia, ergo non sunt una ratio: quoniam nulla ratio est identitatis formalis unius ad aliam, ex quo secundum se non sunt una. Etsi sint una ratio, ergo sunt una tertia ratio: eo quod una secundum se non est altera.

Secundo potest intelligi, si fingamus rationem sapientiae et rationem iustitiae eminenter claudi in una ratione formali superioris ordinis, et identificari formaliter. Et haec identitas est non solum possibilis, sed de facto omnium perfectionum in Deo. Non est enim putandum rationem formalem proprian sapientiae esse in Deo: sed, ut in littera habetur, ratio sapientiae in Deo, non sapientiae propria est, sed est propria superioris, puta deitatis, et communis, eminentia formali, iustitiae, bonitati, potentiae, etc, Sicut enim res quae est sapientia, et res quae est iustitia in creaturis, elevantur in unam rem superioris ordinis, scilicet deitatem, et ideo sunt una res in Deo; ita ratio formalis sapientiae et ratio formalis iustitiae elevantur in unam rationem formalem superioris ordinis, scilicet rationem propriam deitatis, et sunt una numero ratio formalis, eminenter utramque rationem continens, non tantum virtualiter, ut ratio lucis continet rationem caloris, sed formaliter, ut ratio lucis continet rationem virtutis calefactivae. Unde subtilissime divinum s. Thomae ingenium, ex hoc quod ratio sapientiae in Deo est formaliter non solum ipsa, sed etiam ratio iustitiae, et consequenter est ratio propria non sapientiae, sed alicuius tertii, in creaturis autem est formaliter ipsa propria ratio sapientiae, intulit: Ergo alia est ratio sapientiae in Deo, et alia sapientiae in creaturis; ac per hoc, nomen commune non dicitur de eis secundum unam rationem. Quod ut clarius percipiatur, exempla subdamus. Si enim quaeratur: quid est homo inquantum sapiens? respondebitur quod ordinativus, vel aliquid huiusmodi. Si vero, quaeratur: quid est Deus inquantum sapiens? respondendum est quod aliquid eminenter praehabens in se esse ordinativum. Ubi manifeste patet quod, licet ly sapiens sit nomen commune Deo et homini, ratio tamen utriusque secundum illud nomen, non est omnino eadem; propter hoc, quia ratio sapientiae in homine est solum ipsa, in Deo vero est ipsa et aliae; imo nec ipsa nec aliae, sed altior quaedam ratio, Et hoc est quod in littera, acute perspecta, dicitur.

VIII. Ad obiectiones autem in oppositum dicitur. Et ad primam quidem dicitur, quod processus iste nont arguit ex conditionibus rerum ad conditiones nominum, absolute; sed ex diversitate rationis formalis significatae per nomen in hoc et in illo, ad destruendam univocationem nominis. Ut enim patet ex dictis, non ex identitate aut diversitate reali, sed ex identitate et diversitate formali perfectionum inter se, intellecta, procedit littera. Nec licuisset etiam ex formali identitate perfectionum inter se destruere univocationem nominis, nisi ex formali identitate eorum quae secundum se non sunt idem, constaret sequi tertiam rationem altiorem omnibus huiusmodi diversis. Ex hoc enim quod non nisi tertia ratio est, proxime liquet formalis distinctio perfectionis elevatae et non elevatae; seu identificatae formaliter aliis, et non identificatae formaliter aliis.

Ad secundam vero dicitur, quod argumentum supponit sapientiae nomen absolute, non ut significat speciem qualitatis, sed transcendenter sumptum, significare aliquam rationem formalem unam simpliciter. Quod tamen hic quaeritur et disputatur, et concluditur esse falsum: quia significat rationem formalem unam secundum analogiam, et non simpliciter. Quomodo autem ratio una secundum analogiam praedicatur de pluribus, diffuse tractatum a nobis est in tractatu De Analogia Nominum. — Unde ad quaesitum dicendum esset, quod importat utramque sapientiam, sed non per modum univoci: et ideo sequela nihil valet, quae hoc supponit.

Ad confirmationem autem dicitur quod, cum dico Deus est sapiens, ly sapiens, ex formali suo significato, importat sapientiam eandem formaliter iustitiae, etc.: imo, ut rectius loquar, significat, non sapientiam, sed aliquid eminenter praehabens rationem sapientiae. Cum vero dico homo est sapiens, ly sapiens praedicat ipsam sapientiae rationem; ut patet ex responsionibus reddendis quaerentibus quid est Deus ut sapiens? et, quid est homo ut sapiens? Illud enim formaliter nomen significat, quod respondetur quaerenti: quid est A inquantum habet illud nomen? Non est igitur deceptus Auctor, sed rationem univocorum formalem formalissime est intuitus, iuxta Aristotelis definitionem.

IX. Contra praedictam conclusionem Scotus, in I, dist. nr, qu. 1 et rr, et dist. vr, qu. nr, arguit multipliciter. Tum quia nomina huiusmodi habent conceptum certum in communi, stante dubitatione de conceptibus Dei et creaturae. - Tum quia processus metaphysicales utuntur una ratione formali in huiusmodi, et auferendo ab ea omnes conditiones imperfectionis, attribuunt eam Deo. - Tum quia aliter Deus non esset naturaliter cognoscibilis aliquo simplici conceptu: eo quod ille conceptus non clauderetur essentialiter nec virtualiter in aliquo relucente in phantasmate. - Tum quia omnis comparatio est in aliqualiter univoco, ex VII Physic.: constat enim Deum esse perfectius ens quam creatura.

X. Et quamvis diffuse haec in commentariis De Ente et Essentia tractata sint, nunc tamen breviter respondeatur.

Ad primum quidem: illud argumentum nihil aliud concludit nisi alietatem conceptus sapientiae, verbi gratia, in communi, a sapientia Dei et sapientia creaturae. Sed ex hoc inferre, ergo univocus conceptus, est sophisma Consequentis: quoniam conceptus analogus est etiam alius ab inferioribus. Non tamen eo alietatis modo, quo est alius conceptus univocus ab univocatis: quia hic est alius ut praecisus ab eis, ille vero ut continens eos, ut diffuse scripsimus in tractatu De Analogia Nominum.

Ad secundum vero dicitur, quod metaphysicales processus utuntur una ratione simpliciter in principio inquisitionis; sed in termino, utuntur ratione una non simpliciter, sed secundum analogiam: sic enim est una ratio sapientiae, quando expoliata est ab imperfectionibus. Unde non est par ratio, ut Scotus obiicit, de lapide et sapientia: quia ratio lapidis nec in principio nec in termino inquisitionis potest remanere una analogice, salvata formaliter in Deo et lapide: quia semper lapidis ratio imperfectionem claudit.

Ad tertium autem dicitur, quod Deus est cognoscibilis conceptu simplici contento in obiecto relucente in phantasmate, participative vel imitative. Nec oportet quod contineatur essentialiter aut virtualiter: datur enim tertius modus.

Ad quartum deinde dicitur, quod comparatio fit etiam in analogo, quod medium est inter univocum et aequivocum: et ideo negatur assumptum. Cum enim dicitur, Deus est perfectius ens creatura, comparatio fit in ratione entis una secundum analogiam, et sic communi utrique, ut alibi docuimus.

XI. Quoad secundum, conclusio negativa est: Huiusmodi nomina non dicuntur de Deo et aliis pure aequivoce. - Probatur sic. Si dicerentur aequivoce, nihil posset ex creaturis cognosci aut demonstrari de Deo: sed hoc est contra Philosophum et Apostolum: ergo. - Consequentia probatur: quia incideret fallacia Aequivocationis, Destructio vero consequentis patet.

XII. Advertenda sunt hic duo. Primum est ly pure. Non enim in littera dicitur absolute quod nom aequivoca: sed cum limitatione dicitur, quod non sunt pure aequivoca. Addita est autem haec limitatio quia, secundum veritatem, analoga comprehenduntur sub aequivocis, quae in Praedicamentis definiuntur. Aequivoca enim multipliciter inveniuntur. Quaedam enim sunt, quorum nomen est'commune, et ratio secundum illud nomen est diversa totaliter: et haec vocantur pure aequivoca: et de his loquitur littera haec. Quaedam vero sunt, quorum nomen est commune, et ratio secundum illud nomen est diversa secundum aliquid: et haec multis modis inveniuntur, comprehenduntque sub se analoga, ut alibi ostendimus.

Secundum est: ly nihil in consequente positum, non supponit pro nihilo simpliciter. Quoniam, dato quod omnia huiusmodi nomina aequivoca essent, adhuc possemus cognoscere quod Deus est Creator, et super omnia, et quod non est corpus, etc. Sed supponit pro nihilo formaliter communi Deo et creaturis, puta esse ens, actum, bonum, sapientem, etc.: nihil enim horum posset sciri de Deo, sed semper incideret fallacia Aequivocationis, ut patet.

XIII. Quoad tertium, conclusio responsiva affirmative haec est: Quaecumque nomina sunt communia Deo et creaturis, dicuntur de eis secundum analogiam unius ad alterum, idest creaturae ad Deum. - Declaratur ly unius ad alterum, distinguendo analogiam nominum: scilicet, quia vel est ratione proportionis aliquorum inter se, et haec vocatur unius ad alterum; vel ratione proportionis aliquorum, non inter se, sed ad tertium, et haec vocatur duorum ad tertium, seu multorum ad unum. Exempla patent in littera. '

Probatur deinde conclusio. Quoad primam quidém partem, per locum a divisione: propter quod in littera dicitur: Dicendum est igitur etc. Quoad secundam vero, sic. Deum non possumus nominare nisi ex creaturis: ergo nomina communia utrisque, dicuntur secundum ordinem unius ad alterum. Quoad tertiam vero, quia Deus est causa in qua praeexistunt omnium rerum perfectiones.

XIV. Memento hic quod exempla ponimus, non quod ita sit, sed ut discentes intelligant. Non enim ezs est analogum Deo et creaturis secundum denominationem extrinsecam, ut sanum: sed in hoc tenet similitudo, quod utrobique est analogia ratione ordinis duorum inter se, quamvis dissimiliter sit hic et ibi. Nam inter Deum et creaturam est similitudo formalis imitativa (quae etiam in littera tangitur, dum creaturas ordinari in Deum dicitur ut causam, in qua praeexistunt perfectiones omnes): inter animal vero sanum et urinam non est similitudo, sed relatio significationis. Et propterea ibi est analogica communitas secundum praedicationem formalem: hic autem proprie est communitas attributionis ad unum secundum praedicationem quamcumque, sive extrinsece sive intrinsece, etc.

XV. Quoad quartum, conclusio est: Iste modus praedicationis medius est inter univoca et aequivoca. - Probatur per locum a definitione ad definitum: hic non est-una ratio simpliciter, nec diversa totaliter, sed secundum quid eadem et secundum quid diversa. Significat enim diversas proportiones ad unum: et propterea, ratione diversarum proportionum est diversitas secundum quid; ratione vero unius rei ad quam, vel secundum quam, illae diversae proportiones fiunt, est secundum quid una, ut patet in exemplo de sano, etc. Ergo. - Hanc materiam si vis plene intelligere, vide saepe dictum opusculum De Analogia Nominum.

XVI. In responsione ad primum, dubium occurrit: quia finis responsionis contradicit principio eiusdem. In principio siquidem dicitur quod aequivoca reducuntur in univocum in praedicationibus: in calce autem dicitur quod in praedicationibus univoca reducuntur in non univocum.

XVII. Ad hoc dicitur dupliciter. Primo: in hac responsione facta est duplex comparatio in praedicationibus. Prima est inter univoca et pure aequivoca: et haec facta est in principio. Secunda est inter univoca et non univoca: et haec facta estin fine. Et ideo nulla est contradictio. - Sed haec responsio difficultatem patitur, eo quod sic non est satisfactum argumento. Vis enim argumenti stat in hoc, quod univocum habet se ad aequivocum, ut unum ad multa. Constat autem quod hoc est verum non solum de pure aequivocis, sed quocumque modo aequivocis, seu non univocis: quoniam 'unum non solum est prius multis simpliciter, sed multis secundum quid. Et sic univocum restat prius omnibus non univocis, utpote aliquo modo multitudinem includentibus in se. - Propterea respondendum videtur secundo, quod utrobique facta est comparatio inter eadem, scilicet univoca et aequivoca in communi, seu non univoca. Et tamen nulla est contradictio: quoniam in principio est sermo de reductione resolutiva praedicati in se; in fine autem, de reductione resolutiva diversorum praedicatorum. Aliud est enim resolvere diversa in unum, aliud autem resolvere aliquid in seipsum: ibi enim unum reducitur in aliud, hic autem unum distinguitur in sua, ut patet in naturalibus.

Ad propositum igitur, quando sermo fuit de ordine diversorum praedicatorum, dictum est quod non univocum est prius: quia ens est primum, ad quod cetera reducuntur. Cum vero sermo fuit de resolutione praedicati in se, dictum est quod univocum praecédit non univoca, sicut unum multa: eo quod ens ipsum, quod analogice dicitur de homine et albo, resolvitur in seipsum univoce dictum de hominibüs, et univoce quoque dictum de albis, Et hoc concludebat vis argumenti. - Conclude ergo quod, compa rando diversa praedicata inter se, analogum praecedit: resolvendo autem idem praedicatum in se, univocum praecedit, ut unum multa.

Reliqua quae in hac responsione de agentium ordine dicuntur, infra, cum de actione Dei ad extra tractabitur, patebunt.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS, ut iacet, in sua amplitudine intelligitur, ut ex danda patet.

In corpore quatuor: primo, regula traditur ad discernendum de quo per prius nomen dicitur, et de quo posterius; secundo, respondetur quaesito quoad nomina metaphorica; tertio, quoad proprie dicta, secundum opinionem in secundo articulo confutatam; quarto, secundum veritatem.

II. Quoad primum, regula est: Analogum prius dicitur de eo quod ponitur in aliorum definitione, quam de aliis. — Probatur. In omni nomine analogo est unum respectum a ceteris: ergo illud unum ponitur in definitione aliorum: ergo illud unum est prius ceteris secundum rationem illius analogi. Declaraturque hoc exemplariter in hoc analogo

quod est sanum. — Antecedens, cum prima consequentia, non aliter probatur. Secunda vero consequentia probatur:

quia ratio quam significat nomen, est definitio; ac per hoc, prius secundum definitionem illius nominis, est prius secundum eius rationem; quod nihil aliud est quam analogum prius dici de illo quod definit cetera, quam de aliis.

III. Circa antecedens et primam eius consequentiam, dubium non dissimulandum occurrit. Primo, ad hominem: quia ipsemet s. Thomas in Qu. de Ver., qu. n, art. xr, dicit non esse verum universaliter quod primum analogatum. poni debeat in rationibus aliorum analogatorum. — Secundo, simpliciter. Tum quia ex dictis patet sapientiam analogice dici de Deo et aliis: et tamen creatura non dicitur sapiens in ordine ad Deum, nec econverso, ut patet, sed uterque dicitur sapiens absolute. Tum quia in ratione hominis ut sapiens, non clauditur sapientia Dei; nec in ratione Dei ut sapiens est, clauditur sapientia hominis. Ergo.

IV. Ad hoc breviter dicitur, quod analoga inveniuntur duobus modis. Quaedam enim significant ipsos respectus ad primum analogatum, ut patet de samo. Quaedam vero significant fundamenta tantum illorum respectuum; ut communiter invenitur in omnibus vere analogis, proprie et formaliter salvatis in omnibus analogatis. Propositio ergo ila universalis in antecedente assumpta, intelligenda est universaliter in primo modo analogiae: ita quod sensus est, quod in omnibus nominibus quae de pluribus analogice, idest secundum diversos respectus, dicuntur, oportet poni unum. In quaestione autem de Veritate, de secundo modo analogiae dixit oppositum. Et haec responsio est universalior ea quam alibi assignavimus, ex Qu. de Ver., quia ista responsio habet locum etiam in analogis secundum proportionalitatem, metaphorice tamen dictis: in his enim etiam unum ponitur in ratione alterius, propter praedictam causam. - Ad ea vero quae secundo loco obiiciuntur, in quarta parte huius articuli dicetur.

V. Quoad secundum, conclusio responsiva est: Nomina metaphorice dicta, prius dicuntur de creaturis quam de Deo. —- Probatur. Ratio horum nominum ut dicuntur de Deo, non potest intelligi absque ratione eorundem ut dicuntur de creaturis: ergo. — Antecedens patet exemplariter: in communi quidem de ridere, in proposito autem de leone. Consequentia. vero tenet ex regula assignata.

VI. Quoad tertium, conclusio hypothetica est: Si communia nomina proprie dicta, dicerentur de Deo causaliter tantum, dicerentur per prius de creaturis quam de Deo. - Probatur. Eorum significatio ut de Deo dicuntur, non posset intelligi sine significatione eorundem in creaturis: ergo. - Antecedens patet in exemplo boni.. Consequentia vero tenet ex assignata regula.

VII. Quoad quartum, conclusio responsiva est: Huiusmodi nomina, quoad rem significatam, prius de Deo; quoad impositionem nominis, prius de creaturis dicuntur.

Probatur haec conclusio quoad primam partem. Haec nomina non solum significant Deum esse talem causaliter, sed etiam essentialiter; et a Deo emanant aliorum perfectiones; ergo per prius de Deo quam aliis, quoad rem. - Quoad secundam vero partem: creaturas prius cognoscimus et nominamus; ergo. Probatur secundo, ex signo: habent modum significandi qui convenit creaturis; ergo.

VIII. Circa illud dictum in probatione primae partis conclusionis, scilicet, huiusmodi nomina non solum significant quod Deus sit causa, sed quod sit essentialiter talis, dubium occurrit. Si enim, cum dicitur Deus est bonus, sensus est, Deus est causaliter et formaliter bonus, sequitur primo quod ly bonus, dictum de Deo, non significet unum, contra Aristotelem, IV Metaphys. Sequitur secundo oppositum intenti. Quoniam esset sensus, Deus est causa bonitatis aliorum, et in seipso bonitatem habens: ubi manifeste patet aliorum bonitatem cadere in ratione Dei ut bonus est. à

IX. Ad hoc dicitur, quod verba illa possunt dupliciter sane intelligi. Primo, ut intelligantur de possibili seorsum: idest, quod huiusmodi nomina possunt dici et verificari de Deo utroque modo, scilicet causaliter et formaliter, seorsum tamen. Ita quod ista, Deus est bonus, est vera causaliter sumpta, et est etiam vera formaliter sumpta: et non quod simul importet utrumque. Et sic nullam ambiguitatem ingerit obiectio opposita: quia de utraque simul significatione loquitur.

Secundo, ut exponantur de utroque significato simul. Et sic oportet dicere, quod huiusmodi nomina dicuntur de Deo formaliter et causaliter, sed fundamentaliter. Verbi gratia, cum dicitur Deus est bonus, non solum significatur quod Deus est habens bonitatem, sed etiam quod Deus habet rationem bonitatis talem, qualis nata est fundare causalitatem bonitatis aliorum: ita quod ly talem non modum aut rationem aliquam addit supra bonitatem divinam, sed circumloquitur illam formalem rationem secundum quam Deus dicitur bonus; iam enim definitum est quod illa non est eadem cum nostra, nisi secundum analogiam. Illa autem ratio, quamvis causalitatem non importet, fundat tamen eam proxime. Et simile est de aliis. — Etsic nulla remanet ambiguitas. Quoniam secundum hoc, nomina huiusmodi significant unum. Nec oportet cointelligi bonitatem creaturae: quoniam non important causalitatem formaliter, sed fundamentaliter tantum.

Utraque responsio est bona. Prima tamen magis litteralis, eo quod contra opinionem confutatam loquitur littera, et constat quod opinio illa loquebatur de significatione causalitatis, non fundamentaliter, sed formaliter, ut patet.

X. Circa eiusdem partis probationem, et ipsam primam partem, adverte quod, cum dicitur nomina huiusmodi communia prius dici de Deo quantum ad rem significatam, non intelligas hoc materialiter, sed formaliter; ita quod hoc verificari oportet de re formaliter significata. Et ratio assignata in littera complectitur utrumque necessarium ad hoc: scilicet et quod nomen salvatur formaliter; et quod illa ratio formalis est prior secundum rem ceteris: quod probatur, quia est causa ceterarum. Neutrum enim horum seorsum sufficeret ad concludendum nomina prius dici de illo, ut patet inductive: ratio enim sam in causa, licet sit prior secundum rem ratione sani in animali, quia tamen ratio sani non formaliter in causa est, posterius de causa dicitur; ratio quoque boni, licet sit formaliter in homine, non tamen prius dicitur de eo quam de aliis.

Nec te conturbet quispiam, dicens: « Ergo non est eadem ratio de omnibus nominibus communibus Deo et aliis: eo quod quaedam sunt, quorum formales rationes, etsi salvantur in Deo, non sunt causae quod cetera sint talia, quoniam ilae rationes formales nullam causalitatem habent. » Memento auctoritatis Apostolicae, in littera positae, ad Ephes. m: Flecto genua mea ad Patrem Domini mei Iesu Christi, ex quo omnis paternitas in caelo et in terra nominatur. Si namque paternitas divina, quae relatio est, atque per hoc a causalitate aliorum remotissima, causa est ceterarum paternitatum; a fortiori bonitas est causa omnis bonitatis, et scientia omnis scientiae, et sic de aliis. Et si quaeratur in quo genere causae: nunquam duo genera desunt, scilicet finalis et formalis exemplaris, quidquid sit de efficientia.

XI. Circa eandem partem dubium adhuc occurrit ad hominem. Tum quia in art. 2 huius quaestionis oppositum videtur dictum, cum dictum est quod, dicendo Deus est bonus, sensus est, id quod bonitatem in creaturis dicimus, eminentius in Deo praeexistit. Ecce aperte vides in significatione boni in Deo posita, claudi bonitatem creaturae; et consequenter, prius dici debere de creaturis. - Rursus, in art. 5 dictum est quod haec nomina dicuntur de creaturis in ordine ad Deum: ergo in ratione horum nominum ut dicuntur de creaturis, clauditur Deus: ergo prius de Deo, ita quod Deus ponitur in definitione aliorum. Cuius oppositum hic tenetur, et patet.

XII. Ad hoc breviter dicitur quod, secundum veritatem, haec nomina dicuntur analogice, idest proportionaliter, et prius de Deo quam aliis: quia, cum in utrisque dicantur formaliter, formalitas tamen in Deo prior est, secundum rem, formalitate illa in aliis. Non tamen est sic prior, ut scilicet definiens est prius definito: sed est prior ut causa exemplaris saltem est prior exemplato. Et propterea, sicut omnia exemplata sunt talia in ordine ad exemplar, sic omnes creaturae dicuntur tales, puta bonae, in ordine ad divinam bonitatem. Et sicut non oportet exemplata significari cum ordine ad exemplar, quamvis illud habeant; ita non oportet bonitatem creaturae significari in ordine ad bonitatem divinam, quamvis, secundum esse, illam semper respiciat ut exemplar. - Verba igitur 5 art., et similia, hic non sunt confutata, sed exposita: quod scilicet intelliguntur secundum esse, et non secundum significari, nisi fundamentaliter, pro quanto rationes formales per ea significatae in creaturis, fundant ordinem ad Deum ut causam, - Verba autem 2 art. non fuerunt inducta ut defineretur significatio nominis in Deo posita, sed ut exponeretur ex notioribus nobis. Et ideo nihil obstant. Nulla enim comparatio, aut connotatio alterius, clauditur in ratione huiusmodi nominum, tam cum de Deo, quam cum de creaturis dicuntur: sed vere absolute dicuntur, cum absolutas significent perfectiones.

Et per haec patet solutio obiectorum in prima parte huius corporis articuli.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus est exemplariter: scilicet Dominus, Salvator et Creator, etc.

In corpore quinque facit: primo, proponit conclusionem responsivam quaesito; secundo, claudit amplam viam probandi conclusionem; tertio, ibi: Veruntamen, veram viam aggreditur; quarto, ibi: Cum igitur Deus, probat conclusionem; quinto, ibi: non propter aliquam, excludit tacitam obiectionem.

II. Quoad primum, conclusio responsiva quaesito est affirmativa et particularis, scilicet: Quaedam nomina importantia relationem ad creaturas, dicuntur de Deo ex tempore.

III. Quoad secundum, scito quod haec conclusio ideo difficultatem aliquam habere videtur, quia nulla res nova potest Deo advenire: et propterea, si huiusmodi nomina non ponunt rem aliquam realem in Deo, nulla erit difficultas; si autem ponunt rem realem, secus esset. Et quoniam littera intendit probare conclusionem ex hoc medio, scilicet quia non ponunt in Deo nisi relationem rationis; idcirco amplissima via quae ad hoc statim ducebat, scilicet nulla relatio est res naturae, quia erronea est, statim exclusa est. Et hoc est primum.

Recitatur autem hic error ab Averroe, XII Metaphys., comm. xix: confutaturque hic, sic. Res naturales habent ordinem habitudinemque naturalem ad invicem: ergo. Consequentia patet. Et antecedens (praeter evidentiam quam habet ex XII Metaphys., comm. rir, ubi ordo universi bonum eiusdem dicitur) ut per se manifestum assumitur. - Hic esset quaerendum, an dentur relationes reales. Sed quoniam egrederemur propositi limites, fiat quaestio specialis.

IV. Quoad tertium, via propria ad investigandum medium conclusionis inferendae, est videre quando relatio est res naturae, et quando non; et unde habet quod sit res naturae, et unde quod non sit nisi rationis. Hanc ergo viam ingrediendo, sic proceditur. Relatio exigit duo extrema: ergo tripliciter potest inveniri res naturae aut rationis, Scilicet, aut. ex parte utriusque erit res rationis; aut ex parte utriusque erit res naturae; aut ex altera res naturae, et ex altera res rationis.

Antecedens patet. Consequentia vero probatur. Extrema tripliciter variantur: scilicet, quod inter aliqua non nisi per rationem est habitudo; aut in utroque est res aliqua unde alterum respiciat; aut unum respicit alterum non eiusdem rationis. - Assumptum, quoad primam partem, declaratur ex contentis sub ea tribus modis relativorum: scilicet, respicientium idem, et non entium, et iuxta secundas intentiones. Ubi nota, quod in primo gradu intellectus facit extrema, non entia, sed extrema, dum distinguit unum in duo: in secundo vero, intellectus facit unum extremum et ens et extremum. — Quoad secundam vero partem, declaratur ex duobus generibus relativorum sub ea contentorum: scilicet, consequentium quantitatem, et actionem et passionem, ut patet in V Metaphys. — Quoad tertiam vero, declaratur similiter ex duobus, scilicet sensu seu scienti etc., et dextro in columna: auctoritateque Aristotelis confirmatur.

V. Hic multa dicuntur contra quae obiicitur ab aliis: puta quod inter ens et non ens non est relatio realis; et quod inter motivum et mobile est relatio realis; et quod scientia habet relationem realem ad scibile. Sed quoniam haec per accidens hic dicuntur, ideo fient de his speciales quaestiones.

VI. Veruntamen unum valde arduum dubium dissimulandum non est circa illa verba litterae, in quibus dicitur quod relationes rationis in altero extremo, puta scibili et sensibili, sunt inquantum intellectus apprehendit ea ut terminos relationum oppositarum, puta scientiae et sensus. Est autem dubium duplex: primo circa sensum litterae, deinde circa rem. Circa sensum quidem, an intendat quod correlativum exigatur, ad hoc ut extremum intelligatur sub ratione termini ipsius relativi; verbi gratia, an relatio dominii exigatur, ad hoc ut Deus intelligatur ut Dominus est creaturae, inquantum eius est serva: vel potius intendat quod correlativum comitatur intellectum alterius extremi sub ratione termini; ita quod relatio dominii concomitatur Deum, apprehensum ut terminum. Multum autem refert an sic aut sic intendat. Quoniam in primo, correlativum ponitur de intrinseca ratione termini, imo ponitur terminus ipse: in secundo vero, ponitur correlativum consequi rationem termini. Et consequenter, in primo sensu ponitur quod terminus relativi oportet esse relativum: in secundo vero, quod est absolutum ens. Et propterea nascitur ardua de hoc quaestio: An terminus relativi, ut sic, sit ens absolutum, vel respectivum.

VII. Et quoniam haec quaestio necessaria est hic, et intacta, nisi a Scoto, a quo videtur male definita, idcirco tractanda est, Scotus ergo, in I, dist. xxx, qu. t, motus, ut reor, ex verbis huius litterae, ut more suo carperet, probat multipliciter quod terminus relativi, inquantum terminus, est res absoluta. Ac per hoc, nullum oportet ponere correlativum, ut terminet alterum relativum, nec secundüm rem nec secundum rationem. Probatque hoc quadrupliciter.

Primo sic. Per se differentia inter relativa tertii, modi etalia est, quia cetera sunt mutua, ista autem quae sunt tertii modi, non sunt mutua. Ergo in relativis tertii modi, terminus est res absoluta. — Antecedens patet V Metaphys. cap. de ad aliquid. Consequentia vero est per se nota: quia ex quo non est correlativum, et est terminus, ergo res absoluta est quae terminat.

Secundo sic. Actus definit potentiam, et non e converso: ergo actus, ut terminus, est res absoluta. - Antecedens patet IX Metaphys. Consequentia probatur. Actus definit potentiam, ut terminat relationem potentiae ad ipsum: et definit, ut prior est quam potentia: ergo, ut terminus, est prior potentia. Sed, ut correlativum, non est prior potentia: quia correlativa mutuo se definiunt, ut dicit Porphyriüs. Ergo, ut correlativum, non est terminus. Ergo ut res absoluta.

Tertio sic. Relativum, ut sic, definitur per terminum: ergo terminus est prior relativo: ergo terminus non est ipsum correlativum. — Antecedens Pun. Prima vero consequentia tenet ex VII et IX Metaphys.: ibi enim prioritas substantiae respectu accidentis, et hic actus respectu potentiae, habetur ex hoc quod definiunt illa. Secunda vero consequentia patet: quia aliter daretur circulus in priore et posteriore secundum definitionem; quod est impossibile.

Quarto sic. In relativis tertii modi, alterum extremum nullam relationem habet, nisi dum actualiter consideratur: et terminat relationem reliqui extremi ad se, nullo intellectu considerante, imo etiam existente: ergo terminat ratione absoluti, et non ratione relationis cointellectae.

Haec sunt motiva Scoti satis subtilia. Et putavit ea efficacia, ita ut eorum conclusionem veram asserat.

VIII. Ut autem cognoscatur quantum a vero distet opinio haec, ex textu V Metaphys. in quo se fundavit, inchoandum est. Erravit siquidem dupliciter in illo textu. Primo, quia ipse supponit textum illum intelligi de extremis, seu fundamentis relativorum: ita quod Aristoteles voluerit dicere quod quaedam extrema sunt, quae dicuntur ad aliquid, propter relationes quas habent ad invicem; quaedam vero propter relationem quae est in uno extremo tantum. Hoc enim esse contra sensum, imo verba Aristotelis, patet sic. Aristoteles ibi explicite dicit se ponere differentiam-inter ea quae secundum se sunt ad aliquid. Sed constat quod fundamenta relationum non sunt ad aliquid nisi per accidens, ut ibidem expresse dicitur. Ergo non intelligitur textus ille de rebus quae denominantur relative, sed de ipsis ad aliquid. Nec potest aliter salvari textus ille.

Secundo errat in differentia assignata. In textu siquidem illo non dicitur quod quaedam sunt mutua relativa, et quaedam non sunt, ut Scotus somniavit: sed differentia assignatur in causa seu ratione essendi ad aliquid. Ita quod textus affirmat etiam relativa tertii modi utrinque esse ad aliquid: sed differentiam ponit in hoc, quod in relativis primi et secundi modi, ratio quod sint ad aliquid, est utrumque hoc ipsum quod est ad aliud se habere; in relativis vero tertii modi, ex parte unius extremi, ratio quod sit ad aliquid, non est hoc ipsum quod est ad aliud se habere, sed aliud se habere ad ipsum. Ubi manifeste patet quod tota differentia consistit in ratione essendi ad aliquid, et non in esse mutua vel non mutua.

IX. Et quoniam textus ille est fundamentum theologorum in materia huius articuli speculative scribentium, ideo, ad maiorem claritatem, discutiendus est, sic. Textus ille implicat duo contradictoria: ergo. — Antecedens manifestatur. "Textus loquitur de his quae secundum se sunt ad aliquid, et negat de aliquo illorum Aoc ipsum quod est, esse ad aliud se habere: ergo negat definitionem a definito, seu, quod aequivalet, a parte subiectiva per se definiti. Antecedens patet pro utraque parte in illo textu. Dicit enim: scibile et sensibile, et alia huiusmodi, sunt per se ad aliquid: et quod non dicuntur ad aliquid quia ipsa ad aliud sint, sed quia alia dicuntur ad ipsa. Consequentia patet ex definitione ad aliquid, posita ab ipso Aristotele in Praedicamentis. Et cum haec contradictio sit manifesta, dicendum videtur quod Aristoteles loquitur de ad aliquid secundum sua fundamenta, cum dicit: ipsa non sunt ad aliud, sed alia ad ipsa.

X. Et hic paralogismus, ut reor, mente retentus, decepit omnes qui in hoc textu erraverunt. Ad cuius solutionem, scito quod, quia metaphysicus tractat de relativis ut sunt per se partes entis, idest ut sunt entia realia, idcirco differentia ista est intelligenda de relativis secundum quod entia realia sunt: et non de eis, sumptis ut abstrahunt ab ente reali, idest secundum quod important ad, non curando de esse eorum, quemadmodum in Praedicamentis definita sunt (et propterea omissa ibidem est differentia ista). Inter relativa ergo per se, differentia ponitur, quoad esse reale quod ponunt (non quod supponunt), in hoc quod quaedam relativa sunt, quae ideo entia realia sunt, quia ipsa sunt in rerum natura talia entia, quod ad aliud se habent: quaedam vero non sunt entia realia quia ipsa in rerum natura sint ad aliud, sed hac sola ratione inter realia numerari possunt, quia alia realia dicuntur ad ipsa. Ita quod differentia consistit in hoc: per se relativorum quaedam sunt relativa realia per denominationem seu praedicationem intrinsécam; quaedam vero per denominationem extrinsecam; ab alterius enim realitate relativa, ipsa quoque inter realia relativa connumerantur. Et iuxta hunc sensum consonat dictum commune, scilicet quod ex hoc textu habetur quod omnia relativa non sunt mutua quoad realitatem.

Nec obstat si obiiciatur quod textus non meminit de esse reali. Quoniam supponitur quod de tali esse loquatur, ex eo quod metaphysici est tractare de rebus ut sunt partes entis realis; et consequenter, de relativis ut sunt ad aliquid in re, et non ut intelliguntur ad aliquid.

Et hinc patet quod nulla est contradictio. Quoniam non negatur definitio de definito: sed insinuatur quod illa definitio convenit ad aliquid, sive sit ens reale, sive sit ens rationis, Nec illa negatur de ad aliquid: sed negatur a quibusdam poni esse in rerum natura quod sit ad aliud; cum quo tamen stat quod formaliter illamet hoc ipsum quod sunt, ad aliud sunt, ut definitio eorum exigit. Laborat ergo argumentum in aequivoco. - Singulare ergo est in relativis tertii modi, quod alterum ideo tantum est in re ad aliquid, quia reliquum est ad ipsum.

XI. Ex his autem facile patet responsio ad quaesitum, quoad relativa tertii modi. Sed ut universalis doctrina habeatur, scito quod nomine termini, in proposito, intelligitur id ad quod relativum dicitur, et quod in definitione relativi oportet ponere: haec enim duo ipsemet Scotus concedit convenire termino. Tunc sic. Si absolutum ut sic, esset terminus relativi, sequeretur primo quod, cum in definitione ad aliquid dicitur: « ad aliquid sunt, quibus hoc ipsum quod sunt, est ad aliud se habere », ly aliud supponeret pro re absoluta: et sic duplum, hoc ipsum quod est, non est ad aliud, idest dimidium, nec servus est ad dominum, nec pater ad filium, etc. Hoc autem ex Praedicamentis et expositoribus constat esse falsum: omnes enim dicunt quod ly aliud supponit pro termino, et assignando illud, dant correlativum, Imo textus expresse dicit quod dominus non dicitur ad aliquid aliud in servo existens, nisi ad ipsum sub ratione servi. Et Averroes ibidem dicit quod semper id ad quod dicitur relativum, oportet esse in praedicamento Relationis. — Sequeretur secundo, quod in definitione alicuius creaturae necessario caderet Deus sub propria ratione absoluta. Et cum hoc sit impossibile, sequeretur quod aliqua creatura naturalis remaneret incognoscibilis naturaliter. Patet sequela de creatione passiva, de relatione universi ad Deum ultimum finem, etc. — Sequeretur fertio, quod relativum exigeret in definitione sua, ex parte termini, duo: scilicet correlativum, et absolutum. Et cum ex Praedicamentis patet quod correlativum exigitur ut id ad quod dicitur, illud absolutum quare exiget, nulla est ratio. — Sequeretur quarto, quod in divinis Personis non possent salvari relationes ad intra, nisi ponendo Personas distingui realiter in absolutis. Tenet sequela: quia relativum reale exigit terminum realiter a se distinctum; si ergo paternitatis divinae terminus est res absoluta, ergo aliqua res absoluta in divinis distinguitur a Patre realiter.

Dicendum est ergo cum Peripateticis et ceteris philosophis, quantum vidisse me recolo, quod terminus relativi et correlativum idem sunt: imo terminare relativum est in ratione correlativi cuiusque.

XII. Et ad primam obiectionem Scoti iam patet responsio: terminus enim relativi tertii modi est correlativum illius. Et hoc ex illo textu V Metaphys. expresse dicitur, cum dicitur ibidem de termino, quod est ad aliquid secundum se, et quod ad ipsum dicitur aliud: hoc enim non potest nisi de correlativo verificari; ergo. Quomodo autem de eodem verificetur etiam quod ipsum non dicitur ad aliud, iam declaratum est.

Ad secundam autem obiectionem dicitur, quod falsum supponitur, scilicet quod de actu ut terminat relationem potentiae, ibi sit sermo. Ibi enim tractatur de natura potentiae et de natura actus secundum transcendentes relationes, quibus essentialiter potentia respicit actum, et actus talis respicit potentiam. Et vult Aristoteles quod, quia potentia non potest absque actu intelligi, actus autem potest et intelligi et esse absque potentia, ut patet de actu puro, ideo actus est prior potentia. Ex malo ergo intellectu litterae illius procedit obiectio. - Quamvis possit dici quod huiusmodi relativa, quorum unum importat actum et reliquum potentiam, non sunt bene assignata: et ideo nec sunt simul natura, nec se definiunt invicem, etc., ut Averroes in Praedicamentis dixit.

Ad tertiam obiectionem, proprie loquendo, negandum est antecedens: quia, ut Magnus docuit Albertus, relativum non definitur per terminum, sed ad terminum; quia non habet esse per terminum, in quocumque genere causae, sed ad terminum. Consequentia autem omnino est falsa: quia stat definiens esse simul natura et intellectu cum definito. - Ad auctoritates autem Aristotelis, dicitur quod tenent, quia loquuntur de materia in qua inter definiens et definitum est ordo. Ubicumque enim inter definiens et definitum oportet esse ordinem, ibi valet consequentia, ergo definiens est prius: ubi autem nullus est ordo, non potest inferri prioritas. Inter correlativa autem nullus est ordo, sed sunt omnino simul, ut patet in Postpraedicamentis. Ergo. - Et adverte quod haec obiectio militat contra auctorem suum, arguendo sic. Quidquid sit de termino, certum est in relativis mutuis unum esse definitivum alterius, et e converso: ergo prius et posterius secundum definitionem, etc. Consequentia nota. Antecedens vero est Porphyrii, hic allegati a Scoto pro se. Ergo.

Ad ultimam, quae terret novitios, patet solutio ex verbis Aristotelis. Negatur siquidem antecedens: quoniam in relativis tertii modi, utrumque extremum simul habet relationem, sed dissimiliter; quia unum est relativum propter relationem quae est in ipso ad aliud, reliquum vero est relativum propter relationem realem alterius ad ipsum relativum. Nec requirenda est alia existentia istius correlativi, quam existentia sui comparis: quoniam ab ea, extrinseca denominatione, etiam ipsum dicitur esse. Hoc enim est singulare in relativis tertii modi, quod relativum reale dicitur ad terminum non realem formaliter, nisi denominatione extrinseca: qui tamen est realis fundamentaliter, seu quoad substratum vel denominatum.

XIIL Ex his autem patet responsio ad dubitationem motam circa sensum litterae huius. Ex quo namque constat quod Deus non terminat servitutem nisi ut Dominus formaliter, quia ly Dominus est proprius terminus servi, patet quod intentio litterae est, quod correlativum oportet cointelligi in aliquo, si illud debet intelligi sub ratione termini.:

Nec obstant his verba s. Thomae in Qu. de Potentia Dei, qu. vit, art. 10, ad 4, ubi dicit quod terminare ordinem servitutis creatae, quod clauditur in ratione dominii, convenit Deo; et intendit quod convenit Deo secundum rem, ut patet ex argumento ad quod respondet. Hoc, inquam, non obstat, quoniam intelligitur de terminare fundamentaliter: hoc enim convenit Deo secundum rem, sicut potestas coercendi subditos. Et quod hoc intendat, ex eo manifestatur, quia, quoad ordinem ad subditos, negat convenire Deo: quoniam nec formaliter nec fundamentaliter Deus habet unde ordinetur ad subditos.

XIV. Quoad quartum, probatur conclusio intenta, sic. Deus est extra totum ordinem universi, ita quod creaturae ordinantur ad ipsum, et non e converso: ergo creaturae realiter referuntur ad Deum, in Deo autem non est ad creaturas relatio nisi rationis. Ergo nihil prohibet quaedam nomina importantia relationem, dici de Deo ex tempore.

Antecedens patet. Prima autem consequentia ex illa maxima, in praecedenti parte posita, scilicet: quandocumque extrema non sunt unius ordinis, et unum respicit aliud, in reliquo non est relatio nisi rationis. Ergo, si Deus est extra ordinem, etc. Secunda autem consequentia est per se nota.

XV. Contra rationem adductam in littera pro hac conclusione, Scotus dupliciter instat in loco praeallegato. Primo, inquit, ratio ista petit principium. Quia, cum Deus manifeste sit prior creatura, ac per hoc aliquem ordinem habet ut prius ad posterius, assumendo quod in eo non est ordo, nihil aliud est quam assumere quod Deus non habet ordinem realem ad creaturam: hoc autem erat probandum. — Secundo peccat, ut dicit, seeundum sophisma Consequentis. Quia negatio ordinis non infert negationem relationis in: communi: quoniam non negationem relationum aequiparantiae. Et tamen littera, ex negatione ordinis, negat omnem realem relationem.

Aureolus quoque, ut habes in xxx Distinctione Primi in Capreolo, contra hanc rationem instat. Sed quoniam assumit vel motiva soluta a s. Thoma expresse, vel assumit aliud ab hac ratione loco illius, ideo omittenda censui.

XVI. Ad obiecta ergo Scoti dicitur, quod in aequivoco laboramus. In littera enim est sermo, non de ordine formaliter, qui est relatio, sed de ordine fundamentaliter: ita quod esse eiusdem ordinis nihil aliud est, quam esse eiusdem rationis quoad causam relationis; et esse non eiusdem ordinis, est esse alterius rationis. Ita quod inter ea sola est relatio realis utrinque, in quibus est eadem causa referendi unum ad aliud. Sed hoc contingit multis modis: quia in relativis primi modi, scilicet pertinentium ad quantitatem, est identitas specifica in causa; in relativis autem secundi modi, scilicet pertinentium ad actionem et passionem, est identitas quasi specifica, seu formalis, quia utrinque causa est perfectio propria, quamvis in patiente ut habeatur, et in agente ut conservetur, ut Averroes de intelligentiis, XII Metaphys., comm. xxxvi, docuit. In relativis autem tertii modi, scilicet spectantium ad mensuram et mensuratum, in altero extremo nulla causa est referibilitatis suae ad aliud: et propterea alterius ordinis dicitur quoad causam relationis.

Unde patet quod non petit principium. Non est enim idem dicere, in Deo nulla est causa ut referatur ad creaturam, quamvis in creatura sit causa referendi ipsam ad Deum, et dicere, in Deo non est ordo realis ad creaturas: sed illud est causa huius. Et propterea processus iste est a causa ad effectum. - Nec peccat secundum consequens. Quia non loquitur de ordine formaliter, sed fundamentaliter, quem etiam in relativis aequiparantiae oportet esse: duo enim alba eiusdem rationis sunt, et simpliciter, et quoad hoc ut causent ad se invicem respectus; hoc autem est esse eiusdem ordinis.

XVII. Quoad quintum, adverte quod intenta conclusio ex duobus impediri posset. Primo, ex ipso significato formali horum nominum, scilicet, si significarent in Deo aliquam rem naturae: quia in Deo nulla res naturae potest temporaliter poni. Secundo, ex fundamento illius rationis. Dato enim quod Dominus non ponat supra Deum nisi relationem rationis, et ex hoc non prohibeatur temporalitas; si tamen ista relatio rationis non posset denominare temporaliter, nisi propter mutationem aliquam in ipso denominabili, oporteret dicere quod nullum huiusmodi nomen potest dici de Deo ex tempore: quoniam in Deo nulla possibilis est mutatio, sed est omnino immobilis, ut in qu. rx dictum est. Quia igitur littera ista iam impedimentum ex formali significato excluserat; ut confirmatam conclusionis probationem afferret, secundum impedimentum exclusit, praefatae obiectioni tacite respondendo, dum dixit quod Deus dicitur ex tempore Dominus, verbi gratia, non propter mutationem aliquam in ipso, sed in creatura. Probatque hoc ex simili.

XVIII. In responsione ad quartum, perspicaciter adverte quod correlativum tertii modi, ut scibile, seu in proposito Dominus, et similia, possunt iudicari esse secundum duo entis genera: primo, in genere entis simpliciter; secundo, in genere entis secundum quid, idest entis rationis. Si loquamur de eis secundum esse simpliciter, tunc ipsa non alia ratione sunt, nisi quia comparia sua, quae terminantur ad ipsa formaliter, sunt in rerum natura: ita quod ad eorum esse extra animam hoc sufficit; sunt enim contenta hoc debilissimo essendi modo. Et sic esse Dominum nihil ponit in Deo, secluso omni intellectu, nisi terminare formaliter relationem servi, quam Deus secundum se terminat subiective, idest ut quasi subiectum termini formalis. Sed ponit, vel supponit, bene aliquid in creatura, scilicet relationem servitutis ad Deum ut subiectum etc. Nec ipsum terminare formaliter servitutis relationem, plus aliquid ponit quam sit esse ipsius terminati: licet alio modo illud ponat. Et secundum hoc, Deus est Dominus de novo, et sine omni intellectu, sola servitute creaturae: quia esse Domi- num nullum esse in rerum natura ponit, nisi esse sui oppositi. Nec est inconveniens, in materia relativa, unum oppositorum esse quia aliud est, ut Aristoteles docuit. Et ratio est, quia opposita relativa in hoc a ceteris oppositis differunt, quod se simul ponunt, nec unum in destructione alterius constituitur, ut s. Thomas docuit, — At si obieceris quod in materia relativa non fit denominatio ab extrinseco, ut in II Contra Gent., cap. xur, determinatur: respondeo quod hoc est verum formaliter, non autem realiter. Non enim Deus dicitur Dominus a servitute formaliter, sed a relatione dominii, quae est velut ei inhaerens. Sed tamen Deus dicitur Dominus, et realiter Dominus, a realitate servitutis: quia esse Dominum nullum esse ponit, nisi quod terminus est realis servitutis. Et sic ista denominatio est formaliter ab intrinseco, et realiter ab extrinseco.

Si autem loquamur de eis secundum esse rationis, sic esse Dominum ponit in Deo relationem rationis. Et sic dicitur, et vere, quod Deus dicitur Dominus a dominio, quod est relatio rationis. Non quod hic sint duae relationes dominii, altera extra animam, et altera rationis: sed quia illa relatio dominii, quae tam debili modo ens dicitur, dupliciter -iudicata est a doctoribus. Quandoque secundum esse proprium: etsic dicta est relatio et ens rationis tantum, quia nullum habet proprium esse nisi per rationem. Quandoque secundum esse alienum, scilicet oppositi, a quo entis nomen numerata V Metaphys., quia alia dicitur ad ipsam. Et quia sic nullum esse ponit in denominato, sed in terminato tantum, ideo semper et simpliciter de istis dicitur, quod nullum esse ponunt in denominato, puta Deo aut scibili, nisi rationis, quod spectat ad esse proprium. Et bene nota quod non dicitur quod nullum esse ponunt, sed quod nullum esse im denominato ponunt: quia ponunt esse in terminato opposito, quod sufficit ad eorum esse extra. XIX. Et si hanc distinctionem perspexeris atque sciveris applicare, diversa doctorum dicta verificabis: puta quod istae relationes non sunt entia extra animam (hoc enim verum est secundum esse proprium); et quod ista sunt, quia opposita sunt (hoc enim verum est secundum esse alienum). Videbisque s. Thomam utrumque tetigisse in hac responsione; Augustinum quoque, in V de Zrin., capitulo ultimo, - Advertes quoque quod, novitiis compatiens, Auctor magis usus est relativis istis secundum esse rationis, quam secundum illam essendi diminutionem non facile intelligibilem. - Ex his quoque patet quomodo, nullo intellectu considerante, potest dici Deus Dominus formaliter, et quomodo non nisi fundamentaliter, etc.: distinguendo de esse proprio vel alieno ipsius. - Habesque hinc defectum Scoti, in I, dist, xxx, qu. 1, credentis quod Deus dicitur Dominus ex sola relatione quae est in creatura. Ponit enim effectum formalem, scilicet esse Dominum, absque causa formali, utcumque meretur: et sic dicta est ens, et inter entis partes | scilicet relatione dominii: quod non est intelligibile.

Commentaria Cardinalis Caietani

In titulo, nomen naturae sumitur ut distinguitur contra nomen tam operationis, quam perfectionis quasi superadditae naturae per modum proprietatis.

II. In. corpore una est conclusio, responsiva quaesito cum distinctione, sic: Deus est nomen naturae, quoad id ad quod nomen impositum est; operationis vero, quoad id a quo impositum est. - Haec conclusio in littera probatur quoad duo: scilicet quoad distinctionem quam in se claudit, et quoad secundam partem. Prima autem pars ut nota relinquitur.;

Probatur ergo distinctio sic. Nomina rerum per se cognitarum, habent id a quo et ad quod nomen imponitur, idem: rerum autem per alia tantum, puta effectus, opera- tiones aut proprietates cognitarum, habent id a quo, aliud ab eo ad quod nomen imponitur. Sed nomina divina sunt rerum secundi ordinis. Ergo in eis aliud est a quo, etc. Ergo ly Deus habet aliud a quo, etc. - Maior probatur: quia sicut cognoscitur, ita nominatur. Et manifestatur exemplo lapidis quoad secundam partem, et qualitatum sensibilium quoad primam. Minor patet ex dictis in quaestione xi,

Secunda autem conclusionis pars probatur. Ly Deus est impositum ab universali providentia: ergo. — Antecedens probatur dupliciter. Primo, ex communi usu loquentium. Secundo, auctoritate Dionysii. Et confirmatur in responsione auctoritate Damasceni. "

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore quatuor: primo, distinguit ly communicabile; secundo, tradit regulas quasdam; tertio, respondet, quaesito; quarto, perficit doctrinam de communicabilitate divinorum nominum.

II. Quoad primum, communicabilitas duplex ponitur: scilicet proprie, et metaphorice. Et satis clara est littera, in qua et definitur utrumque membrum, et exemplo in leonis nomine aperiuntur.

III. Quoad secundum, ponuntur quatuor regulae ad discernendum nomina communicabilia ab aliis, et quam differenter' sint communicabilia. Duae regulae ad sensibilia spectant, duae autem ad formas separatas: et sic nihil universi praetermissum est.

Prima regula est: Omne nomen significans naturam distinctam ab individuo, est communicabile proprie, secundum rem, vel secundum rationem saltem. - Probatur a priori. Omnis forma in supposito individuante existens, est secundum se praedicto modo communis: ergo. — Antecedens, quoad communitatem rei, probatur in natura hominis. Quoad communitatem vero rationis tantum, probatur ex natura solis sic. Natura specifica intelligitur a nobis, abstrahendo asingulari: ergo esse in uno vel pluribus singularibus est praeter intellectum naturae specificae: ergo, servato intellectu naturae specificae, potest etiam sol intelligi ut in pluribus existens.

Adverte hic quod communicabilitas proprie, subdivisa insinuatur in hac regula: scilicet in communicabilitatem Secundum rem et rationem simul, et secundum rationem tantum. Et insinuatum est simul quod fundamentum communicabilitatis realis est inventio ilius naturae in multis. Quae, ut Avicenna dixit, trifariam invenitur: scilicet, aut in actu simultaneo, ut patet in natura humana, cuius sunt simul actu plura singularia; aut in actu successivo, ut dicitur de Phoenice quod vita sequentis mortem exigit prioris; aut in potentia tantum, ut domus mille angulorum, si nunquam fiet. Fundamentum autem communicabilitatis secundum rationem tantum, ex parte nostri intellectus assignatum est; et dictum quod est cognitio naturae absque cognitione individuantium. Et haec pluribus modis contingit, ut infra patebit.

IV. Secunda regula est: Omne nomen significans singulare, est incommunicabile proprie, tam secundum rem, quam rationem; licet sit communicabile metaphorice. - Probatur a priori; quoad primam partem: quia singulare ut sic, est divisum ab omnibus aliis. Quoad secundam vero: quia non potest in apprehensione intellectus cadere pluralitas huius individui. Quoad tertiam autem, exemplo Achillis.

V. Tertia regula est: Omne nomen significans formam non individuam per aliud suppositum, sed per seipsam, secundum quod in se est, est incommunicabile proprie et re et ratione, quamvis non metaphorice. - Probatur a priori, quoad primam partem: quia sunt per seipsas subsistentes. Quoad secundam vero: quia sic intelligerentur secundum quod sunt. - Sed scito quod huiusmodi nominibus caremus: quia non possumus intelligere tales formas secundum quod in se sunt.

VI. Quarta regula est: Omne nomen quod habemus, significans huiusmodi formas per se subsistentes, est communicabile proprie, non secundum rem, sed secundum rationem tantum. - Probatur ultima pars a priori. Huiusmodi formae intelliguntur a nobis, non suo modo, sed modo rerum compositarum, scilicet habentium formam in materia: ergo, quantum ad rationem nominum, idem est iudicium de nominibus significantibus formas, sive separatae sint, sive in alio. - Antecedens probatur ex signo: imponimus illis formis nomina concreta; ergo intelligimus illas modo compositorum. Antecedens patet. Et consequentia probatur: concreta significant naturam in aliquo; ergo, si etc.

VII. Adverte hic latitudinem insinuatam in communicabilitate nominum secundum rationem. So enim et Gabriel, verbi gratia, nomina communia sunt secundum rationem, sed dissimiliter. Sol enim ideo communicabilis dictus est, quia natura sua abstrahit ab /oc, et consequenter praeter eius rationem est unitas aut pluralitas singularium: Gabriel vero, quia intelligitur per modum quo intelliguntur naturae compositorum. Quae ut planius intelligas, scito quod ly secundum rationem, universaliter et proprie loquendo, in proposito non sonat idem quod secundum definitionem: sed importat modum essendi in ratione nostra. Ita quod sensus est, quod omnis natura specifica, ut obiecta est intellectui nostro, communis est pluribus, quia obiicitur non ut Aaec, sed ut natura specifica: sive ipsa secundum rem sit ex alio Aaec, ut natura solis et sensibilium omnium; sive ex se sit haec, ut de Deo patet, et de angelis probabitur, Latitudo autem manifeste hinc habetur, quod natura solis, cum non sit ex se Áaec, et ex parte sui et ex parte intellectus habet quod obiiciatur intellectui nostro non ut Aaec; et consequenter communitas eius secundum rationem habet utrinque fundamentum: natura autem Ga- brielis, cum sit ex se Aaec, ex solo modo intelligendi nostro sortitur quod nobis obiiciatur ut ipsa, et non ut Aaec; et propterea communicabilitas ista ex nostra tantum parte habet fundamentum. Unde hinc habere potes quomodo intelligendum sit quod Gabriel est universale, et praedicabile de multis, et species, etc.: haec enim et similia sufficit verificari, non de eis absolute, sed ut obiectis, seu cognitis a nobis. Et quoniam diffuse de his in commentariis .De Ente et Essentia scripsimus, non est opus hic eadem replicare.

VIII. Quoad tertium, respondet quaesito una conclusione trimembri: Hoc nomen Deus est incommunicabile secundum rem, communicabile autem secundum opinionem, et secundum similitudinem. - Probatur prima pars: natura divina significata hoc nomine, est incommunicabilis secundum rem; ergo. Secunda quoque declaratur exemplo solis: et confirmatur auctoritate glossae ad Galat. 1v. Tertia vero pars declaratur in participantibus divina, adiuncta auctoritate Psalmi.

Adverte hic quod, quia praedicta conclusio, cum sequente, ex praedictis regulis sequitur manifeste, ideo non oportuit alias addere probationes.

IX. Quoad quartum, ponitur haec conclusio: Si esset aliquod nomen divinum significans naturam illam inquantum Aanc, illud esset omnino incommunicabile proprie ad extra. Manifestaturque exemplo ficto in sole: inseriturque dubium de nomine Tetragrammaton.

Adverte hic, quod haec conclusio non solum ad doctrinae huius complementum posita est; sed ex vera, ut reor, dubitatione, quae est de illo nomine quod apud Hebraeos in tanta fuit reverentia. Nos enim nomen illud in actu exercito latet, quamvis in actu signato dicatur Tetragrammaton. Et propterea littera dubitative loquitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, adverte quod ly Deus quandoque verificatur de Li tribus suppositis, scilicet Deo vero, et Deo participative, et Deo opinative: ut patet cum Moyses dictus est Deus Pharaonis, et Beelzebub Deus Accaron. Quandoque autem de solo vero Deo affirmatur, ut cum dicitur quod unus tantum est Deus. Non vertitur hic in dubium, an ly Deus, ut significat habentem veram deitatem, sit univocum:; hoc enim est per se notum esse non solum univocum, sed incommunicabile, ut dictum est: et propterea de omnibus aliis praedicatur negative, secundum ilam significationem. Sed quod dubitatur hic, est an, cum vere affirmatur ly Deus de his tribus (cum scilicet dicitur quod Dominus ipse est Deus, et quod Moyses est Deus Pharaonis, et Beelzebub est Deus Accaron), univoce sumatur, an aequivoce, vel analogice: idest, unam vel plures, et si plures, omnino aut secundum quid, habeat si- gnificationes. Et sic patet titulus, cum responsione ad primum.

II. In corpore una conclusio responsiva quaesito: Hoc nomen Jeus dicitur de his tribus non univoce, nec aequivoce, sed analogice. - Probatur ex rationibus terminorum, quoad singulas partes. Univoca eandem omnino, aequivoca diversam omnino, analoga primam in aliis clausam rationem habent: sed ly Deus dictum de his, non primo, nec secundo, sed tertio modo se habet: ergo est analogum.

Maior est ex se nota: quam optime notabis, ad effugandam a te et aliis ignorantiam pravae dispositionis in materia de analogia, etc. Minor autem probatur inducendo in singulis. Constat enim quod participative Deus, et similiter opinatus Deus, absque veri Dei ratione intelligi nequit, sed bene e converso: sicut depictus aut opinatus leo absque veri leonis cointellectione intelligi non potest.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, proprium, cum tripliciter sumi possit, ut distinpeces contra commune, et ut distinguitur contra metaphoricum, et ut distinguitur contra extraneum; in proposito directe sumitur tertio modo; ita quod proprium intimum, maxime autem proprium, idest maxime intimum significat in proposito. Inter nomina siquidem non metaphorice dicta de aliquo, datur latitudo, dum unius formalis ratio magis intrinseca est ili quam alterius, etc. Ly maxime autem comparationem excessivam dicit respectu ceterorum divinorum nominum, sive communia sint, ut bonus, sapiens, etc., sive propria, ut Deus, Creator, etc. Utrum autem haec comparatio extendatur etiam ad nomina divina composita, non apparet: quoniam nulla fit in toto articulo de compositis mentio, sed solum de simplicibus. Propterea restabit adhuc sub dubio, an ly Qui est sit magis proprium nomen Dei quam ly summum bonum, seu ly ens infinitum, etc.

II. In corpore una est conclusio, responsiva quaesito affirmative. Sed adverte quod haec conclusio potest dupliciter formari. Primo sic: Hoc nomen Qui est est maxime proprium nomen Dei, triplici ratione. Ita quod ly triplici ratione sit pars conclusionis, et sit determinatio ly maxime proprium. Et sic sensus est, maxime proprium quoad tria, scilicet significationem, modum significandi, et consignificandi, ut in responsione ad primum exprimitur. - Alio modo potest formari sine tali limitatione, sic: Hoc nomen Qui est est maxime proprium nomen Dei. Et sic ly triplici ratione non est pars conclusionis, sed continuatio conclusionis cum probationibus, quasi diceret: e£ probatur tripliciter.

Primo sensui duo' favent: scilicet interpositio ly £riplici ratione inter subiectum et praedicatum conclusionis in littera, et explicatio in responsione ad primum facta. Secundo quoque sensui favent duo: primo, quia in littera secundum singulas rationes singillatim infertur conclusio sine limitatione; secundo, quia sine limitatione conclusio est simpliciter vera. Et quoniam parvi refert quo quis modo eam formet, age ut lubet.

III. Probatur ergo in littera conclusio, quoad primum, vel pringo, sic. Qui est significat non formam aliquam, sed ipsum esse: ergo significat essentiam solius Dei: ergo est maxime proprium Dei. - Prima consequentia probatur: quia solius Dei essentia est esse. Secunda autem: quia unumquodque denominatur a sua forma.

IV. Circa hanc rationem dubitatur, quia non concludit intentum. Secunda enim consequentia non infert quod hoc nomen sit magis proprium quam alia nomina; sed quod hoc nomen conveniat magis Deo quam aliis rebus, quia significatio eius in Deo salvatur essentialiter, in aliis vero est extra essentiam. Et tamen concludendum erat, ut etiam in littera infertur, quod hoc nomen est magis proprium quam alia nomina.

Ad hoc breviter dicendum est, quod ratio litterae concludit utrumque. Quoniam ex hoc quod significatum formale ly qui est est ipsum esse, optime sequitur et quod magis conveniat Deo quam alis, quia illi essentialiter, alis non; et quod magis conveniat Deo quam alia nomina, quia est essentiale prius ceteris, cum cetera posterius quid significent. Hoc autem implicite in littera insinuatum est in ly esse, vel in ly non formam aliquam; quasi diceret: non significat formam aliquam, ut cetera nomina, puta sapiens, vivens, etc..De transcendentibus autem, constabat ea posteriora esse ipso esse. Et propterea non oportuit sollicitari Auctorem circa haec.

V. Quoad secundum, vel secundo, probatur conclusio sic. Essentia Dei non potest a nobis, pro statu viae, intelligi modo quo in se est: ergo omne intellectum quocumque modo determinatum, deficit a modo quo Deus in se est: ergo, quanto aliqua nomina sunt minus determinata, tanto magis proprie dicuntur de Deo a nobis: ergo Qui est est maxime proprium nomen Dei.

Ultima consequentia probatur in littera: quia cetera nomina aut sunt minus communia; aut, si convertuntur, addunt aliquid rationis saltem supra ipsum. Et confirmatur auctoritate Damasceni. — Priores autem consequentiae in littera non probantur. Et prima quidem ratione non egebat, quoniam ex se' satis liquet; si enim modus Dei est incognitus, sequitur quod omnis modus cognitus deficiat a modo Dei. - Secunda quoque plane inde deducitur: quoniam, si omnis modus cognitus deficit a modo Dei, ergo, quanto determinatior modus, tanto magis deficit. Quoniam defectus iste ex eminentissima amplitudine modi essendi Dei procedit: ac per hoc, quanto ratio significata per nomen est amplior aut absolutior, tanto minus recedit ab illo interminato pelago divinae substantiae. Et hoc est magis proprie dici. Non enim aliquod nomen adaequat modum Dei; sed quia minus deficit, magis proprium dicitur; ita quod minime inter alia recedere, est maxime proprie dici. Deficere autem, in proposito, communiter sumitur. Quaedam enim nomina, ut transcendentia minus determinata, deficiunt negative, plus tamen et minus, ut dictum est; adeo ut quaedam alia, scilicet determinata, deficiant contrarie, ut corpus, etc. Omnis ergo determinatio deficit, quanfvis dissimiliter.

VI. Adverte hic, quod ly est dupliciter potest determinari: scilicet ex parte praedicati, et ex parte subiecti. Praedicati quidem, cum dicitur, est sapiens, vel bonus, etc.: subiecti autem, cum dicitur homo vel bos est, etc. Hoc autem nomen Qui est merito indeterminatissimum dicitur: quia utrinque ly Qui est indeterminatum significat. Non enim significat, qui est bonus, aut sapiens, aut substantia :, sed absolutissime Qui est, absque quacumque determinatione. Ex parte etiam ly Qui, cum nulla significetur natura, sed cum sit relativum substantiae, communissime importat substantiam: non ut est certum genus, sed ut omnis essentia substantia dicitur. Et propterea Damascenus pelagus infinitum substantiae significare dixit; substantiae quidem ratione ly Qui, pelagus autem infinitum ratione ly est, absque omni determinatione: potest enim determinari infinitis determinatiohibus. Hoc autem maxime manifestat quod adeo eminens est, ut infinities infinitos essendi modos, etiam cogitabiles, eminentissime comprehendat.

VII. Quoad tertium vero, vel tertio, probatur conclusio ex consignificatione. Qui est significat esse in praesenti: ergo maxime proprie convenit Deo. - Tenet sequela: praesentialitas enim est maxime propria Deo, ut patet per Augustinum.

VIII. Adverte hic, quod ly Qui est tripliciter potest considerari. Uno modo absolute et formaliter: et sic considerandum est hic. Nec differt ly Qui est ab ente formaliter, sed quoad tres conditiones. Prima est, quia ens non ita explicite explanat actum essendi: secunda est, quia ens non consignificat tempus aliquod: tertia est, quod relativum clausum in ly ems, est neutri generis, ut patet exponendo ems, idest quod est, ut expresse ab Aristotele exponitur pluries. Neutrum autem genus, cum informe sit, magis ex parte materiae se tenet: masculinum autem, cum formatum sit, actualitatem insinuat. Unde, dicendo Qui est, actualitas magis insinuatur existentis, quam dicendo quod est.

Propter quas conditiones, adiunctas his quae in littera dictae sunt, ly aur esr secundo modo consideratur ut merito appropriatum Deo. Et sic, cum ratio appropriationis sit, quia ipse solus in rei veritate est, cetera autem sunt et non sunt, pro quanto deesse possunt, et dum sunt, non sunt nisi sic, idest tantae et talis perfectionis, et non absolute; oportet ut hoc nomen sic sumptum, eminentiam summam in essendo insinuet, non ex significatione, sed ex appropriatione. Sicut si hoc nomen cognoscens inter homines alicui excellentissimi intellectus approprietur, quasi ceteri in comparatione ad ipsum non cognoscerent, etc.: tunc enim, licet non variaretur nominis significatio, plus tamen insinuaret quam significaret formaliter, cum ex huiusmodi appropriatione ostenderetur excellentia illius. Unde, in proposito, licet qui est formaliter sumptum, de omni existente verificetur, nec pelagus substantiae infinitum denotet, nisi eo modo quo ess; ut appropriatum tamen consideratur, esse, quod est ipsa Dei essentia, eminentissime in Deo ponit, pelagusque illud infinitum in divino esse ponit. Ac per hoc, infinitatem per indeterminationem, quam in communi importat, ad infinitatem per eminentiam trahit, aeternum esse illud innuendo. Propter quod nullum nomen simplex quoad conceptum habemus, quod magis explicet divinam naturam quidditative, quam ly Qui est.

Tertio modo consideratur Qui est, ut est primum membrum huius analogi, scilicet qui est. Et sic ly Qui est, non ex appropriatione, sed ex propria ratione est nomen proprium Dei, et verificantur de eo omnia supradicta: alia tamen ratione, quia non ex appropriatione, sed ex propria significatione, ut dictum est. Et quoniam analogum simpliciter prolatum stat pro primo, idcirco ly qui est absolute pro primo sumitur; et est propriissimum Deo, propter supradicta. Et haec sequere: quoniam et vera, et Auctori consona sunt, absolute ac formaliter loquenti.

IX. In responsione ad primum, dubium occurrit: quia distinctio facta ibidem, non habet locum in proposito. Quoniam in ly Qui est idem est a quo nomen imponitur, et ad quod nomen imponitur. Ergo, si est magis proprium nomen quoad unum, erit quoad utrumque. Et tamen in littera dicitur quod est magis proprium quoad id a quo, et non quoad id ad quod. Quomodo possunt haec simul stare ?

Ad hoc breviter dicitur quod, licet idem sit, non tamen ad idem comparatur. In utroque enim nomine, scilicet ly Qui est et ly Deus, sunt duo, scilicet a quo et ad quod: et comparationem proportionaliter faciendo, scilicet comparando a quo unius ad a quo alterius, et ad quod unius ad ad quod alterius, facile patet sensus clarus litterae, quod esse est magis proprium Deo quam universalis providentia, et quod deitas est magis propria Deo quam esse; quoniam deitas importat illam naturam quasi secundum differentiam specificam, ly vero Qui est importat eandem quasi secundum genus. Veruntamen, quia conceptum ly Dei, quantum ad id ad quod imponitur, non habemus nisi in alio, conceptum vero ly Qui est quantum ad utrumque habemus; idcirco, licet Deus secundum se magis proprium nomen ac intimius sit, quoad nos tamen magis explicativum est Dei ly Qui est, quam ly Deus, propter rationem dictam.

X. Et scito quod ly Qui est, ut appropriatum, seu primum analogatum nomen est, unicum tantum conceptum formalem importat: ita quod non componitur ex duobus conceptibus, ut color albus, neque ut ens per se, neque ut summum bonum, neque ut ens infinitum. Et cum tanta simplicitate explicat pelagus infinitum substantiae. Imo, si recte ac perfecte concipiatur, explicat quasi causam quare Deus sit ens infinitum: non enim quia ens infinitum, ideo est Qui est; sed quia est Qui est, ideo esse infinitae perfectionis est. Unde non recte sensisse videtur Scotus, in I, dist. nr, qu. 1, dicens quod simplicior et perfectior conceptus proprius Deo, nobis possibilis, sit conceptus huius nominis, ens infinitum. lam enim patet quod conceptus ly Qui est simplicior, perfectior ac prior est.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS clarus. - In corpore unica est conclusio, responsiva quaesito affirmative: Propositiones affirmativae vere possunt de Deo formari. - Probatur. Omnis propositio affirmativa significat identitatem aliquam secundum rem praedicati et subiecti, cum distinctione eorundem secundum rationem: sed in Deo inveniuntur haec duo: ergo. Maior probatur dupliciter. Primo, inductive in propositionibus accidentalibus et essentialibus duplicibus, scilicet et in quibus praedicatum et subiectum habent secundum se rationes diversas, etin quibus non. Secundo, ratione. Propositio affirmativa habet copulam, praedicatum et subiectum: ergo importat identitatem ratione copulae, et distinctionem ratione pluralitatis extremorum. - Minor vero probatur. Deus

non cognoscitur a nobis ut est in sua omnimoda unitate, sed sub diversis rationibus unus et simplex: ergo.

II. Adverte, Thomista, quod hinc habes quod Deus, apud s. Thomam, est unius tantum rationis formalis, elevatae, comprehendentis omnia, etc. Hoc enim intendit, cum dicit bic quod est omnino unus et simplex: alioquin adversativa subiuncta cum eius causa non consonaret, scilicet, sed tamen intellectus noster secundum diversas conceptiones ipsum cognoscit, quia non potest ipsum ut in se est, videre. Si ergo posset ipsum ut est, videre, non distingueret deitatem a sapientia, nec sapientiam a bonitate, secundum rationem, ut modo facit, dicendo Deus est sapiens et bonu$, etc. Unica ergo est in Deo formalis ratió tantum.