Quaestio 22

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS Clarus est. - In corpore unica est conclusio, reE beisiets quaesito affirmative: Necésse est esse providentiam in Deo.

Et probatur. Omne bonum quod est in rebus, est creatum a Deo: ergo bonum ordinis rerum in finem, et praecipue ultimum, est creatum a Deo: ergo ratio ordinis rerum in finem, in mente divina praeexistit: ergo in eo est providentia.

Antecedens patet. — Prima vero consequentia probatur: quia in rebus creatis non solum invenitur bonitas secundum substantias rerum, sed secundum ordinem earum in finem, et praecipue ultimum, - Secunda autem probatur: quia Deus est causa rerum per intellectum. — Tertia autem probatur ex ipsa definitione providentiae: quia scilicet est ratio ordinis rerum in finem.

Et declarantur singulae particulae, Primo, quod sit ratio: quia est principalis pars prudentiae. Secundo, quod sit ordinis in finem: quia proprium prudentiae est ordinare in finem. Tertio, quod sit rerum: ex differentia inter prudentiam monasticam et oeconomicam vel politicam; quoniam illa est ratio ordinis propriorum actuum ad finem vitae suae, ista vero est ratio ordinis subiectorum sibi in finem eorum, ut patet Matt. xxiv. Ex hac enim distinctione sequitur quod providentia divina non est pars prudentiae monasticae: quoniam ista impossibilis est Deo, quia nihil habet ordinabile in finem. Sed est pars prudentiae quasi politicae, immo monarchicae. Et consequenter oportet quod sit ordinans res ipsi subiectas in suos fines. - Et confirmatur haec definitio auctoritate Boetii, etc.: et ex differentia inter providentiam et dispositionem.

II. Circa definitionem providentiae, dubium difficile occurrit: an, cum dicitur ordinis rerum in finem, intelligatur et ipse ordo in finem, et perventio ad finem; an-ordo tantum. Est autem ratio dubitandi, quia expresse in quaestionibus de Ver., qu. vi, art. 1, dicitur quod providentia divina est ratio ordinis in finem, et non eventus, idest consecutionis ipsius finis. In sequentibus autem pluries habetur oppositum, et in sequenti articulo in responsione ad 1, et in art. 4 apertissime, et in art. 6 sequentis quaestionis; ita ut non sit locus inficiationi.

III. Ad hoc breviter, iudicio meo, dicendum est, quod Auctor mutavit sententiam in melius; et id de mente sua tenendum est, quod hinc, et ex III Contra Gent., cap. xciv, habetur: scilicet quod providentia est ratio ordinis in finem quoad utrumque, scilicet ordinationis et consecutionis. - Et hoc rationabilius est. Quoniam providentia ad voluntatem Dei consequentem spectat; et ad omnia quomodolibet entia, ut in sequentibus patebit, se extendit ut causa per se. Cum his enim non stat providentiam ordinem tantum respicere: sic enim multa praeter ipsam evenirent; sicut de facto praeter rerum ordinem eveniunt, sed non praeter ordinem et eventum.

Commentaria Cardinalis Caietani

TITULUS nulla eget expositione: qui enim dicit omnia, nihil excludit.

In corpore duo facit. Primo, refert tres opiniones circa quaesitum. Prima est Democriti et Epicuri, dicentium nihil esse subiectum divinae providentiae. Secunda est Averrois, in XII Metaphys., comm. xxxvi: et ri, dicentis res incorruptibiles solas subdi divinae providentiae. Tertia est Rabbi Moysis, dicentis non solum incorruptibilia, sed etiam singularia, humanae tamen speciei tantum, divinae subiecta providentiae. Rationes autem ex quibus emanarunt opiniones, in littera arguendo adducuntur.

II. Secundo, respondet quaesito secundum veritatem, unica conclusione, quam dupliciter probat. Est ergo conclusio responsiva: Omnia divinae providentiae subiacent, non tantum in universali, sed etiam in singulari. - Et probatur primo sic. Omne agens agit propter finem: ergo omnia subiecta causalitati primi agentis, sunt etiam subiecta ordinationi eiusdem in finem: ergo omnia quae habent quocumque modo esse, sunt ordinata a Deo in finem: ergo omnia, inquantum habent quomodolibet esse, intantum divinae subiiciuntur providentiae.

Prima consequentia manifestatur ab opposito: quia scilicet propterea in operibus alicuius agentis aliquid intervenit non subditum illius ordini, quoniam effectus ille non subiicitur causalitati illius causae, sed ex aliqua alia causa, praeter intentionem ipsius, provenit. - Secunda vero consequentia probatur ex eo, quod causalitas Dei extendit se usque ad omnia, etiam individualia, etc. Et confirmatur eius consequens auctoritate Apostoli. - Tertia autem consequentia probatur ex ipsa definitione providentiae: quia scilicet est ratio ordinis rerum in finem.

III. Circa hanc rationem nota tria. Primum est, quod prima consequentia propterea probata est a posteriori, quoniam per se ex vi antecedentis tenet. Cum enim dico, omne agens agit propter finem, causalitatem agentis significo in hoc quod dico, agit; ordinationem vero effectus in finem significat ly propter finem. Causalitas ergo amplior non est ordinatione, nisi agat non propter finem. Et propterea optime sequitur, et sine alio medio, quod si actio est propter finem, tantum se extendit ordinatio in finem, quantum causalitas: quia ly propter adaequat ly agit.

Secundum est, quod causalitatis nomen in littera positum, quoad praesens negotium ponderandum est, et satis proprie accipiendum. Quoniam non sumitur pro quocumque modo aliquid facere; sed pro facere aliquid sic, quod per ipsam actionem suam faciat id quod effectus dicitur per seipsum; ita quod illud vere illam conditionem quae facta est, ab illa causalitate habeat. In cuius signum, in littera effectus per accidens alicuius causae, dicitur esse per causalitatem alterius causae; et non illius causae cuius dicitur effectus per accidens. Sic autem intellecta causalitas nihil aliud est quam causalitas per se. Nec tamen oportuit in littera exprimi ly per se: quoniam in sermonibus scientificis omnia interpretanda sunt per se.

Tertium est quod, cum dicitur hic quod causalitas Dei extendit se usque ad omnia, etc., intelligendum est prout dictum et expositum fuit in quaestione vr, scilicet per essentiam et potentiam. Aliter, processus iste nihil valeret, ut facile patere potest consideranti.

IV. Secunda ratio ad conclusionem est: Deus omnia cognoscit, etiam in particulari, ut artifex eorum: ergo necesse est quod omnia supponantur suo ordini. - Et pro-: batur sequela: quia omnia artificiata subduntur ordini artis.

Adverte hic, quod non est intentio litterae ponere identitatem artis et providentiae: quoniam earum differentia est manifesta, dum ars respicit ipsam substantiam artificiatorum, providentia autem ordinem in finem. Sed intendit proportionaliter se habere artem et providentiam; et propterea, etc. In cuius signum, littera, in probatione consequentiae, utitur ly sicut, quod est nota, non identitatis, sed similitudinis, proculdubio proportionalis hic.

V. In responsione ad primum, adverte quod tam fortuitum quam casuale relativum est: et propterea non oportet id quod in se et simpliciter est fortuitum, esse fortuitum respectu omnis agentis, Haec est enim differentia inter absoluta et respectiva, quod quando est aliquid in se simpliciter tale secundum aliquod praedicatum absolutum, non desinit esse aut dici tale, ex comparatione ad quodcumque: quando vero aliquid est tale in se et simpliciter secundum aliquod praedicatum respectivum, non solum non habet tale praedicatum in ordine ad quodcumque, sed ad correlativum tantum; verum etiam oppositum prae-' dicatum respectivum, in ordine tamen ad aliud correlativum, sortiri potest; ut patet de albo, quod, cum absolute sit alteri albo simile, ad nigrum tamen comparatum, est dissimile. Sic igitur, quia res dicuntur fortuitae vel casuales in ordine ad naturam et intentionem creatam, non inconvenit quod in ordine ad divinam intentionem, non fortuitae, sed per se intentae sint et dicantur. Ita tamen quod, secundum se sumptae, simpliciter casuales seu fortuitae et sint et dicantur: ea ratione, quia unaquaeque res est et iudicatur secundum proprias et proximas causas.

Et per hoc patet non contradicere doctrinam hanc de providentia divina, doctrinae traditae in philosophia natu: rali, et VI Metaphys. Quoniam utrobique res examinatae iudicataeque sunt, secundum quod pendent ex proximis, vel saltem particularibus causis, quales sunt omnes causae creatae; quarum nec intentionibus nec causalitatibus subest modus quo effectus causatur, scilicet necessario vel contingenter. Hoc enim proprium est primae causae, quae respicit ens in eo quod ens.

VI. In responsione ad secundum, dubium occurrit quo pacto mala culpae sint permissa a Deo propter perfectionem universi. Tum quia, si Deus cooperatus fuisset cum gratia sua tam angelis quam hominibus qui lápsi sunt, ad perpetuam in bono perseverantiam, ut possibile fuit, universum multo melius esset: eo quod nihil ab ordine respiciente divinam voluntatem secundum se, qui est supremus ordo in universo, defecisset; quoniam in tali defectu malum culpae consistit, ut supra dictum fuit. - Tum quia virtutes quae ex malo culpae occasionantur, ut patientia martyrum, et poenitentia, etc., non deessent universo: quoniam invenirentur secundum praeparationem animi.

VIL Ad hoc dicitur, quod integritas universi maius bonum est quam quodcumque particulare bonum creatum, ut patet Genes. 1. Exigit autem universi integritas virtutes, et si qua sunt alia ex malo occasionaliter provenientia, non solum in statu imperfecto, sed in statu perfecto. Constat autem perfectum virtutis statum consistere in actu secundo, et non in habitu, ut patet I Ethic. et XII Meta- phys. Deessent ergo multae perfectiones universo: puta iustitia punitiva, patientia martyrum, et similia. — Imo, quod maxime ponderandum est, deesset universo hostia illa divini suppositi, quam in cruce obtulit; quod adeo bonum fuit et est, ut excedat in bonitate omne malum culpae, non solum hominum, sed daemonum. Unde et ipse ordo in divinam bonitatem secundum se, quamvis ex malo culpae sit laesus; tantum tamen boni ad eundem ordinem spectantis, ex malo culpae Deus effecit, ut feliciter actum cum universo dicere possimus, cum Deus mala culpae permisit; iuxta illud Gregorii: O felix culpa, etc.

VIII. Subest etiam naturalis ratio cur malum culpae permissum fuerit, scilicet suavis rerum dispositio. Potentia namque peccandi ab universo subtrahi non potuit sine illius maxima iactura, in amissione omnium creaturarum intellectualium, ut alibi patet. Actus autem peccati, ab huiusmodi potentia progrediens, quamvis prohiberi, idest non permitti, potuisset; suavis tamen dispositio liberi arbitrii creati hoc non exigit, sed magis ut sua vi seipsum agat. Et quoniam ad providentiam divinam spectat disponere omnia suaviter, sapientissime elegit Deus permissionem malorum culpae.

IX. Nec fallaris, cum legis in littera, mala esse de intentione naturae universalis; ac perinde mala culpae esse de intentione primi et universalissimi agentis. Haec enim non ita sunt intelligenda, ut ipsa mala sint volita seu intenta, sive per se sive per accidens (quoniam hoc esse impossibile de malo culpae, supra manifestatum est): sed quod ipsa mala non sunt molita, seu exclusa, per intentionem seu volitionem causae primae; et quod permissio malorum culpae est intenta, propter integritatem ac perfectionem universi. Et secundum permissionem hanc, tenet similitudo proportionalis inter intentionem naturae universalis respectu malorum naturalium, et intentionem Dei gloriosi respectu malorum culpae.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN titulo, ly immediate significat negationem medii provilos ad providentiae divinae complementum. Et sensus est: utrum ad actum providendi omnibus, qui Deo convenit, requiratur, aut etiam concurrat aliquis medius provisor, ut sic.

II. In corpore tria facit. Primo, distinguit actus providentiae in duo: scilicet in ordinare, et executionem statuti ordinis. Et primus proprie dicitur providere: secundus vero gubernare.

III. Secundo, respondet quaesito duabus conclusionibus, iuxta hos duos actus. Prima est: Deus immediate providet omnibus, quoad rationem ordinis. - Secunda vero est: Deus per aliqua media providet, quantum ad executionem.

Probatur prima. Deus habet in intellectu suo rationem omnium, etiam minimorum; et dedit causis quas effectibus praefecit, virtutem ad illos effectus producendos: ergo in sua ratione praehabet ordinem illorum effectuum in finem: ergo Deus per seipsum providet omnibus, quoad rationem ordinis.

Secunda vero probatur: quia Deus gubernat inferiora per superiora. — Et excluditur statim tacita obiectio contra eam, dum dicitur quod gubernare per media convenit Deo, non propter defectum virtutis, etc.; ut patet in littera.

IV. Attende, novitie, quod inter providere et gubernare hoc interest, quod providere est operatio immanens, gubernare vero transiens. Et propterea providere non per seipsum, ponit imperfectionem in ipso providente: quoniam importat ipsum non statuere in mente sua totum omnium ordinem in omnem finem, sed partem tantum. Gubernare vero per media, non ponit imperfectionem i in gubernante, nisi ex eius defectu procedat: sed ponit actionem eius transeuntem multis quasi instrumentis expleri; quod non inconvenire Deo patet..

V. Tertio excluditur ex dictis opinio Platonis, satis clare. De qua tamen, si diffuse videre cupis quomodo impugnetur, lege III Cont. Gent. cap. xxvi. Ibi enim advertes etiam quod non est intentionis praesentis excludere medios provisores, ut executores divini ordinis pertingentis usque ad minima (hoc enim esset etiam tollere prudentiam humanam): sed excludere medios provisores ut provisores tantum; idest ita provisores, quod non executores praefati ordinis, sed alterius in divino actu aliter non comprehensi. Et si vis perspicere conclusiones plenius hic positas, lege III Cont. Gent. cap. xciv, ubi nunc facta distinctio, cum eisdem conclusionibus, diffusius ponitur et manifestatur, in principio solutionis.

Commentaria Cardinalis Caietani

Titulus ex dictis in qu. xix, art. 8, clarus est. Est enim quaestio, utrum ex positione divinae providentiae modo declarato, sequatur quod omnia provisa sunt necessaria.

II. In corpore duo facit: primo, proponit conclusionem responsivam, annexa recitatione oppositae opinionis; secundo, probat conclusionem ipsam. - Conclusio est: Divina providentia imponit necessitatem quibusdam, et non omnibus.

Probatur sic. Ad providentiam divinam pertinet ordinare res in finem: ergo ad perfectionem universi: ergo omnes gradus entium producere: ergo quibusdam effectibus praeparare causas necessarias, et quibusdam contingentes. Non igitur ad eam spectat omnibus necessitatem imponere.

Prima consequentia probatur: quia perfectio universi est principale bonum existens in ipso. Bonitas enim divina est longe maius bonum, sed separatum ab universo, et finis eius separatus, ut patet XII Metaphys. — Secunda autem probatur: quia perfectio universi non esset, si non omnes essendi gradus invenirentur in rebus. - Tertia vero: quia oportet ad hoc ut necessario vel contingenter eveniant effectus, causas proximas esse huiusmodi.

Hic non opus est amplius repetere disputationem de contingentia: sufficiunt siquidem supra dicta etiam huic loco.

III. In responsione ad primum, dubitatio occurrit valde ardua, et forte ab humano intellectu insolubilis. Ad cuius evidentiam, ut melius percipiatur in quo consistit dubitatio, advertendum est quod aliud est A contingenter evenire, et aliud est A necessario evenire, et aliud est A infallibiliter seu inevitabiliter evenire. Tam primum enim quam secundum importat ordinem effectus ad causam in actu positam; illud quidem, quod sua causa habet potentiam ad utrumlibet; hoc vero, quod sua non potest deficere ab ipsius causalitate, Sed tertium communius est utroque: quoniam et contingentia et necessaria sequuntur divinam providentiam positam in actu, infallibiliter seu inevitabiliter; et cum hoc, illa sequuntur contingenter, et ista necessario.

IV. Ex his enim quamvis quiescat intellectus, attendens ad responsionem in littera positam circa salvationem contingentiae; fluctuat tamen circa connexionem praedictae infallibilitatis cum libero arbitrio, imo, ut rectius loquar, cum libero eventu ipsarum operationum quas liberas dicimus; et similiter cum ambiguo eventu contingentium aliorum. Cum enim in operatione libera sit considerare ipsam voluntatem, illius causam, et eventum, seu executionem ipsius, nunc ita quod non opposite; quamvis difficile non sit salvare naturam talis causae, scilicet liberae, cum praedicta infallibilitate (eo quia huiusmodi infallibilitas nihil dat vel aufert causae ad utrumlibet; sed cum ipsa stat quod causa habeat potentiam indifferentem ad illud infallibile et ad eius oppositum; et propter hoc divina providentia non adimit contingentiam a rebus); verum salvare praedictam infallibilitatem cum indifferentia seu libertate executionis seu eventus, hoc opus, hic labor est. Si enim infallibile est me diluculo primo futuro scribere, quamvis potentiam habeam ad utrumlibet, idest ad scribendum tunc vel ad non scribendum tunc; attamen potentia ista atque libertas non exibit in actum negationis scribendi, sed affirmationis, sic quod inevitabile est quin affirmatio eveniat. Et si sic est, cum iam ab aeterno divina providentia sit. in actu determinata respectu omnium, et immutabilis, et infallibilis, etc.; sequitur quod de facto omnia inevitabiliter eveniant, quamvis quaedam contingenter, et quaedam necessario.

V. Notanter autem dixi de facto: quia, de possibili absolute loquendo, potest Deus non determinare providentiam suam ad haec vel illa futura. Sed, cum iam determinata est, repugnat immutabilitati, efficaciae, universalitati atque certitudini suae evitabilitas evenientium. Et si omnia inevitabiliter eveniunt de facto, ut quid consiliamur, et conamur ad haec magis quam illa prosequenda vel vitanda? Nihil enim minus videtur ex hoc destrui tota pars moralis, omnisque conatus Ecclesiae, atque exhortatio ad bonum, quam ex negatione contingentiae. Quamvis enim negatio evitabilitatis et DARIne contingentiae non aequivaleant, ut iam patet ex dictis, quoad proposita tamen inconvenientia, aequivalere videntur. Nullus enim consiliatur de inevitabili; nec aliquis conatur aut hortatur aut orat circa inevitabilia.

VI. Ad hanc dubitationem nihil scriptum reperi in s. Thoma: quoniam nullibi eum movisse hanc recolo, sed semper studuit ad salvandam contingentiam. In aliis quoque doctoribus nihil hactenus comperi ad quaestionem istam, nisi quae communiter dicuntur de sensu composito et diviso, de necessitate consequentiae et consequentis, de libertate electionis divinae in aeternitate, deque natura causarum ad utrumlibet in universo inventarum.

VII. Sed haec omnia, ut ex dictis patet, intellectum non quietant: quoniam, ut iam dictum est, non de Deo secundum se considerato, sed secundum quod de facto est; et similiter non de ipsis naturis causarum aut rerum, nec de necessitate aut contingentia; sed de compossibilitate inevitabilium eventuum cum contingentia et libertate eorundem, est quaestio. Non enim satisfit quaesito, dicendo quod actus eveniens est evitabilis et inevitabilis: evitabilis quidem secundum se; inevitabilis vero secundum quod est provisus. Licet enim hoc sit verum, tamen non solvit nodum. Quoniam actus eveniens de facto est iam provisus ab aeterno, et esse provisum vincit conditiones ipsius secundum se: et consequenter actus eveniens est simpliciter, idest omnibus consideratis, inevitabilis; et secundum quid, idest solitarie sumptus, evitabilis. Sicut proiectio mercis tempore naufragii, est simpliciter volita, quia omnibus consideratis est volita; et secundum quid est nolita, quia secundum se proiectio ipsa displicet.

Nihil quoque ad propositum facit, dicere quod esse provisum nihil ponit in actu eveniente. In hoc enim exemplo manifeste apparet, nihil ad rem referre an ponat vel non ponat: esse namque volitum nihil ponit in proiecta merce, et tamen, etc.

Nec etiam evaditur dicendo quod, quia actus eveniens est provisus a Deo, et inevitabilitas eius sequitur esse provisum ut res respectiva ad Deum, actus eveniens est de facto inevitabilis respectu Dei, non autem respectu nostri. Hoc enim aequivalet nihilo. Quoniam, si de facto inevitabilis est a Deo, ergo et de facto inevitabilis est et simpliciter, et a nobis: quoniam impossibile est a quocumque vitari, quod a Deo de facto vitari non potest, propter ipsius summam efficaciam.

VIII. Oportet igitur, si quaestionis huius veritas quietare debet intellectum nostrum, alterum duorum dicere: aut quod esse provisum non sequatur inevitabilitas; aut quod inevitabilitas eventus provisi non deroget evitabilitati eorundem eventuum. Et hoc secundum quidem, propter rationem supra adductam, non capio quomodo possit verificari: liquet enim quod non nisi secundum quid evitabilitas salvari apparet. - Primum autem, quamvis communiter a doctoribus destruatur, dicentibus quod esse provisum, seu volitum, seu praedestinatum (pro eodem enim, quoad hanc difficultatem, omnia accipio) sequitur inevitabilitas; ego tamen, non ut opponam me contra torrentem, nec asserendo, sed stante. semper captivitate intellectus in obsequium Christi, suspicor quod, quemadmodum esse provisum nec contingentiam nec necessitatem ponit in eventu proviso, ut in littera dicitur, eo quia Deus est causa superexcedens, eminenter praehabens necessaria et contingen- tia (per hoc enim evadit s. Thomas ab illa ratione VI Metaphys. hic allata: intendit enim quod propositiones Aristotelis verificantur in causis particularibus, quarum aliae.. sunt necessariae, aliae contingentes, aliae per se, et aliae per accidens; non autem in causa universalissima excédente necessarias et contingentes, per se et per accidens; quosolum res, sed omnes rerum et eventuum modos); ita, elevando altius mentis oculos, ipse Deus, ex sua altiori quam cogitare possimus excellentia, sic rebus eventibusque provideat, ut esse provisum ab eo sequatur aliquid altius quam evitabiliÀtas vel inevitabilitas; ut sic ex passiva provisione eventus, neutrius combinationis alterum membrum oporteat sequi. Et si sic est, quiescet intellectus, non evidentia veritatis inspectae, sed altitudine inaccessibili veritatis occultae. Et hoc ingeniolo meo satis rationabile videtur: tum propter rationem praedictam; tum quoniam, ut ait Gregorius, minus de Deo sentit, qui hoc tantum de illo credit, quod suo ingenio metiri potest.

IX. Nec propterea negandum aliquid eorum quae ad divinam immutabilitatem, actualitatem, certitudinem atque universalÀtatem, et similia, spectare scimus aut ex fide tenemus, suspicor: sed aliquod occultum latere, vel ex parte ordinis qui est inter Deum et eventum provisum, vel ex glutino inter ipsum eventum et esse provisum, arbitror. Et sic, intellectum animae nostrae oculum noctuae esse considerans, in ignorantia sola quietem illius invenio. Melius est enim tam fidei catholicae quam philosophiae, fateri caecitatem nostram, quam asserere tanquam evidentia, quae intellectum non quietant: evidentia namque quietativa est. Nec propterea omnes doctores praesumptionis accuso: quoniam balbutiendo ut potuerunt, immobilitatem ac efficaciam summam et aeternam divini intellectus, voluntatis, potestatisque insinuare intenderunt omnes per infallibilitatem ordinis divinae electionis ad eventus omnes: quorum nihil praefatae suspicioni obstat, quae altius quid in eis latere credit; Et vere, si sic praedicaretur, nullus forte circa praedestinationem erraret Christianus; sicut non. errat in materia Trinitatis, quia dicitur, et scribitur, et ita est, quod occulta est humano intellectui, et sola fides sufficit.

Optimum autem atque salubre consilium est in hac re, inchoare ab his quae certo scimus, et experimur in nobis, scilicet quod omnia quae sub libero arbitrio nostro continentur, evitabilia a nobis sunt; et propterea digni sumus poena vel praemio: quomodo autem, hoc salvo, divina salvetur providentia ac praedestinatio, etc., credere quod sancta Mater Ecclesia credit. Scriptum est enim: altiora te ne quaesieris; plurima enim sunt tibi supra sensus hominum revelata. Et hoc est unum de illis.

P"

niam ad eam spectat producere, ut effectus electos, non.