Quaestio 69

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulis primo et secundo quaestionis sexagesimaenonae circa confessionem accusati seu rei, nota tres casus in littera in quibus solum tenetur reus fateri veritatem. Primus est cum praecessit infamia super aliquo crimine; secundus, cum aliqua expressa indicia apparuerint; tertius, cum praecessit semiplena probatio. Et quoniam triplex est modus procedendi in criminibus, scilicet per inquisitionem, denuntiationem et accusationem, adverte diligentissime quod quando per viam inquisitionis proceditur, oportet praecedere infamiam, Et vocatur infamia non frequens vox discolorum, sed frequens vox talis ut apud probos et providos viros reddatur persona de crimine tali rationabiliter suspecta. Dico autem de crimine tali: quia inquisitio non potest fieri nisi de crimine illo de quo aliquis est diffamatus. Nec est verum id quod quidam scripserunt, scilicet quod diffamatus de uno crimine possit inquiri de aliis. Sed hoc est manifeste contra decretalem, Extra, de Accusationibus, cap. Inquisitionis, ubi habentur haec verba: Znquisitio fieri debet solummodo super illis de quibus clamores aliqui praecesserunt. Et intantum decretalis illa exigi vult praecedentem infamiam super aliquo crimine, quod si. duo vel plures iurati affirmant aliquem crimen aliquod eisdem videntibus commisisse, de quo aliqua non laborat infamia, non est contra eum. propterea inquirendum, etc. Nec ratio quae illos movit, scilicet quia non propter occultationem peccati, sed propter occultationem peccatoris prohibetur homo de occultis iudicare, concludit intentum eorum. Quoniam falsum est quod iudicium de occultis sit prohibitum non propter occultationem peccati: immo quia peccatum est occultum, ideo exemptum est ab inquisitione humana et iudicio humano, quoniam omnia iudicia humana ad publicam potestatem scientiamque spectant. - Caveant ergo suae et subditorum suorum conscientiae praelati illorum religiosorum qui diffamato de uno praecipiunt inquirendo de aliis, de quibus non est diffamatus: peccant enim ipsi praecipiendo, et subditi non tenentur obedire. Nec excusantur praelati huiusmodi ex eo quod inquirunt de aliquo de quo fuit aliqua suspicio aliquando: oportet enim infamiam, seu clamorosam insinuationem praecedere, et non simplicem suspicionem, ut dictum est.

II. In secundo autem casu, cum scilicet manifesta apparuerint indicia, nota tria. Primo, quod indicium dupliciter sumi potest: primo, communiter, ut frequenti usu signa indicia vocamus; alio modo, proprie, ut iuristae indicii nomine utuntur. Et sic sumitur in proposito. Et distinguitur in indicium perfectum, et imperfectum: adeo ut multi testes singulares, nisi aliquis eorum sit omni exceptione maior, non faciant, apud eos, unum perfectum indicium, et.volunt ad indicium requiri duos testes. ^^ Secundo, quod non singulariter, sed pluraliter Auctor dicit, indicia. Quia regulariter unum indicium non sufficit ad praecipiendum et veritatem extorquendam a reo. Dico autem, regulariter: quia materia ista de indiciis multum ex prudentia iudicis pendet, consideratis conditionibus et circumstantiis personae, loci, temporis, conditionis, etc.

Tertio, quod Auctor dicit indicia non qualiacumque, sed manifesta. Quod ad tria referri intelligo. Primo, ad factum cuius est indicium: ita quod manifeste indicent tale factum. - Secundo, ad personam: ita quod indicent quod ipsa perpetraverit tale facinus, Nam sicut praecedens infamia de crimine intelligitur non de crimine absolute, — sed de crimine huius personae, ita quod persona sit diffamata de crimine; ita in indiciis oportet ut indicia personae criminosae appareant. — T'ertio, ad processum: ita quod indicia huiusmodi manifestentur reo, ut sciat se esse in tali articulo constitutum quod tenetur obedire iudici praecipienti et extorquenti veritatem. Alioquin, cum ipse reputet se esse occultum, et ista indicia sint non iuris sed facti, ignorantia facti, quod latet ipsum nisi iudex illi manifestet, excusabit eum. Debent quoque ei manifestari ut possit se ab illis purgare, vel illis opponere rationabiliter: quemadmodum, cum praecessit infamia, manifestatur ei quod diffamatus est super tali crimine.

III. Sed occurrit hic dubium ad hominem, quia Auctor alibi dicit quod si factum est notorium (verbi gratia, furtum factum est), sed nescitur eius auctor, nec habentur indicia alicuius, praelato. praecipienti ut si quis scit furem, revelet, tenetur ille qui furatus est seipsum revelare, ut patet in allegata collatione habita Parisiis inter Magistros. - Et simpliciter, quia V, qu. r, cap. Quidam, beatus Gregorius excommunicavit occultum auctorem libelli famosi nisi se revelaverit, etc., ut patet ibi. Et communiter videtur excipi casus quando factum est notorium et auctor occultus, a casibus in quibus inquisitio fieri nequit.

Ad hoc dicitur quod consonum Scripturae sacrae et iuri canonico et rationi est quod occultus auctor non teneatur se prodere. Cum enim contra Cain et Sodomam procederetur, praecessit clamor non solum criminis, sed personae. Et de Sodoma aperte dicitur: Clamor Sodomorum ascendit ad me. Descendam etc. De Cain vero insinuatur cum dicitur: Quid fecisti? Vox sanguinis fratris tui clamat ad me. - Extra quoque, de Accusationibus, cap. Inquisitionis, expresse dicitur nullum puniendum de crimine super quo non laborat infamia. Ecce quod textus vult, quod persona sit diffamata, etc. - Naturalis quoque ratio dictat. quod occulta scientiae publicae non subsint iudicio publico. Constat autem quod persona quae furtum fecit aut incendium posuit, quandoque est occultissima. Non subest igitur humano iudicio, ut teneatur se prodere.

Ad primam autem obiectionem in oppositum, ex quo Auctor in libro hoc, ubi ex proposito magis tractat, illam sententiam non explicavit, dicitur quod pro infirma habetur.

Ad secundam dicitur quod aliud est praecipere quod se revelet; et aliud est praecipere disiunctivam, scilicet: Aut probet quod proposuit, aut poeniteat, aut sit excommunicatus, etc, Gregorius non praecepit primum, sed secundum. Et scito quod sicut ante factum potest excommunicari quicumque furtum vel incendium commiserit, et huiusmodi; ita post factum potest excommunicari quicumque fecit. Et quia potest excommunicari absolute, multo magis potest excommunicari sub conditione quae pendet ex voluntate rei, scilicet si non se revelaverit. Intelligitur siquidem lata tunc excommunicatio non super debito revelandi, sed super commisso crimine; et de gratia speciali apposita illa conditio qua possit reus, si vult, evadere excommunicationem. Et hoc directe sonat canon ille Gregorii. — Absolute autem praecipere quod revelet se, excedit vires humani iudicii; et propterea non tenetur ille obedire. Et nimis timidi videntur mihi illi doctores in hoc fuisse qui oppositum sensisse videntur. Oportet igitur vel infamiam seu clamorosam insinuationem, vel indicia manifesta, personae et criminis sic praecedere ut vehementer suspectam reddant personam, ad hoc ut teneatur ad praeceptum superioris seipsum reum prodere.

IV. Quando autem in tertio sumus casu, scilicet quod praecedit semiplena probatio, constat etiam quod tenetur. Sed advertendum quod, cum plenam probationem efficiant duo testes integrarum conditionum, semiplenam probationem efficit unus testis omni exceptione maior. Et est sermo de teste secundum iura: qui scilicet non actor, non secretus depositor, sed vere testis est iuratus, non particeps criminis, et ad iudicium concurrens ut testis. Hoc est, quod ultra accusatorem, vel id quod tenet accusatoris locum, ut infamia etc., iste omni exceptione maior testetur directe de visu commissionis criminis ab isto, puta quia vidit ipsum occidere illum vel furari hoc: sic enim est vere testis semiplene probans.

V. In responsione ad tertium primi articuli, ubi dicitur et probatur mendacium in iudicio esse peccatum mortale, quia est contra dilectionem Dei, cuius est iudicium, et contra dilectionem proximi, iudicis scilicet, cui debitum negat: dubium occurrit, an propter imperfectionem actus ex parte materiae, excusetur a peccato mortali mentiens in iudicio. Verbi gratia, in iudicio sacramenti poenitentiae reus interrogatur a iudice, confessore scilicet, an dixerit vel fecerit tale quid, quod est peccatum veniale; et reus, negando, mentitur: an mendacium tale sit peccatum mortale. Et est ratio dubii imperfectio actus. mentiendi ex parte materiae: quia scilicet mentitur in materia non necessaria ad iudicium. Ex hoc enim videtur excusari a peccato mortali: nam ex hoc quod non tenetur fateri hoc in iudicio, sequitur quod non est mendacium circa debitam iudici veritatem, ac per hoc quod non sit mortale. — In oppositum autem est quod mendacium in iudicio, quantum in se est, incurrit iudicii vim, etc.

Ad hoc dicitur quod huiusmodi mendacia in iudicio sunt peccata mortalia, ex hoc ipso quod ad iudicium spectant, et contra veritatem iudicii sunt, ut patet ex hoc quod iudicium quod super hoc mendacio fundatur, falsum oportet esse. Et in foro poenitentiae iniuria praecipue fit Deo, cuius est peculiariter iudicium illud, ut patet. Imperfectio autem materiae habet locum respectu actus mentiendi secundum se, sed non ut substat iudicio: sicut non habet locum ut substat iuramento. Ita quod sicut mentiens in quocumque levi, si adhibet iuramentum, peccat mortaliter; ita mentiens in quocumque levi, si submittit mendacium illud iudicio, peccat mortaliter: ipsa enim vis iudicii exigit veritatem iudicandorum, sicut vis iuramenti exigit iuratorum. - Nec variat hoc quia non tenetur reus hoc fateri: quia tenetur, si fatetur, fateri veritatem; sicut si iurat, tenetur iurare veritatem. Et sic talis mentiens mentitur contra veritatem debitam iudici non simpliciter et absolute, sed debitam iudici ex suppositione, scilicet si hoc supponitur illius iudicio.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio et quarto eiusdem quaestionis sexageennabiss. quaestiunculae multae occurrunt circa doctrinam traditam in responsione ad secundum quarti articuli, de fuga iuste damnati ad mortem, Prima est, quia conclusio ipsa, scilicet quod liceat iuste damnato fugere, non videtur quibusdam vera. Quia hoc esset in scandalum custodum, qui ex fuga illius molestarentur.

Secunda est, quia detentus damnatus ad mortem est implicite damnatus etiam ad carcerem; ac per hoc, tenetur subire poenam carceris inflictam a iudice. Et consequenter iustitiam et obedientiam debitam violat fugiens.

Et confirmatur. Quia eadem est ratio de poena hac vel illa, puta mortis, verberis, etc. Sed detentus propter alias poenas et damnatus non potest licite fugere, ut quidam dicunt. Ergo nec damnatus ad mortem.

Tertia quaestio est, an iste damnatus licite possit disrumpere vincula et compedes quibus alligatus est, ut possit fugere. — Quarta est, an possit effringere carcerem licite.

Et est ratio harum quia duo haec non possunt nisi violenter fieri. Et cum haec sint superioris auctoritate facta, inferendo violentiam istis infertur vis auctori eorum, et resistitur eidem. — Ex alia autem parte apparet licitum. Quia alias vana esset concessio fugae, et non posset se a vinculis absolvere.

Quinta quaestio est, an liceat aliis adiuvare hominem huiusmodi ad fugiendum, dando ei consilium et auxilium. Et est ratio dubii quia hinc apparet quod sic: eo quod opem ferunt danti operam rei licitae; et sicut digni sunt morte, secundum Apostolum, qui consentiunt male facientibus, ita per oppositum, qui consentiunt licita facientibus non errant. — Inde vero apparet quod non. Quia turpis est illa pars quae non consonat suo toti. Publica autem potestas, quae totum repraesentat, vult illum detineri. Non potest ergo absque publica offensa ab aliis opera dari ad damnati fugam. Et confirmatur: quia tales, inventi, puniuntur; quod non fieret si non peccarent.

Sexta quaestio est circa rationem litterae. Quia assignat non causam ut causam, Ex hoc enim quod nullus ita damnatur ut ipse sibi mortem inferat, non sequitur quod non tenetur damnatus manere in carcere, nisi manere in carcere esset seipsum occidere: quod est manifeste falsum. Manere enim in carcere et non volens fugere, non occidit seipsum: alioquin martyres, nolentes fugere, fuissent sui homicidae.

Septima quaestio est, quia haec etiam propositio, scilicet, Nullus ita condemnatur ut inferat sibi mortem, patitur instantiam de damnatis ad sumendum venenum, ut Socrates fuit.

Octava quaestio est, an damnatus ut fame moriatur, teneatur comedere, si potest, alioquin sui homicidium in- currat. Quia hinc videtur quod teneatur: quoniam non comedere est directe se occidere, ut patet in II de Anima, et experientia testatur. - Inde autem quod non. Quia potest patienter sententiam contra se latam sustinere, nec tenetur eius executionem impedire, quamvis possit: ut sancti martyres fecerunt, nolentes impedire martyrium suum.

Nona quaestio est pollicita superius in qu. xxxr, art. 2, ad 3, an damnatis iuste ut fame moriantur possimus licite ministrare occulte panem. Et est specialis dubitandi ratio quia in loco allegato Auctor excipere videtur hanc subventionem ab operibus beneficentiae, concludendo: nisi secundum ordinem iustitiae paterentur.

II. Ad primam dubitationem dicitur quod quia ea quae sunt per accidens non mutant iudicia actuum; et per accidens, quia praeter intentionem fugientis, est quod eustodum tribulatio consequatur: ideo ob hoc damnatus ad mortem non tenetur non fugere, sed licite potest fugere, et quia dat operam rei licitae, quidquid mali proinde custodibus inferatur a iudice, non imputatur fugienti.

Ad secundam dubitationem dicitur quod falsum est quod detentus damnatus ad mortem sit implicite damnatus ad carcerem. Neque enim ante sententiam, neque in sententia facta est talis condemnatio: sed solum custoditur ut damnandus vel damnatus ad futuram poenam. Dico autem hoc, quia iudex, sicut potest damnare aliquem ad carcerem amplum, assignando sibi unam insulam pro carcere, ut patet in his qui exulant in circumscripto loco, et procul dubio tenentur damnati ad hoc servare sententiam; ita potest damnare ad carcerem arctum et vincula, et non posset sic damnatus licite fugere: licet quidam dixerunt quod iudex non potest iuridice nisi violentia facti capere, detinere et occidere; hoc enim circumscriptus sola sententia locus in exiliis manifestat esse falsum. Propter quod, si iuris ordo haberet quod damnatus ad mortem damnaretur quoque interim ad carcerem, non posset licite iste fugere: quia ex damnatione ad carcerem teneretur iste ibi manere, sicut tenetur aliis iustis sententiis parere. Nec hoc est damnare eum ad mortem sibi inferendam, sed ad manendum infra terminos loci illius.

Ad confirmationem dicitur quod non est eadem ratio de omnibus poenis: sed de omnibus poenis quae consistunt solum in pati. Ad cuius evidentiam, scito quod poenae sunt in duplici differentia. Quaedam sunt ad quas non aliter quis damnatur nisi ut patiatur illatas, ut patet de morte, mutilatione, flagellis, tortura et huiusmodi: non enim damnatur aliquis ut se occidat, mutilet, torqueat, etc., sed ut patiatur haec sibi illata. Et de his omnibus eadem est ratio quae de morte, ut scilicet damnatus aut damnandus ad aliquid horum possit licite fugere, quia non tenetur nisi ad pati, ut infra patebit. - Quaedam vero sunt ad quas sic subeundas aliquis damnatur ut ipse cooperetur ad eas, ut patet de exilio et circumscriptione, et poena pecuniaria: damnatur siquidem aliquis ut eat in exilii locum et ibi intra praefixos sibi terminos maneat, ut solvat, et huiusmodi. Et ab harum executione non licet se subtrahere post sententiam: quia damnatus est ad faciendum. Ante vero sententiam, potest licite fugere, eadem ratione qua. damnatus ad mortem potest licite fugere (scilicet quia non tenetur facere, hoc est manere in loco unde sequeretur suum pati, hoc est damnari), si ex sua absentia evitaretur damnatio. Alioquin, omnino teneretur in foro conscientiae subire latam post sententiam.

Religiosi tamen, quia libertate sui motus processivi extra claustra se privarunt supponentes se per tria vota praelatis suis, quacumque ex causa a suis praelatis iuste detineantur, non possunt licite extra praefixos sibi terminos fugiendo exire: cum nec exire possint non detenti claustrum sine licentia praelati.

III. Ad Tertiam et quartam quaestionem simul Henricus de Gandavo, Quolib. IX, art. xxv, respondet negative. Quia si frangeret vincula aut carcerem, resisteret iudici in his in quibus habet potestatem, et iniuriam illi faceret: sicut si percuteret suos ministros custodes. Et quemadmodum, inquit, licitum est transire per alienum agrum, non tamen saepem illius disrumpere ut transeatur; ita licitum est fugere, non tamen vincula et carcerem rumpere ut fugere possit.

Si quis tamen diligenter distinguat inter fugam vel defensionem, ac inter vim inferre rationabilibus vel irrationabilibus, declinabit in partem oppositam. Cum enim inter iudicem et damnatum iuste ad mortem sit ex parte iudicis bellum iustum, consequens est quod damnatus non possit se defendere, non resistere pugnando contra eum. Sed sicut fugere non est resistere, pugnare aut defendere, sed non tenere seipsum in hoc loco; ita frangere vincula et carceres non est pugnare, sed absolvere seipsum a continentia vinculorum et carceris. - Multum quoque refert vim irrationalium, vel rationalium, repellere. Nam illata vis rebus irrationalibus praecise non redundat in auctorem eorum. Cuius signum est quod si quis vinculis sibi ab ecclesiastico iudice impositis violentiam inferat effringendo, non est excommunicatus: et si quis damnatus ut devoretur a leone, pugnet cum leone et, leone superato, fugiat, nulli iniuriam facit. Haec enim attestari videntur quod si fugere volens vim inferat custodibus, quod iniuste facit: sed si, absentibus vel dormientibus eis, frangat vincula vel carceres, iudici vel officialibus imputandum videtur quod tam debiliter ostia firmata vel serae fabricatae sunt ut potuerint a detento frangi. Unde non video quare non possit damnatus ad mortem violentiam vinculis et carceri praecise, absque scilicet resistentia omni cuicumque custodi, inferre: non enim hoc est sicut percutere ministros aut pugnare contra eos.

Nec est resistere iudici in his in quibus habet potestatem: sed non continere se sub circumscriptione vinculorum et carceris, et eisdem, non auctori eorum, vim inferre. — Nec est simile de fractione saepis. Quia in fractione saepis agitur de damno quod infertur domino per saepis ruinam: hic autem non est quaestio de damno pretii vinculorum aut serarum carceris (facile enim dici potest quod effractor solvere tantundem est paratus); sed est quaestio an iste actus effractionis reducatur ad fugam an ad pugnam; nam si tenet se ex parte fugae, licitus est; si sapit pugnam, ilicitus est. Propter quod non oportet veritatem ex similitudinibus scrutari, sed ex propriis. -

IV. Ad quintam quaestionem dicunt quidam quod eadem ratione possunt alii opem ferre damnato ut fugiat, sicut potest ipse fugere. Mihi distinguendum occurrit. Quod quidam homines sunt velut partes publicae potestatis: ut custodes, ministri, officiales, patres reipublicae, et huiusmodi, quorum est fovere vel exercere publicam potestatem. Et his, ratione status eorum, quia scilicet eis incumbit fovere publicam potestatem, illicitum est consilium vel auxilium fugae praestare: eorum enim est damnatum seu damnandum detinere, et velut proditores et collusores essent partes detenti fovendo.

Ceteri autem, quorum non interest publicam fovere potestatem, licite possunt cooperari ad fugam damnati, Et ratio est quia regulariter nullus prohibetur a cooperatione actus alteri liciti, nisi per accidens, puta quia statui vel offidio suo hoc repugnat. Apparet namque inductive in omnibus quod si mihi licitum est emere, vendere, bellare, contrahere, etc., quod dans mihi consilium, auxilium vel favorem ad actum illum licite operatur, nisi ratione status, officii, vel huiusmodi, reddatur sibi ista cooperatio illicita: ut clericis redditur illicitum cooperari ad causam sanguinis, quamvis iustam; et in proposito officialibus, qui tenentur ad custodiam damnati, redditur illicitum cooperari quovis modo ad fugam.

Et si opinio in praecedenti quaestione de licita effractione carceris a damnato est vera, consequens est ut his qui licite cooperantur ad fugam, liceat cooperari ad frangendum vincula et carceres, eadem ratione, subministrando damnato incluso limam vel aliquod instrumentum quo possit se absolvere a vinculis et carcere. — Nec hinc accipias me dicere quod liceat aliis concurrere ad carcerem et frangere illum: hoc enim nec somniavi. Nam si non liceat ire ad frangendum seram domus privatae, multo minus domus publicae. Multum enim refert ab intus in- cluso frangi seram carceris, et ab extra a liberis. Hoc est offendere publicam potestatem, cuius est carcer, sicut frangere vel aperire invito domino domum privatam est offendere dominum illius: illud autem ad licitam fugam spectare videtur. — Nec tales, inventi, punirentur quia adiuturi erant ad fugam: sed quia praesumeretur quod contra publicam potestatem operarentur.

V. Ad sextam quaestionem dicitur quod ratio litterae est optima: sed non sic deducenda est ut arguendo deducitur. Soliditas siquidem illius rationis litterae est differentia inter damnationem ad pati, et damnationem ad facere. Et intendit quod damnatus ad pati non tenetur ad facere id unde sequatur suum pati. Et in promptu ratio est: quia non est damnatus ad facere. Unde assumit quod quia nullus damnatur ad mortem sic ut sibi mortem inferat, sed ut patiatur, ideo non tenetur facere id unde sequatur pati mortem: quod tamen faceret si contineret seipsum in eodem loco, potens seipsum inde movere. Et hic est verus sensus huius rationis. Et hinc patet ratio dictorum in secundae dubitationis solutione.

Ad septimam dubitationem dicitur quod postquam ortus est Sol Iustitiae, Christus Deus noster, cognovisse videntur iudices quod hoc non licet: quamvis forte veteres concedendo optionem generis mortis magis quam iudicando, faciebant haec. Quemadmodum enim non licet damnare aliquem ut seipsum confodiat, ita nec quod seipsum mergat aut veneno occidat. Quia sententia debet esse de actu iustitiae: non est autem. actus iustitiae seipsum occidere; tum quia actus iustitiae est ad alterum, et non ad seipsum; tum quia est contra ius naturae et caritatem, ut in quaestione de homicidio habitum est.

VI. Ad octavam dubitationem dicunt quidam quod non tenetur comedere, sed potest, tanquam patienter sufferens sententiam, absque cibo expectare mortem. Sed hoc non est verum. Quia nec privata nec publica auctoritate potest quis seipsum licite occidere: constat autem quod nolle uti alimento habito est occidere seipsum, non minus quam seipsum gladio transverberare. Unde dicendum est quod tenetur comedere, ut ius naturae servet,

Nec hoc est impedire executionem sententiae. Tum quia non est damnatus ad hoc, scilicet ut se occidat non comedendo: sed ad hoc ut subtracta sint sibi alimenta, non a quibuscumque, sed custodibus et huiusmodi. Unde alii ministrantes tali damnato alimenta non peccant: eadem ratione qua possunt adiuvare ad fugam. In cuius signum, laudabiliter a Maximo Valerio, in lib. V, commemoratur Rues Atheniensis, quae Cimona patrem suum lacte proprio pavit ne inediae moreretur poena. Quamvis nullus teneatur tali damnato ministrare alimenta tanquam in extrema necessitate constituto: quia secundum iustitiae ordinem in illa constituitur necessitate, etc. — Tum quia si ad se occidendum esset damnatus, sententia contra ius naturale iniqua esset, et non servanda.

VII. Ad nonam quaestionem ex dictis patet quid dicendum est. Ad obiectionem autem ex verbis Auctoris superius habitis respondetur dupliciter. Primo, quod secundum litteralem constructionem illa exceptio non refertur ad mortem ex fame aut siti, sed ad pati aliquod huiusmodi dispendium. lnquit enim: Sicut subveniendum eis esset ne fame aut siti morerentur; aut aliquod huiusmodi dispendium, nisi secundum ordinem iustitiae, paterentur. Ubi patet quod exceptio illa, nisi secundum ordinem iustitiae, non construitur cum illo verbo, morerentur, sed cum illo verbo, paterentur.

Secundo dicitur, et melius, concedendo quod exceptio ad totum refertur: quia de similis dispendii passione littera expresse loquitur excipiendo, dum dicit, aut aliquod huiusmodi dispendium, nisi secundum ordinem iustitiae, paterentur; ubi patet quod excipit ordinem iustitiae quando patitur quis dispendium simile morti ex fame vel siti. Dicendum ergo est quod quia tota illa Auctoris sententia fundatur super articulo seu casu necessitatis in quo hostes reipublicae vel excommunicati constituti essent, ut patet ex eo quod ita incipit, Si tamen immineret necessitas, ne natura deficeret, esset eis subveniendum etc.; ideo exceptio intelligenda est quod fiat a debito subveniendi, et non a potestate subveniendi damnatis ad patiendum secundum iustitiae ordinem huiusmodi dispendia. Ita quod sensus est quod licet necessitas deficientis naturae imminens in hoste reipublicae aut excommunicato obliget nos ad subveniendum illis ne fame aut siti moriantur aut simile dispendium patiantur; non tenemur tamen ad huiusmodi subventionem si secundum iustitiae ordinem haec patiantur. Cum qua doctrina patet stare quod licite possimus damnatis ad mortem et huiusmodi dispendia patiendum ministrare necessaria vitae.