Quaestio 1

Commentaria Cardinalis Caietani

E titulo primi articuli quaestionis primae, scito quod hic non quaeritur de hoc vel de illo agere; sed universaliter utrum agere hominis sit propter finem. Hunc enim sensum et argumenta et conclusio responsiva manifestant.

II. In corpore eiusdem articuli, dubium. occurrit circa discursum. quo ponitur differentia. inter actiones hominis et humanas, et concluditur solas illas esse humanas, quarum homo est dominus. Procedit enim littera ab homine inquantum homo, 4d hominem inquantum est dominus suorum actuum: et tamen constat quod communius est quod. convenit homini inquantum homo, quam quod convenit ei inquantum dominus suorum actuum. Quidquid enim habet homo inquantum dominus, habet inquantum homo: sed non e converso, ut patet de actu intellectus praeveniente actum voluntatis; hic enim convenit homini inquantum a ceteris animantibus differt, et tamen illius non est homo dominus, quia praevenit voluntatem. Et sic totus litterae processus ruere videtur.

III. Ad hoc dicitur quod decisio quae fit in corpore, intelligenda est proprie et formaliter de actione; et non, extenso vocabulo actionis ad omnem operationem. Vocatur autem proprie actio hominis, quam exercendo dicitur agere: et non penes quam magis dicitur. agi quam agere. Modo constat quod prima operatio intellectus, quae facit dubium in proposito, est mere naturalis etiam antecedenter, et propterea non est computanda inter actiones: secundum ipsam enim homo non dicitur agere, sed agi potius, ut in secundo articulo universaliter de naturalibus actionibus littera dicit. Negandum est ergo quod aliqua actio conveniat homini ut homo, quae non conveniat ei ut dominus, et e converso. Et licet per illam primam operationem homo differat a ceteris animalibus, quia illa est intellectualis; non tamen differt ab eis per illam tanquam per actionem. Differt enim homo in agendo a ceteris animalibus per hoc, quod est dominus suorum actuum: quamvis in essendo et operando, de quibus non est praesens negotium, per aliud differat. Etsic stat solida littera et quoad processum, et quoad distinctionem.

IV. In corpore eiusdem articuli, circa illam propositionem, Obiectum voluntatis est finis, dubium est. Quia aut est sermo de formali ac primo obiecto; aut non. Si sic, falsum est: nam finis est pars subiectiva obiecti voluntatis; quia voluntas extendit se ad finem, et ad ea quae sunt ad finem. - Si non, tunc probatio conclusionis invalida est: nam constat quod in reliqua praemissa, scilicet, Actiones omnes procedentes ab aliqua potentia, procedunt secundum rationem sui obiecti, aperte loquitur de obiecto primo et formali,

V. Ad hoc dicitur quod littera loquitur de primo et formali obiecto voluntatis, ut patet in responsione ad 2, et de fine in actu exercito. Et propterea addidit fini bonum, dicendo finis et bonum: hoc enim exercet finalem causalitatem. — Nec obstant ea quae sunt ad finem. Quoniam ea quae sunt ad finem, ut sic, non appetuntur nisi ratione finis. Unde ratio eadem semper est omnium vobee scilicet finis: diversimode tamen, scilicet in se, vel in alio participata. Et hoc formaliter vel virtualiter: quod dico propter volita vel nolita neutraliter seu absolute, de quibus in primo libro tractatum est.

VI. In calce eiusdem articuli dubium | novitiorum occurrit, quomodo ex hoc quod voluntatis obiectum formale est finis, conclusum est quod omnes actiones humanae sunt propter finem. Debebat namque concludi: Ergo omnes actiones humanae zendunt in finem. Sicut ex hoc quod color est obiectum visus, concluditur: Ergo omnis operatio visus tendit in colorem. Et in proposito, ex hoc quod bonum est obiectum voluntatis: Ergo omnis operatio voluntaria tendit in bonum.

VII. Ad hoc dicitur quod, quia tendere in aliquid commune est omni tendenti in terminum, fieri autem vel esse propter aliquid specialiter est appropriatum causalitatis finis expressioni; et doctrina ex propriis tradenda est: ideo, licet potuisset concludi, Ergo omnes actiones humanae tendunt in finem (quia si sunt propter finem, tendunt in finem); oportuit tamen specificare proprium modum tendendi in causam finalem, et dicere, Ergo sunt propter finem. Et scito quod id quod in actu signato significat esse, fieri, agere propter finem, significat in actu exercito tendere in bonum ut sic: quia bonum exercet rationem finis. Et propterea idem etiam est tendere in bonum ut sic, et propter finem, Sed Auctor ly propter finem usus est ad claritatem doctrinae de fine in actu signato, vocabulis utens ut communiter philosophi faciunt; sicut etiam de agere et tendere et aliis huiusmodi est sermo. Agere enim ducem belli propter finem, significat hoc quod exercet, dirigere aciem exercitus ad consequendam victoriam et gloriam. Et similiter esse propter finem exercetur per hoc quod est esse melius, utilius, convenientius, et alia huiusmodi bonitatem importantia.

VIII. In responsione ad primum eiusdem articuli, circa illa verba, Finis ut est primus in intentione, habet rationem causae, dubium occurrit an res sit finis secundum quod est in intentione, an secundum quod est in rerum natura. Difficultant enim hoc diversae conditiones finis. Dicitur enim de fine quod est prima causa, quod causa causarum,

quod movet agens, quod movet non qwtum. Et rursus de.

eodem dicitur quod est ultimum, quod optimum, quod penes defectum assecutionis ipsius dicitur agens frustra egisse, Ex his enim videtur quod esse finem convenit rei secundum. esse in rerum natura: nam illud est ultimum, optimum, et quo non proveniente dicitur frustra. Ex prioribus autem apparet quod esse finem convenit rei secundum esse in intentione: nam secundum illud est primum, causat omnem causalitatem ceterorum, et est movens non motum.

Verba quoque s. Thomae hic, et Averrois in XII Metaphys., comment. xxxvi, non consonare videntur: dum hic dicitur quod res prout est prior secundum intentionem, habet rationem finis; ibi vero dicitur quod "balneum secundum quod est in anima, est agens desiderium; secundum vero esse extra, est finis".

IX. Ut igitur res non remaneat ambigua, primo ponam tres propositiones, declarando illas; deinde probabo illas et sic, tertio, patebit veritas. Prima propositio est: Esse in intentione non est ratio finis, sed eius conditio. - Secunda est: Esse in executione nec ratio nec conditio finis est, sed coincidens illi. — Tertia est: Esse in rerum natura est ratio finis.

Ad quarum evidentiam, scito primo quod, sicut in causalitate efficiente distinguendum est de ratione efficiendi et conditione efficientis (dicimus enim, cum medicus medetur, quod ratio medendi est ars medicinae; conditio vero medicantis est existere, esse singulare quoddam subsistens, etc.); ita in causalitate finali distinguendum est inter rationem finalizandi, et conditionem finalizantis. Et, ut experientia in nobis ipsis testatur, inter agens et finem quoad hoc tantum interest, quod, universaliter loquendo, ratio agendi est forma (iuxta illud III Physic., text. xvi, Semper existimabitur species aliqua movere), conditio vero agentis est subsistere, vel in subsistente esse (iuxta illud I Metaphys., Actiones sunt subsistentium): ratio autem finalizandi est esse rei quae finis dicitur, conditio vero finalizantis est esse in intentione.

Scito secundo, quod esse in natura ab esse in executione licet non distinguatur sicut unum esse ab alio esse, distinguitur tamen adeo ab eo, ut esse in executione, ut sic, significet esse ut pendens ab agente: esse vero in rerum natura hoc nec includit nec excludit, immo fundare potest causalitatem ex qua dependet agens et eius executio. - Et sic patet sensus propositionum positarum.

X. Probantur autem sic. Finis, bonum et appetibile eiusdem sunt rationis et conditionis; ut patet ex II Physic. et I Ethic. Ergo ratio appetibilis est ratio finis; et conditio appetibilis est conditio finis; et e converso. Et similiter quod non est ratio unius, non est ratio alterius. Modo constat quod ratio quod sanitas appetatur, est esse non in anima (nam non appetit infirmus sanitatem in anima), sed in rerum natura. Ergo esse sanitatis in rerum natura est ratio finalizandi, - Et rursus constat quod sanitas nunquam appeteretur, nisi obiecta et cognita. Ergo esse in intentione est conditio finalizantis. - Et rursus constat quod appetibile movet non motum. Ergo esse in executione, quod est esse in dependentia ad agens, non est ratio nec conditio finis. Sed quia finis generationis et forma geniti coincidunt in idem numero, ex II Physic., ideo esse in executione coincidens quoddam est.

Et si quaeras de esse sanitatis in rerum natura, an finalizandi ratio sit quando est, aut quando futurum est: respondeo quod utroque tempore, respectu diversorum actuum appetitus, cuius proprium est obiectum finis et bonum. Nam esse in rerum natura sanitatis futurum movet finaliter appetitum secundum actum desiderii; et idem esse postmodum praesens movet appetitum, etiam finaliter, secundum actum delectationis. Habet enim hoc singulare genus causae finalis, ut causalitatem suam actu exerceat etiam habens tantum esse in anima tanquam conditionem causae. Nec hoc est magis mirum quam mirabilis sit diversa natura causandi.

Verum adverte hic duo. Primum est quod ratio desiderabilis non excludit esse in rerum natura praesentialiter. Quoniam esse sanitatis desideratur non solum dum non est, sed usquequo habeatur inclusive: proportionaliter tamen, idest quod, sicut agens agit donec sanitas habeatur inclusive, ita sanitas semper finalizat; et sicut illud agit ut in via, et ut in termino, ita finis proportionaliter. Aequale enim oportet esse tempus finalizandi tempori agendi: alioquin agens ageret non propter finem. - Secundum est quod ratio delectabilis non excludit esse in intentione ut conditionem; ut patet in animalibus. Unde ex hoc quod ratio finalizandi est quandoque esse in rerum natura praesentialiter, non excluditur universaliter dictum huius litterae, scilicet quod secundum quod est in intentione habet rationem finis: semper enim exigitur ista conditio. Et si in pure naturalibus illam quaeris, memento quod opus naturae est opus intelligentiae, et cessabit quaestio.

XI. Ex his autem facile patet consonantia ac ratio dictorum de fine. De fine enim dicitur quod est finis secundum quod est in intentione: et verum est, prout ly secundum seu inquantum denotat conditionem finis. Et quod est ultimus, optimus, et secundum esse extra, et perfectum, etc.: et verum est, prout denotatur ratio finis. — Sed esto cautus, quod aliud est dicere: Finis ratio est ultima, optima, perfecta, esse extra, etc.; et aliud est dicere: Finis ratio est in statu optimo, ultimo, perfecto, extra animum, etc. In primo denotatur quod ratio finalizandi sit talis secundum se for- maliter: in secundo vero, quod habeat talem statum quasi conditionem requisitam ad finalizandum. Unde prima concedatur: secunda autem, utpote falsa, neganda est. Sanitas enim desideratur secundum esse perfectissimum, quoad ra-. tionem desiderabilis: sed cum desideratur, non habet statum perfectissimum; immo ille desideratur ut habeatur.

Quod autem obiicitur de frustra, nihil officit: nam frustra non dicitur per privationem causalitatis finalis; sed per privationem assecutionis ex parte efficientis, praesupposita causalitate finali. Quod enim agit propter finem, si non assequatur illum, frustra laborasse dicitur. - Et si instetur, quia in ipsa assecutione finis causalitas est finalis: iam patet responsio, quod est tunc consummatio finalizandi, sicut et agendi. Et sic ex ratione ipsius frustra nihil aliud habetur nisi quod ratio finalizandi est esse in rerum natura; et quod esse in rerum natura futurum quidem finalizat, noviter autem praesens consummat finalizationem desiderii. Quod totum et veritati et doctrinae huic consonat.

Averrois quoque verba, quantum ad propositum spectat, scilicet de finis ratione, nobis attestantur: nam de fine, quoad rationem finis, dicit quod est esse extra; quod nos docuimus. Quantum vero ad esse intra, quod sit vel non sit conditio, nihil dicit.. Quod vero dicit, quod secundum esse intra est agens, alterius negotii est, et tractatum in primo libro. Quare etc.

XII. In responsione ad secundum, circa rationem qua ostenditur quod actus voluntatis non potest esse ultimus finis, dubium occurrit an intendat de ultimo fine, ut res dicitur finis; aut de ultimo fine, ut adeptio rei dicitur finis. Si littera enim intendit de ultimo fine primo. modo, constat quod non solum actus voluntatis, sed nullus actus cuiuscumque potentiae potest esse finis ultimus: sic enim solus Deus est finis ultimus. — Si autem intendit de fine secundo modo, tunc maior, scilicet, Finis est obiectum voluntatis, hoc modo intellecta, esset probanda. Negatur enim de facto a ponentibus felicitatem in actu voluntatis: ponunt enim actum amandi Deum ultimum finem ut adeptionem, ipsum vero Deum ut esse adeptum. Et sic, secundum istos, diceretur ad hanc rationem litterae, quod finis ut res, est obiectum voluntatis; finis vero ut adeptio, est actus elicitus voluntatis.

XIII. Ad hoc responderi potest, quantum ad propositum spectat, primo quod littera loquitur de ultimo fine integraliter; et non pro hac vel illa eius parte, vel quasi parte, scilicet re vel adeptione. Ita quod maior est: Finis ultimus simpliciter, et non secundum aliquid eius, est obiectum voluntatis. Et est ista propositio inductive nota: nam nunquam in numerum invenitur ponere finis ut res, contra. finem ut adeptio; avarus enim pro obiecto eodem respicit habere pecuniam, et infirmus habere corpus sanum, etc. Sub hac autem propositione non potest subsumi de actu intellectus, sicut de actu voluntatis, quod non est obiectum primum voluntatis: nam de actu voluntatis est verissimum; de actu vero intellectus est falsum, quoniam non solum bonum, sed bonum cognitum, est obiectum primum voluntatis. Et sic ratio litterae, de fine simpliciter intellecta, infert intentum, scilicet quod actus voluntatis non potest esse ultimus finis, quia non potest esse obiectum primum voluntatis.

Secundo potest dici quod iste sermo potest intelligi de fine, eo modo quo res dicitur finis; sed non est sermo de fine ultimo communissimo, qualis est Deus, sed proprio hominis; de quo hoc occultum littera pandit, quod si est aliqua actio hominis, quod illa non potest esse actus elicitus voluntatis. Nec est eadem ratio de actibus alterius potentiae, puta intellectus: quia ille, ex quo potest esse obiectum voluntatis, non prohibetur ex hoc quin sit finis ut res. Et propterea forte littera non affirmative, sed conditionaliter dicit, si aliqua actio hominis est ultimus finis. Sat enim est huic litterae salvare quod, etiamsi homo ageret actionem quae esset ultimus finis ut res est ultimus finis, adhuc verificaretur quod tunc ageret etiam propter finem: quia vellet illam actionem, et sic ipsum velle esset propter finem. - Nec subeat hic dubitatio, quomodo actio illa ultima in qua consistit felicitas ultima, sit imperata, apud doctrinam s. Thomae, quoniam ponit voluntatem et intellectum. naturali motu ferri in Deum oblatum cum lumine gloriae. Haec enim solves intuendo quod loquitur de homine inquantum homo, et non quatenus divinae consors est naturae per gloriam.

Et si hanc litterae responsionem notaveris, perspicies interpretationem principalis conclusionis responsivae posi- tae in corpore huius articuli, scilicet: Omnes actiones humanae sunt propter finem. Ly enim omnes non distribuit pro omnibus actionibus seorsum sumptis; sed pro singulis perfecte seu integraliter sumptis, Si enim aliqua actio intellectus est ultimus finis, illa secundum se sola non potest esse propter finem: sed ipsa ratione eius velle a quo pendet, quod in se participative claudit, est propter finem. Et sic omnes actiones humanae sunt propter finem.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo secundo dubium occurrit, quid intersit inter licséeheadgis finem, et apprehendere rationem finis: hanc enim differentiam constituit littera radicem differentiae inter rationalia et irrationalia sensitiva in agendo propter finem. Non enim potest dici quod per finem intelligitur hic finis, et per rationem finis intelligitur quidditas finis: quoniam mulier praeparans cibos ut comedat hora prandii, quidditatem comestionis nec in universali nec in particulari novit; sed ad hunc finem qui est tunc comedere, apprehensum, ordinat praeparationem suam.

II. Ad hoc dicitur quod, cum ratio finis consistat in hoc quod est esse cuius causa seu propter quid, cognoscere rationem finis est cognoscere habitudinem finis ad id quod est ad finem. Qui enim proportionem horum cognoscit, ad finem se movere potest: et qui non novit, non potest. Cuius signum est quod, apprehenso aliquo fine, puta sanitate, nihil agimus propter ipsam, donec cognoscamus habitudinem eius ad exercitium, vel diaetam, vel potionem, etc. In cognitione ergo proportionis seu habitudinis rei quae est finis, ad id quod est ad finem ut sic, consistit cognoscere rationem finis. Et hinc oritur differentia in movendo se ad finem cognitum, et non movere se, ut in littera dicitur.

III. In eodem secundo articulo, in responsione ad tertium, nota rationem optimam quare opus naturae est opus intelligentiae.

Commentaria Cardinalis Caietani

In tertio articulo dubiumá occurrit circa processum litterae. Nam digredi videtur a principio activo ad principium finale, dum assumit universaliter quod actio specificatur ab actu qui est principium agendi, ut calor calefactionis; et subsumit quod finis est obiectum voluntatis, ac per hoc principium actus deliberati a voluntate; et sic concludit finem ut principium specificare actionem humanam. Constat enim quod finis non est actus qui sit principium agendi: sed est finis propter quem agens principio agendi agit. Malus igitur videtur processus litterae.

II. Ad hoc dicitur quod finis est non solum finis, sed obiectum voluntatis; ac per hoc, loco formae, quae est principium agendi; balneum enim, inquit Averroes, in anima est agens desiderium. — Et si contra hoc instetur, quia non salvatur iuxta hanc responsionem sermo formalis, scilicet quod finis speciem det actioni humanae, sed res quae est finis: respondendum est quod finis, inquantum finis, habet quod sit obiectum voluntatis, et sit ratio agendi tali potentiae, cuius est proprium obiectum; et sic est sermo formalis, quod finis specificet actionem humanam. Et nulla digressio in processu commissa est: sed diversus modus habendi rationem agendi inclusus in minore, apparentiam dat dubio. Ipsum enim esse propter quod voluntas agit, est esse quo voluntas agit; nec sibi debetur alio modo quo agit, seu ratio agendi.

III. In eodem articulo, nolo repetere scripta supra Primam Partem. Sed in responsione ad primum, nota illa verba, et hoc ipsum est de ratione actus. Ex his enim patet quam conformis s. Thomae sit doctrina superius tradita de distinctione intrinseca quarundam rerum, scilicet potentiarum, actuum, motuum, et huiusmodi, per extrinseca a quibus rationes earum absolvi nequeunt.

IV. In eodem tertio articulo, in responsione ad tertium, adverte quod Auctor non negat pluralitatem finium etiam proximorum absolute; sed specificantium actum. Unius enim numero actus, prout semel egreditur ab operante (quod dicitur propter accidentes i intentiones in continuando actum), unus solus est finis proprius, a quo est species velut substantialis. A ceteris autem accidentales species sunt; ut inferius clarificabitur de circumstantiis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem primae quaestionis, dubium la circa responsionem ad primum, cum dicitar quod de ratione boni est quod aliquid ab ipso effluat. Nam si hoc est verum, sequitur primo quod de ratione boni quod est essentia divina, est quod aliquid ab ipsa effüluat. Et cum illud quod est de ratione alicuius, necessario conveniat illi, sequitur quod necessario ab essentia divina aliquid effluat. Et sic non libere, sed necessario res effluxerunt in esse a Deo.

Sequitur secundo, quod intellectus divinus, moderando effluxum bonorum a primo bono, auferat a bono id quod est de ratione eius. Quod et impossibile est, et non est fas tribuere divinae sapientiae, quae disponit omnia suaviter. - Probatur sequela. Quia, constituendo ultimum bonum inferius, cum illud, quia bonum est, habeat de ratione sua quod aliquid ab eo effluat; et quia ultimum, nihil ab eo effluit; oportet quod sit ablatum ab eo id quod est de ratione eius.

Il. Ad hoc dicitur quod inter finem et bonum hoc interest, quod, cum finis habeat duo, scilicet esse obiectum appetitus (habet enim rationem appetibilis), et esse causam finalem (finis enim alicuius est finis), et secundum horum oritur ex primo (nam finis ex eo quod- appetibilis, causat finaliter); bonum exercet rationem finis quoad primum. Propterea et in I Ethic. dicitur, Bonum est quod omnia appetunt: et divina essentia habet rationem boni respectu suae naturalis voluntatis, utpote proprium obiectum illius, cuius constat non esse finem positive, sicut nec aliam causam. Secundum autem exprimitur nomine finis. Et propterea.bonum exercet finem in seipso, et in his quae sunt ad finem, utpote appetibilis rationem habentia: finis autem distinguitur contra ea quae sunt ad finem, ut causa ab effectu.

III. Ex his autem deducitür, cum duplex sit effluxus a bono, scilicet in appetitu et in re (et primus in littera vocatur secundum ordinem intentionis, secundus executionis); si sit sermo de effluxu in appetitu, constat quod de ratione boni est non quod appetatur, sed quod sit appetibile; ac per hoc, non quod ab eo aliquid effluat, sed quod sit tale a quo effluat appetitus sui. Et si contra hoc opponatur processus in infinitum, quia si quodlibet bonum pariet sui amorem, ét ille amor, cum sit bonum, pariet sui amorem, et sic in infinitum: facilis est responsio ex responsione ad tertium, quod hoc, cüm sit per accidens, non inconvenit sortiri infinitatem, sicut in actibus reflexis intellectus. Si enim eodem actu in obiectum et actum mens nostra ferretur, in primo actu esset status, sicut est in intellectu angeli. — Si vero sit sermo de effluxu in re, sic tanto magis constat quod non est de ratione boni diffundere se, sed esse diffusivum sui. Quoniam bonum ad actualem diffusionem sui in re non pervenit immediate, sed mediante causa efficiente, voluntate scilicet, cuius est obiectum, a qua fit quod sit actualiter finis alicuius, cuius erat finis aptitu- - dinaliter tantum. Et propterea prima obiectio nihil officit.

IV. Ad secundum autem dicendum est quod, cum bonum multipliciter dicatur, sicut et ens, non est unicum iudicium de omni bono dandum; sed discernendum est quod aliquid dicitur bonum quia est quod est bonum, aliquid quia est quo aliquid est bonum, aliquid ut actio boni, aliquid ut terminus consummans esse bonum, et huiusmodi. Et dicendum quod unumquodque eo modo quo est bonum, est diffusivum sui in appetitu: et similiter unumquodque eo modo quo est bonum, est effusivum sui in re, idest communicativum sui, vel ut principium, vel ut terminus, vel ut subiectum, vel ut passio, etc. Et sic divina sapientia et finem constituit processui bonorum a primo bono, dum finita ea constituit in numero, pondere et mensura; et nullum bonum eo quod est de ratione sua, privavit; sed unicuique non eodem modo distribuit modos communionis, ut simul communio ómnium. et status daretur bonis. Ab ultimo namque bono, etsi non emanet aliquid in re ulterius, est tamen hoc bonum quod est terminare effluxum boni et perficere ac consummare rem in esse perfecto; quod non parum boni est.

V. In eodem quarto articulo dubium occurrit circa responsionem ad secundum, quo pacto: potest esse verum quod inter species numerorum sit ordo per accidens, et processus in infinitum, quia accidit numero praeexistenti quod ei addatur unitas. Videtur enim in primis contra communem animi conceptionem, scilicet quod inter species est ordo per se. Et probatur ratione: quia una species, puta trinitas, est per se prior quaternitate, et quaternitas est per — se posterior trinitate, et simile est de trigono et tetragono,

VI. Ad hoc dicitur breviter (quia extra moralia est materia haec) quod aliud est loqui de ordine entium, et aliud de ordine eorum ut causae et causati. Sermo praesens est de ordine finium, idest causarum finalium: et propterea, de ordine causandi loquendo, dicitur quod numerus praecedens est causa per accidens numeri sequentis, quia accidit numero praeexistenti, puta octonario, ut sic, quod addatur unitas et fiat novenarius. Obiectio autem militat de ordine ipsarum specierum absolute, non in ratione causae et causati.

Sed si studiose inquiritur quomodo in speciebus numerorum, figurarum et proportionum, datur processus in infinitum, et tamen communiter dicitur quod in per se ordinatis entibus non datur processus in infinitum: dicendum est quod illud commune dictum intelligendum est de entibus simpliciter, non de entibus secundum quid. Huiusmodi autem species, cum non sint nec esse possint in actu, sed semper sint in actu permixto potentiae, ut patet in IX Metaphys.; non sunt inter entia nisi secundum quid, ut est infinitum. Et propterea non de eis intelligitur, cum dicitur quod in entibus habentibus. per se ordinem, non est processus in infinitum.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quinto eiusdem primae quaestionis, adverte primo titulum, quod intelligo ipsum de simul fieri tam actu, quam affectu seu habitu. - Deinde vim rationum in corpore. Procedunt enim ex diversis capitibus: nam prima, ex eo quod ultimus finis habet rationem boni perfecti respectu illius; secunda, ex eo quod habet rationem primi boni naturalis; tertia, ex eo quod habet rationem primi specificantis. Et licet prima ratio clarius convincat, et propterea illa utitur Auctor in responsionibus argumentorum; eodem tamen modo omnes clarificant. Nam sicut repugnat divitias, verbi gratia, ex una parte, et voluptatem ex altera parte, constituere simul duo bona completa unius, quia sequitur quod neutrum seorsum est sufficiens, ac per hoc utrique aliquid deficit, et utrumque est incompletum; ita repugnat haec eadem constituere simul duo prima bona naturalia, quia neutrum esset primum a quo inciperet motus voluntatis; et similiter repugnat eadem constituere duo prima specificantia, quia neutrum eorum esset specificans primum. Unde hae rationes, directe concludentes unitatem formalem ultimi finis in unoquoque, quia habet rationem completi, naturalis, et specjficantis primo; simul concludunt quod impossibile est simul poni huiusmodi rationem formalem in diversis e regione condivisis, ita ut distinguatur ipsa ratio formalis in eis, et fiant simul duo ultimi fines unius hominis. Cum quo tamen stat, ut in littera dicitur, quod ratio ista ponatur in pluribus tanquam partibus integrantibus unum subiectum adaequatum illius.

II. Sed unum hic occurrit novitiorum dubium, quomodo stant haec duo simul, quod quilibet peccator constituat sibi ultimum finem in illo commutabili bono ad quod intendit, cum avertitur a Deo peccando mortaliter; et quod non habeat simul in habitu diversa ut ultimos fines; cum contingat eundem hominem simul esse in disparatis peccatis mortalibus, puta gula et iniustitia, ita quod neutri per alterum afficitur, sed ebrietas eum secundum se delectat, et similiter iniustitia.

III. Ad hoc breviter dicitur quod omnes fines proximi peccatorum mortalium uniuntur in uno ultimo fine, qui est ipsemet peccator: quoniam amor sui usque in contemptum. Dei, constituit civitatem tenis, sicut amor Dei usque ad contemptum sui, Ierusalem. Unde huiusmodi peccator nec in gulae nec in iniustitiae apparenti bono seorsum constituit ultimum finem (cuius signum est, quia neutrum sibi sufficit): sed omnia commutabilia bona ad quae peccator convertitur, referuntur ad unum communem finem, qui est simpliciter ultimus sibi, scilicet ipsummet; quoniam omnia appetit ut conferentia ad bonum proprium. Ita quod huiusmodi bona non appetuntur ut fines ultimi simpliciter, sed ut fines ultimi partiales; ut scilicet partes boni proprii, quod est simpliciter finis ultimus illius, et intentum in omni peccato mortali. Littera autem docet impossibile esse quod unius simul sint plures fines ultimi simpliciter. Et propterea nulla est contrarietas inter proposita.

Commentaria Cardinalis Caietani

In sexto articulo unum oportet prae oculis semper habere, ut non fallamur, scilicet distinctionem inter ultimum finem hominis formaliter, vel materialiter, quae in articulo septimo exprimuntur. Ultimus enim finis formaliter nihil aliud est quam bonum perfectum cuiusque; ut in quinto dicitur articulo. Et de ultimo fine formaliter hic sextus articulus verificatur primo. De ultimo autem fine materialiter verificatur secundario, ut scilicet induit illius rationem formalem: oportet enim quaecumque homo vult, quod velit propter suam perfectionem; quoniam, ut in Octavo dicitur .Ethic., amabile quidem bonum, unicuique autem proprium.;

II. Et si hoc.advertisset Scotus, non dixisset forte quod scripsit in Quarto, dist, xuix, illa quaestione, Utrum omnia quae appetit homo, appetat propter beatitudinem. 'Tenet enim partem negativam: quia homo potest libero appetitu velle non propter beatitudinem, tam negative quam contrarie, Negative quidem, tum quia intellectus potest aliud quam beatitudinem cogitare, et consequenter voluntas velle. Tum quia intellectus potest aliquod bonum considerare ut bonum in se, non considerando ut bonum ad finem: ergo et voluntas potest velle illud. Contrarie vero, quia, stante certitudine de beatitudine in Deo etc., et malitia fornicationis, potest homo velle fornicari.

Sed haec. facillime cedunt, si beatitudo (de qua hic sermo non esset, nisi ratio ultimi finis hominis et beatitudinis formaliter esset eadem, quoad hanc difficultatem) recte consideretur. Nos enim loquimur de ultimo fine formaliter: et dicimus quod nihil potest appeti nisi ipse aut propter ipsum; et qüod nec negative nec contrarie potest aliter appeti.

Et ad primum motivum Scoti patet solutio in littera, in responsione ad 3 in hoc articulo, ubi dicitur quod, intellectu aliud. cogitante, voluntas vult propter ultimum finem virtualiter, etsi non actualiter; et hoc sufficit.

Ad secundum vero patet responsio ex dictis in eodem articulo ad 1 et ad 2. Inde enim habetur quod quodcumque partiale bonum appetatur, appetitur saltem ut bonum appetentis: et consequenter propter ultimum finem. Nam, ut in eodem corpore dicitur, inchoatio alicuius ordinatur ad consummationem eius. E

Ad motivum autem de contrarie appetibili, manifesta est responsio: quoniam nullus potest appetere contrarium suae plenae perfectionis. Quoniam quidquid appetit, appetit: ut perfectionem habeat aliquam; quamvis. appetat contrà talem rem, quae est ultimus finis, ut patet in peccante mortaliter; et praeter.illam, ut patet. in peccante venialiter,

Nec te moveat quod etiam actus speculativos diligimus propter finem. Quoniam, ut hic et inferius in quaest. xrrr, art. 3, ad 1, discere potes, dicuntur non propter aliud, non per negationem. ultimi finis, sed per negationem. alterius proximi et proprii finis, Et similiter dicuntur fines aliorum; non per affirmationem ultimi finis, sed in illo ordine, etc.

In articulis septimo et octavo nihil occurrit scribendum.