Quaestio 17

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo primo quaestionis decimaeseptimae dubium ex Durando, in xxv: dist. III. Sent., art. 1, occurrit, volentis quod spes infusa est virtus, large loquendo de virtute, sicut etiam fides. Et remittit se ad xxr dist. eiusdem, qu. 1v, art. 2, Sed quia haec soluta sunt superius, ideo non replico quoad fidem: sed dico similiter sicut de fide dictum est, quod est simpliciter et stricte virtus spes infusa, de qua est sermo (et est sermo de spe formata: ut in praecedenti Libro, qu. rxv, art. 4, patet): ponit enim spes voluntatem in perfectione actus qui est sperare tali supernaturali qualem potest habere, ut inferius patet.

In eodem articulo, in responsione ad secundum, memento allegatae doctrinae ex Prima Secundae, ut perspicuum tibi sit quomodo spes dupliciter dicitur ex meritis: scilicet quoad rem expectatam, et hoc commune est spei formatae et informi; et quoad actum, et hoc est proprium spei formatae. Spes enim formata et inclinat ad sperandum ex meritis quae habet; et ipse,etiam actus sperandi sub merito cadit, utpote medium ordinans hominem in vitam. aeternam. Quod de ipso habitu spei, cum coincidat cum prima gratia, dici non potest.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo eiusdem quaestionis dubium occurrit de qua beatitudine aeterna sit hic sermo: scilicet de formali, an obiectiva. Quod. enim sit sermo de formali, patet ex eo quod effectus. divinae virtutis in littera dicitur. Quod vero de obiectiva, patet ex eo quod subditur: Non enim minus aliquid a Deo sperandum est quam ipse sit. - Et huic dubio annectitur alterum, quomodo contextus litterae in hac ratione consonat sibi ipsi, assumens quod effectum oportet causae proportionari, et subsumens Deum pro effectu. proportionato: cum. effectus rationem habere non possit.

Ad hoc dicitur quod sermo praesens est de beatitu- dine obiectiva et formali. Sed de beatitudine formali contingit loqui dupliciter: primo, secundum id quod in se formaliter est; secundo, secundum quod est talis obiecti. Praesens sermo est de beatitudine formali ut est talis obiecti, idest ut est assecutio Dei. Hoc enim est principale consideratum in beatitudine hic; et sic a spe principaliter attingitur. Spes enim, ut infra patebit, principaliter est de Deo; et de beatitudine formali non est nisi ut est ad Deum coniunctio. Et ideo principaliter est sermo hic de beatitudine obiectiva connotante formalem. Et propterea littera et effectus meminit et Dei: utrumque enim hic invenitur; nam beatitudo formalis effectus est quidam divinae virtutis coniungens Deo. Unde non subsumitur Deus ut effectus, sed ut obiectum effectus; ut etiam ipsa litterae verba indicant. Et sic omnia consonant.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quinto eiusdem quaestionis, omissis tertio et quarto, complenda occurrit materia de virtute theologica inchoata in praecedenti Libro, in qu. rxm. Et hoc propter Scotum et Durandum in hoc tractatu de spe loquentes. Scotus igitur, in xxvi dist, III Sent., adeo deprimit virtutem theologicam ut etiam spem acquisitam ponat virtutem theologicam, quia respicit Deum pro regula, obiecto et agente, secundum aptitudinem ut infundatur ab eo. Durandus autem, in eadem distinctione eiusdem Tertii, art. 1, putat spem non esse necessariam ad sperandum, sed ut promptius, perfectius et firmius speremus. Et consonat Scoto in xxnr dist. eiusdem, et in xvii dist. Primi.

Sed si quis diligenter inspiciat naturam virtutis theologicae, facile percipiet haec omnia falsa esse. Quia cum commune sit omni virtuti ex propria natura determinare potentiam cuius est ad actum semper bonum et proportionatum obiecto; oportet virtutem theologicam, cuius obiectum est Deus non qualitercumque sumptus, sed ut excedens omnem intellectum et voluntatem creatam, ex natura sua esse determinativam potentiae cuius est ad actum bonum tantummodo et proportionatum tali obiecto. Et de improportione quidem patet: quia, cum effectus non sit potior causa, et vires humanae non sufficiant ad actum proportionatum, nullus habitus earum virtute acquisitus sufficiet. De non-bonitate autem probatur: quia bonitas supernaturalis, qua oportet esse semper bonum actum virtutis theologicae proportionatum fini supernaturali, non est ab habitu naturaliter acquisito. Unde licet fide, spe vel caritate acquisita aliquis innitatur Deo, ad Deum, propter Deum, etc.; habitus tamen ille acquisitus non ex natura sua, sed ex studio humano inclinat in tales actus, non bonos supernaturaliter nec proportionatos supernaturali obiecto. Et hinc patet necessitas ponendi fidei, spei et caritatis habitus infusos: ut scilicet habeatur habitus ex natura sua determinativus ad actus bonos supernaturaliter proportionatos obiecto supernaturali; ad hoc enim nihil acquisitum sufficit ex natura sua, ut patet. Et per haec patet responsio ad omnia tam Scoti quam Durandi.

II. In. eodem quinto articulo dubium occurrit circa illa verba: Ratio virtutis theologicae consistit in hoc quod Deum habet pro obiecto. Quia theologia nostra habet Deum pro obiecto, ut patet in principio Primae Partis, et tamen non est virtus theologica: alioquin essent quatuor virtutes theologicae.

Ad hoc dicitur quod theologia nostra in duobus deficit a ratione virtutis theologicae. Primo quia, cum differat a fide in hoc quod fides perficit intellectum respectu actus assentiendi, theologia autem respectu actus sciendi, qui importat assensum et evidentiam; et actus quidem assentiendi perfectus redditur ex fide, actus autem. sciendi non redditur perfectus ex scientia theologica; consequens est quod theologia non sit virtus, sed fides: oportet siquidem virtutem opus suum perfectum reddere. Secundo, quia differt etiam in hoc quod fidei assensus terminatur immediate ad Deum, theologiae vero cognitio terminatur ad Deum mediate. Credimus. namque Deo revelanti non quia credimus alteri: cognoscimus autem. Deum quia cognoscimus vestigia eius, seu ipsum in vestigiis eius. Et sic, licet theologia et fides conveniant in obiecto, differunt tamen in modo attingendi ipsum, scilicet mediate vel immediate, secundum rationem proprii actus. Et propterea theologia nostra in hac vita propter utramque causam, in patria autem propter secundam, non est virtus theologica. - Licet posset dici quod numerus virtutum theologicarum non. intelligitur assignatus nisi in praesenti vita: iuxta illud Apostoli: Nunc autem manent fides, spes, caritas.

III. In eodem articulo quinto dubium occurrit ex Durando, an spes habeat Deum pro obiecto immediato, an solum pro obiecto principali. Et clauditur in hoc dubio aliud, an ad virtutem. theologicam sufficiat habere Deum pro obiecto principali, quamvis mediato. Durandus siquidem, in III Sezt., dist. xxvi, art. 2, tenens quod sufficit ha- bere Deum pro obiecto principali, quamvis mediato; et quod sic spes habet Deum; probat dupliciter. Primo, quia obiectum spei est obiectum amoris concupiscentiae. Sed Deus non est obiectum immediatum amoris concupiscentiae, Ergo. - Probatur minor. Quia Deus secundum se amandus est amore amicitiae, et propter se, non propter nos: quod autem concupiscimus, propter nos amamus, non propter se.:

Secundo, quia idem est obiectum delectationis et spei, licet diversimode, scilicet praesens vel futurum, Sed obiectum delectationis immediatum in patria non est Deus, sed beatitudo formalis. Ergo beatitudo formalis est immediatum obiectum spei; et mediante ipsa Deus est eius obiectum principale, quia beatitudo formalis habet rationem rei sperandae ut est Dei obiective.

IV. Quod autem proximum et immediatum delectationis obiectum in patria non sit Deus, sed beatitudo formalis, probat idem in I Sent., dist. 1, multipliciter. Primo, quia obiectum immediatum amoris concupiscentiae non est res subiecto distincta ab eo cui concupiscitur: delectatio autem ad amorem concupiscentiae spectat: ergo. - Maior probatur dupliciter. Inductione primo: quia concupiscens vinum non ipsum, sed usum eius concupiscit, et sic de aliis concupitis; ergo mediante usu, vel aliquo huiusmodi. Ratione deinde: quia non concupiscimus nisi bonum nostrum; sed distinctum subiecto non est bonum nostrum nisi mediante aliquo actu quo nobis coniungitur; ergo. - Minor autem principalis, scilicet quod delectatio de Deo spectat ad amorem concupiscentiae, probatur. Quia delectatio de Deo habito aut spectat ad amorem benevolentiae, aut concupiscentiae. Non benevolentiae: quia delectatio benevolentiae respondet desiderio de Deo, cui fatuum est desiderare aliquod bonum in seipso. Item, amor habens pro obiecto formali bonum utile vel delectabile est amor concupiscentiae: sic est in proposito: ergo. 2:

Secundo principaliter. Idem est obiectum immediatum delectationis et desiderii. Sed obiectum desiderii non est Deus secundum se. Probatur: quia est aliquid futurum; sed Deus secundum se non est futurus. Ergo.

Tertio. Damnati summe tristantur de Deo non secundum se, sed de carentia visionis divinae. Ergo beati summe gaudent non de Deo secundum se, sed de visione divina immediate. Et tenet sequela: quia Deus secundum se non est bonus beatis nisi ratione praemii quod infert; sicut nec malus damnatis nisi ratione mali poenae quam infert.

Quarto, quia delectationes, secundum Philosophum, X Ethic., distinguuntur secundum operationes quas consequuntur; et secundum eas iudicantur. bonae vel malae. Ergo illae operationes sunt causae earum. Et non nisi obiective. Ergo obiectum proximum delectationis est operatio.

Quinto, sic. Immediatum obiectum delectationis est tantwmmodo proprium illius qui delectatur. Ergo non est aliquid subiecto distinctum ab eo qui delectatur. - Assumptum probatur ex VIII Ethic.: Amabile quidem bonum, unicuique autem proprium. - Consequentia probatur dupliciter. Primo, quia ad delectationem praeexiguntur duo: scilicet consecutio boni proprii; et cognitio eiusdem, Secundo, quia conveniens pluribus ita quod uni formaliter et alteri denominatione extrinseca, nulli convenit nisi ratione formalis denominationis: ut patet de sano in animali et in medicina et urina. Sed esse bonum hominis convenit subiecto indistinctis ab eo formaliter, distinctis autem subiecto denominatione extrinseca: sol enim est bonus frigescenti causaliter, calor autem a sole in illo causatus est bonus illi formaliter, et sic de aliis. Ergo esse bonum hominis non convenit Deo, aut cuicumque separato ab homine, nisi ratione formalis bonitatis in homine. Immo plus: quod sicut una numero sanitas, quae scilicet est in animali, est a qua omnia dicuntur sana; sic non est alia bonitas qua Deus dicitur bonum hominis, et sol vel ignis bonus frigescenti, quam bonitas qua beatus est bonus formaliter et frigescens bene se habet. Deus ergo non est secundum se immediatum obiectum delectationis, sed actus quo nobis coniungitur.

V. Ad evidentiam huius altius ordiri oportet, ostendendo primo, quare et quomodo aliquid est bonum alterius distincti subiecto ab eo; secundo, quomodo se habet ad amorem amicitiae et concupiscentiae; deinde descendemus ad propositum de virtute theologica et spe; et sic demum. satisfiet obiectis.

Bonum cum sit quod omnia appetant, ut dicitur in I Ethic.; et significet finem in actu exercito, ut superius declaratum fuit; eadem ratione et eodem modo aliqua res est bonum alterius. qua et quo est finis alterius. Et cum constet quod una res subiecto distincta et separata ab altera sit finis illius ratione alicuius esse quod in se habet; quoniam ratione eius quod in se habet est propter quam res altera est aut fit; oportet dicere quod huiusmodi res separata sit secundum id quod in se est, bonum alterius. Et si diligentius fuerit consideratum, manifestum erit quod quemadmodum in causa effectiva inveniuntur tria, ratio agendi, actio, et passio (vel aliquid per modum passionis) effectus actionis; ita in bono quod exercet causam finalem est ratio finalizandi, est ipsum finalizare, et est effectus eius. Et quemadmodum in effectivis ratio agendi est aliquid in ipso agente, et significatur per ly quo agit; ita in finalibus ratio finalizandi est in ipso fine, et significatur per ly cuius gratia; constat enim quod id cuius gratia Deus est causa finalis, est ipsa sua deitas, quae est ipse. Sed actus secundus finis non est nominatus sicut actus secundus agentis, et significatur per ly esse propter quod: tunc enim tantum finis finalizat in actu, cum actu est propter quod. Effectus quoque finis innominatus est; et significatur per ly propter finem, ut patet. Ex quibus hoc accipiendum est, quod sicut ad hoc quod A sit activum respectu alterius plura concurrunt, scilicet ipsum agens et ratio agendi, actio et passio; et solus horum concursus non impedit immediationem agentis, quia nisi aliud agens mediet, immediatum agens secundum se est ipsum A: ita ad hoc quod E sit actu finis alterius plura concurrunt, scilicet ipse finis, ratio finalizandi in eo, ipsum finalizare, et aliquid propter finem; [sed] nisi alius finis intersit, immediatus finis secundum se erit ipsum E alterius, ac per hoc immediatum bonum secundum se ilius. Unde sicut non convenit negare agens immediatum alterius separati quia mediat actio aut quia intervenit passio; ita non convenit negare finem seu bonum immediatum alterius separati quia intervenit esse propter quod et esse propter finem.

Ut autem clarius etiam a novitiis percipiantur, exemplo simul et auctoritate manifestantur. Ponit Aristoteles, in XII Metaphys., ultra bonum in ipso universo, bonum ipsius universi separatum ab ipso, scilicet Deum. Certum est ex hoc quod Deus est res separata ab universo; et quod ratio qua Deus est bonum universi ipsa sua deitas est; et quod inter Deum et universum, etiam si fingendi daretur licentia, nihil mediat: hinc enim est universum, concludens omnia, alioquin universum non est; inde vero est solus Deus gloriosus in seipso. Et est non solum bonum, sed summum bonum universi: est enim universum propter Deum ut finem immediatum, ut patet; sicut est ab eo ut ab agente immediato. Quamvis igitur nunquam Deus esset finis et bonum universi nisi universum esset propter ipsum, quod sonat effectum causae finalis; non tamen propterea mediatio aliqua est.

Et hinc patet quam periculose erraverit Durandus, negans Deum esse secundum se bonum immediatum alicuius. Quod etiam in nobis patet. Constat enim quod amicus, ut sic, est amabilis ab amico. Ergo, ut sic, est bonus amico: quia amabile quidem bonum, unicuique autem proprium. Sed ut sic, est separatus subiecto ab amico: quia amicitia est ad alterum. Ergo res separata subiecto, ut sic, est bonum immediatum alterius. Et est sermo de amico ut amabilis amore amicitiae, non concupiscentiae: constat enim quod amico volo bonum vitae et reliquorum bonorum non ut habeam aut utar aut fruar ipso, et universaliter non propter me, sed propter ipsum amicum. Ergo immediatum bonum alterius potest esse res separata subiecto secundum seipsam.

VI. Et hic incipit patere secundum, quomodo scilicet se habeat bonum alterius ad amorem amicitiae et concupiscentiae, Ex hoc enim patet quod obiectum immediatum amoris amicitiae est separata ab amante res secundum seipsam. Et hoc qui negat, neget amicitiam; et inter virtutes theologicas neget caritatem esse amorem quo Deus secundum seipsum, in seipso, propter seipsum amatur. Et sic aut dicant amari bonum non proprium, cum ex caritate diligimus Deum et alios amicos: aut fateantur Deum et amicos secundum se esse inter propria bona amantium, quod est verum. Ex his autem patet quod immediatum obiectum amoris amicitiae est bonum separatum subiecto secundum seipsum. Et cum cuiusque amoris obiectum immediatum, ut sic, sit proprium bonum amantis, ut patet ex auctoritate inducta; consequens est quod res separata securudum se sit bonum immediate amabile amore amicitiae, ac per hoc obiectum delectationis ad talem amorem spectantis: neque enim est amicus qui non gaudet de bonis amici secundum seipsum amicum tantum.

De concupito vero scito quod duplicem habet respectum, scilicet ad concupiscentem, et ad eum cui concupiscitur, sive iste sit ipsemet concupiscens sive alter: concupitum enim oportet ab aliquo et alicui concupisci. Si comparetur ad concupiscentem, sic habet rationem cuiusdam termini et finis: quoniam terminat actum concupiscendi. Et in hoc exercet rationem finis non simpliciter, sed secundum quid: sicut medium in motu habet rationem termini secundum quid, scilicet respectu praecedentis partis. Si autem. comparetur ad eum cui concupiscitur, sic apparet prima fronte quod habet rationem eius quod est propter finem: quia concupitum alicui ordinatur in illum tanquam finem, quia ut sic non aliter amatur nisi propter illum. Veruntamen non sic est. Quod probatur ex eo quod eadem ratio est de dono seu dato alteri, et de concupito: actus enim exterior signum et effectus est actus interioris; quod enim alteri datur, illi procul dubio concupiscitur. Sed constat datum: alteri, ut sic, non ordinari in illum cui datum est ut finem. Ergo concupitum, ut sic, non ordinatur ad eum cui concupiscitur ut finem. - Manifestatur minor ex auctoritate Scripturae tradentis quod Deus dedit Filium. suum nobis, ita quod in hoc commendatur caritatis divinae excellentia quod non solum dedit nobis redemptionem, doctrinam et alios effectus quos Filius Dei fecit, sed dedit nobis ipsum Filium: ut discernas quod non solum dedit Filium secundum effectus, sed etiam seipsum; quamvis nunquam ista datio exerceatur nisi concurrente aliquo effectu; hoc enim non impedit quin etiam ipse Deus, secundum id quod in se est, detur; alioquin tota fides incarnationis Filii Dei perit. - Et fundatur hoc, quia quot modis contingit aliquid esse bonum alicuius amati, tot modis contingit esse concupitum illi: alioquin non posset quis velle alicui omnia sua bona. Sed contingit aliquid. esse bonum. alterius non solum propter ipsum, sed e converso ut finem ipsius. Ergo contingit aliquid esse concupitum alicui quod non. ordinatur ad illud ut finem, sed e converso. Possum enim concupiscere amico mihi, vel amico meo, finem ultimum, propter quem sumus, absque derogatione illius finis: quae interveniret si ipse finis ordinaretur in me vel amicum ut in finem. Aliud est ergo concupiscere hoc mihi: et aliud concupiscere hoc propter me.

Cum his tamen tene quod omne concupitum secundum aliquid est propter eum cui concupiscitur: quia oportet salvare in omni concupito amorem amicitiae, quo magis amatur is cui concupiscitur quam concupitum. Unde si concupita res sit simpliciter ordinabilis in eum: concupiscibiliter ut finem, concupitum simpliciter habet rationem eius quod est esse propter amicum. Si autem non sit simpliciter ordinabilis in eum ut finem, tum concupitum secundum quid tantum, scilicet secundum aliquem effectum eius, habet rationem eius quod est esse propter amicum. Et quoniam concupitum non est significans amatum propter alterum, sed amatum alteri; et consequenter non significans bonum propter alterum, sed bonum alterius, cui scilicet concupiscitur, quod amicitia amatur: ad utrumque, scilicet ordinabile simpliciter et non ordinabile simpliciter, se ex- tendit; et per consequens oportet ut abstrahat ab utroque. Et, ut dictum est, non habet rationem eius quod est esse propter amicum seu finem simpliciter; sed eius quod est esse amici vel amico. Et propterea oportet intervenire aliquid quod saltem secundum quid propter amicum sit. — Et haec de duobus primo propositis.

VII. Quoad tertium, sciendum est quod virtutem theologicam oportet habere Deum ut supernaturalis ordinis est, pro immediato obiecto: et propterea religio et theologia et timor Domini non computantur inter virtutes theologicas, ut Auctor dicit in Qq. de Virtutibus, qu. 1, art. 12, ad rr. Et quoniam spes, ad amorem concupiscentiae spectans, Deum respicit ut primum efficiens et ultimum finem, ut in littera dicitur, et propterea virtus theologica est; oportet dicere quod utroque modo immediate respicit Deum. Et quod respiciat Deum immediate ut efficiens, etiam ipse Durandus fatetur. Et propterea ex hoc manifestatur quod respiciat etiam Deum ut finem ultimum immediate. Constat enim quod spes sic respicit Deum ut agentem immediate quod respicit ipsum ut agat, subveniat et perducat in ultimum finem. Nihil ergo obstat immediationi actio et effectus agentis, ad quae respicit spes. Sic quoque respicit Deum ut ultimum finem immediate quod respicit ipsum ut finalizet in actu secundum supremum modum, puta quietando et satiando affectum. Non igitur obstant immediationi quod finalizatio et effectus finis ultimi speretur. Quemadmodum igitur sperans a Deo immediate sperat, ita Deum sibi immediate sperat ut finem, ut sic aequa sint a quo et quod speratur, ut praedictum fuit. Et hanc esse mentem Auctoris in responsione ad secundum patet, ubi, cum in corpore articuli dixisset Deum principale obiectum spei, addidit quod est proprium obiectum spei, ita ut quia secundum proprium obiectum attenditur per se habere vel non habere medium, ideo spes per se non habet medium: constat namque proprium virtutis obiectum esse immediatum illius obiectum ex natura sua. — Unde ad obiecta respondetur.

VII. Ad primum igitur Durandi, negatur quod Deus secundum se, idest secundum id quod in se est, non sit obiectum amoris concupiscentiae, Potest enim concupisci alteri non ut propter illum, sed e converso ut finis illius: quia sic est bonum illius.

Et ad probationem dicitur quod Deus secundum se debet amari amore amicitiae principaliter, sed non tantum: quoniam potest amari etiam amore concupiscentiae. - Et cum dicitur, Quia non potest amari Deus propter nos: respondetur quod non potest amari propter nos, sed nobis. Quod concupiscitur autem potest secundum se quidem amari nobis; secundum autem effectum eius, propter nos. Et sic spe concupisco Deum ipsum, secundum id quod est in se, mihi; et secundum effectum suum, propter me.

IX: Ad secundum, negatur minor, utpote falsa et damnanda. Et ad primam probationem ex I Sezt. dicitur quod falsum est delectationem spectare ad concupiscentiae amorem tantum: spectat namque etiam ad amorem amicitiae; non enim est amicus qui non delectatur de bonis amici. Unde beatorum praecipuum gaudium est de bono Dei in seipso Deo, sicut praecipuus amor eorum est amor boni divini in seipso: secundarium autem eorum gaudium .est de beatitudine formali. Et oppositum sentire miror quomodo in mentem vacantis philosophiae et theologiae cadere possit.

Veruntamen, singillatim respondendo, negatur. etiam quod obiectum immediatum amoris concupiscentiae non sit res aliqua distincta subiecto. Et ad inductionem dicitur quod male videtur exponere obiectum mediatum vel immediatum. Cum enim distinctio ad minus sit inter duo, distinctio obiectorum non est ubi duo obiecta non sunt; ac per hoc non habet ibi locum distinctio de obiecto mediato et immediato. Distinctio autem. formalis rerum omnium per formam seu formalem rationem cum sit, consequens est ut ibi tantum duo obiecta sint ubi sunt duae rationes obiectorum: sicut ibi tantum sunt duo agentia ubi sunt duae rationes agendi, sive ut agentis et instrumenti, sive quocumque alio modo multiplicentur. Constat autem quandoque concupitum esse unum tantum, ut cum concupiscitur vinum: quandoque multa, ut cum quis vult moechari ut furetur. Et in primo unum obiectum est, scilicet potus vini: in secundo autem duo, quorum unum est medium ad aliud. Arguens autem accipit in uno obiecto duo obiecta, ac si concupiscens vinum appeteret duo, scilicet potum vini et vinum: quod est falsum, quia loquimur quando vinum non appetitur nisi ut potetur (si enim appeteretur ut possideretur et potaretur, tunc essent duo ordinata). Unde ex hoc quod vinum, et quidquid eiusmodi est, non appetitur nisi ratione usus, non concluditur quod res extra non sit immediatum obiectum concupiscentiae. - Sed si inductio esset sufficiens, manifestaret quod res extra non concupiscitur nisi ut est materia usus. Sed nec ad hoc inductio sufficit. Quoniam res extra dupliciter potest esse bonum alterius, ac per hoc illi concupisci: primo, ut materia usus, ut vinum potandum et alia huiusmodi; secundo, secundum se et ut materia usus seu operationis alicuius. Et tunc haberet locum distinctio de obiecto mediato et immediato quando res extra secundum se amaretur quia amatur secundum quod materia operis (et esset distinguendum de medio secundum ordinem executionis vel intentionis, quoniam praepostere se habent). Sed inductio non fit nisi de re extra secundum quod est materia usus: et ideo non sufficit. Finis namque secundum seipsum est bonum eius quod est ad finem: ac per hoc, concupiscitur illi non ut materia usus, sed secundum se. Et rursus Deo concupiscimus vivere nostrum: concupiscimus enim ut Deo vivamus propter ipsum Deum. Ut sic utrinque pateat: scilicet quod finem ei quod propter finem; e contra secundum seipsa separata subiecto, immo in infinitum distantia, ut Deus et nos, contingit concupisci. Neque enim concupiscimus Deo nostrum vivere ut ipse utatur eo, sed propter eum, quia sibi debetur: nec Deum nobis ut praecise fruamur Deo, sed quia secundum se est finis noster.

Ad rationem autem dicitur: Cum dicitur, Res separata non est bonum nostrum nisi propter aliquam actionem qua nobis coniungitur, potest dupliciter intelligi: primo, ut ly nisi propter actionem denotet rationem qua est bonum nostrum; secundo, ut denotet conditionem sine qua non est bonum nostrum, In primo sensu est falsum quod dicitur, ut iam declaratum est. In secundo autem verum est: sed hoc modo non est ad propositum arguentis, sed primo modo tantum. Patent haec in effectivis. Agens enim non est agens nostri nisi propter aliquam operationem qua nobis coniungitur: non tamen propterea est agens mediatum, aut materia agentis, aut secundum se non est agens; in nos. Simile enim est in bono nostro, quod exercet causam finalem respectu nostri, ut patet ex dictis.

Ad probationem autem minoris, quod delectatio de Deo in patria spectet ad amorem concupiscentiae quia respondet desiderio: respondetur quod delectatio patriae non oportet quod respondeat omni actui caritatis in via, nisi secundum identitatem obiecti formalis caritatis; sed sufficit quod respondeat primo actui, qui est amare. Amamus autem hic bonum Dei in seipso; et ideo delectabimur ibi de Deo in seipso.

X. Ad secundum dicitur quod illa propositio, Jdem est obiectum desiderii et. delectationis, potest dupliciter intelligi. Primo, de identitate obiecti omnimoda. Et sic est falsa. Tum quia actus distinguuntur per obiecta. Tum quia delectabile nihil imperfectionis ponit in eo qui delectatur: desiderabile autem ponit absentiam sui in desiderante vel cui desideratur. Unde bonitas divina est Deo summe delectabilis, non tamen desiderabilis. — Secundo, potest intelligi de identitate rationis formalis tenentis se praecise ex parte obiecti: ut sit sensus quod quidquid est in re quo res potest delectare, eodem potest desiderari. Et sic est vera, quantum est ex meritis rei. Bonum enim divinum in seipso est ex se summe delectabile et desiderabile: sed quod non desideretur est quia non inveniri potest desiderans, quia ponit imperfectionem in eo. Et propterea debet dici | quod omne delectabile potest esse etiam desiderabile forquoniam secundum id quod in se, habet rationem agendi - maliter vel virtualiter, idest esse tale quod causaret desiderium si inveniri posset desiderans. - Argumentum autem loquitur de identitate omnimoda obiecti: quia ponit futurum ex parte obiecti desiderii. Futuritio enim in desiderio intellectuali redundat in obiectum ex dispositione subiecti, cui oportet obiectum non adesse si desideratur. Et ideo ratio. nihil concludit.

Ad tertium, negatur sequela. Quia damnati habent voluntatem inordinatam et perversam: et ideo non summe dolent de malo culpae, quod est contra bonum divinum in seipso, sed de malo poenae, quod est contra participationem eius. Beati vero habent voluntatem rectam, et magis gaudent de bono divino in seipso quam de eius participatione. — Probatio autem allata, scilicet, Deus non est bonus beatis nisi ratione praemii quod dat, falsa est, ut patet ex dictis.

Ad quartum, negatur quod operationes, quae sunt causae delectationum, sint causae earum non nisi obiective. Stat enim quod sint causae earum ut afferentes obiecta. Et sic est in operatione qua coniungitur amicus, de quo est delectatio secundum seipsum. Unde operatio ponitur propria causa delectationis, non autem proprium obiectum.

Ad quintum, negatur sequela. Et ad primam probationem dicitur quod destruit seipsam. Nam si ad delectationem praeexigitur consecutio boni proprii, consequens est quod illud exterius cuius consecutio requiritur est proprium bonum, et non sola consecutio illius sit bonum. Nam ideo consequi illud appetit quia est proprium bonum: et non e converso ideo est proprium bonum quia consequimur illud. Non ergo consecutione fit bonum nostrum, ut arguens intendit: sed prius natura saltem est bonum nostrum ratione sui quam consecutione habeatur. — Ad secundam autem, de denominatione, negatur minor cum praecisione intellecta:'aliter enim nihil concludit. Negatur enim quod esse bonum hominis intrinsecis ei conveniat formaliter, extrinsecis autem subiecto conveniat tantum denominatione extrinseca. Stat enim quod secundum unam rationem bonitatis sic sit, et secundum aliam non. Bonum enim non est unius tantum rationis formalis, sicut sanum: sed est transcendens commune omnibus generibus, ut patet in I Ethic. Unde dico quod Deus, inquantum finis, est bonum meum denominatione intrinseca, quia est bonum meum sua intrinseca bonitate, quae est finis meus, propter quam ego sum: sed ego sum bonus illa bonitate divina denominatione extrinseca. Et cum hoc stat quod ego sum bonus bonitate morali, quam habeo, denominatione intrinseca; et Deus, ut bonificans me tali bonitate, est bonum meum denominatione extrinseca. Et in utroque exemplo non numeratur formalis bonitas, ut patet: hoc enim commune est omnibus nominibus ab uno vel ad unum vel in uno.- Ex quibus patet vanus et periculosus istius labor, et veritas tenenda.

XI. In. eodem quinto articulo, in responsione ad secundum, adverte quod Auctor duobus modis, et utroque per accidens, hactenus dixit virtutem theologicam esse in medio: scilicet ex parte nostri, ut patet in praecedenti Libro, qu. Lxrv, art. 4; et quantum ad secundarium obiectum, ut patet hic. Et licet habere medium quantum ad secundarium obiectum aliquid ex parte nostri connotet, utin fine huius responsionis littera quantum ad spem insinuat, et superius de credito declaravimus; si tamen advertimus quod obiecta haec secundaria secundum se sunt in medio, quia exceduntur et excedunt; non irrationabiliter dicemus virtutem theologicam non per se, sed per accidens esse in medio, duabus viis, scilicet ex parte subiecti, et ex parte obiecti secundarii. — Obiectiones autem Scoti de actu virtutis theologicae, quod est in medio etiam in attingendo obiectum primarium, in loco praedicto solutae sunt. Obiectiones autem Durandi, in qu. secunda xxvm dist. III Sent., ad probandum quod virtus theologica est in medio duorum vitiorum, nunc solvendae occurrunt.

Arguit ergo quia, sicut invenitur medium cum superabundantia et defectu in passionibus respectu: regulae naturalis, ita invenitur in actibus rationis respectu regulae supernaturalis excedere, deficere et aequari, ut patet in fide: contingit enim credere plus quam oportet, et minus quam oportet, et quantum oportet, licet extrema infidelitatis vitia sint innominata. Et sic spes est media inter praesumptionem et desperationem.

Sed hoc facile solvitur, si ratio litterae inspiciatur, penes quid attendatur habere per se medium: scilicet penes obiectum, ita quod proprium obiectum sit in medio excessus vel defectus regulae. Quod constat non habere locum in Deo glorioso, qui est ipsa regula et obiectum proprium virtutis theologicae. Unde argumentum deficit in similitudine. Quia in passionibus invenitur medium cum extremis secundum proprium obiectum, ita quod in obiecto est medium inter excedens et deficiens a regula. Non sic autem est in actibus rationis nostrae habentibus Deum pro proprio obiecto: quoniam in eis secundum proprium obiectum non est medium et excedens, etc.; quoniam ipsum obiectum est ipsa regula, in qua non sunt extrema. - Quod autem dicitur quod contingit credere plus quam oportet, si ad obiectum formale fidei referatur, falsissimum est: non enim potest nimium credi Deo. Si vero ad credita referatur, iam dictum est quod est per accidens tam in fide quam in spe. Et propterea innominatae non sunt infidelitatis species nisi multiplicatae per accidens secundum errores diversos, quas superius dictum est esse infinitas.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo sexto eiusdem decimaeseptimae quaestionis dise quod Auctor, ex notioribus docens, noluit as- | sumere differentias Dei ut obiectum est harum virtutum absolute; sed assumpsit differentias eiusdem ut obiectum est cui inhaeret virtus theologica. Differentiae siquidem obiecti absolute penes verum et bonum quoad fidem et alias virtutes, et penes bonum Dei et nostrum quoad caritatem. et spem sumuntur. Sed differentiae obiecti ut cui inhaeremus penes modos in littera expressos sumuntur: scilicet penes esse cui creditur, a quo habendum est, et propter quem, etc. Haec enim Deum trifariam significant: primum enim ut dicentem, quod in littera dicitur principium veritatis; secundum ut largientem, quod in littera dicitur principium bonitatis; tertium ut finem ultimum,

In responsione ad tertium eiusdem articuli adverte quod finis ultimus est finis ultimus noster secundum seipsum, ut praedictum est; et est non propter nos, sed propter seipsum. Et caritas in hoc differt a spe secundum differentias obiecti absolute, quod caritas fertur in ultimum finem propter seipsum; spes vero in finem ultimum ut nostrum. Quod Auctor ab effectu significavit, ab adeptione scilicet, dicens, ad bonum finale adipiscendum: sicut etiam Deum ut finem ultimum propter se ab effectu manifestavit, ut homo vivat non sibi sed Deo. Et hic Auctor differentiam inter has virtutes ex parte obiecti absolute monstravit. Et ad hoc insinuandum, utramque differentiam -ex parte spei posuit in hac responsione, ut patet in littera.

In reliquis duobus articulis nihil scribendum occurrit.