Quaestio 107

Commentaria Cardinalis Caietani

In quaestione centesimaseptima, et specialiter in articulo tertio; dubium occurrit circa dictum Auctoris ibi, videlicet: Potest tamen contingere quod talis ingratitudo sit peccatum mortale: vel propter interiorem contemptum, vel propter conditionem eius quod subtrahitur. Et est dubii ratio multiplex. Tum quia ly talis ingratitudo refert ingratitudinem de qua immediate ante sermo habetur, scilicet quae illud non tribuit debitum ad quod non tenetur. Constat namque quod homo non peccat mortaliter ex hoc quod non addit beneficio recepto: satis est enim ad evitandum mortale peccatum reddere aequivalens.

Tum quia etiam reddere aequivalens particulari benefactori non obligat plus quam reddere debitam obedientiam superiori. Sed non adimplens praeceptum superioris, citra contemptum, non peccat mortaliter peccato inobedientiae. Ergo non gratus, citra contemptum beneficii et benefactoris, quamvis omittat reddere quod. debet, multo minus peccat mortaliter peccato ingratitudinis. Consistit enim formaliter ingratitudo in contemptu. beneficii, sicut inobedientia in contemptu praecepti.

Tum quia per illa verba litterae, videlicet, propter conditionem eius quod subtrahitur, quod ex necessitate debetur. beneficio., simpliciter vel in casu, aut. Auctor intendit quod omissio omnis rei quae ex necessitate debetur beneficio simpliciter aut in casu, est peccatum mortale. Et hoc videtur valde absonum: quoniam sequeretur quod si quis omitteret honorare aut revereri benefactorem, peccaret mortaliter. Et tenet sequela ex art. 3 praec. quaestionis, ubi dicitur quod benefactori, inquantum huiusmodi, debetur honor et reverentia, eo quod habet rationem principii: per accidens autem subventio, si indigeat. Falsitas autem consequentis probatur ex eo quod si quis etiam omittit honorare patrem aut principem, absque contemptu tamen (sic enim loquimur), non peccat mortaliter: et tamen constat quod peius est pietatem aut observantiam omittere quam gratitudinem, ut patet ex r art. praec. quaestionis, — Aut Auctor non intendit quod omissio omnis rei debitae ex necessitate beneficio, sed quod omissio alicuius rei necessario debitae beneficio, illius scilicet quae talis est conditionis quod eius omissio privationem caritatis infert, mortale peccatum est. Et tunc restat sub dubio quae est ista conditio rei ex necessitate beneficio debitae simpliciter, puta honoris aut reverentiae. Non enim apparet.

Tum quia ingratitudo, ut in littera dicitur in responsione ad secundum articuli t quaest. praecedentis, non est contra debitum legale, sed solummodo contra debitum honestatis. Sed omittere id quod solum ex honestate est debitum, quamvis minus bonum sit, peccatum tamen mortale non videtur. - Et confirmatur. Quia si esset mortale peccatum, esset peccatum contra proximum. Et cum consistat in subtractione, oporteret quod consisteret in laesione proximi in aliquo notabili, ad hoc quod esset peccatum mortale ex suo: genere: sicut cetera vitia quae. proximum laedunt, ut patet de contumelia, detractione, etc. In nullo autem notabili apparet laedi PUE ab ingrato per solam omissionem, citra contemptum.

II. In eodem articulo dubium aliud occurrit, circa subiunctam differentiam, videlicet quod ingratitulo proveniens ex peccato mortali habet perfectam "n rationem, quae vero provenit ex veniali, PR mm qud intendit Auctor. Nam aut loquitur de ingratitudiio ter: aut materialiter. Si formaliter, nulla est differentia. Quia ex qualicumque peccato proveniat ingratitudo formalis, habet. perfectam rationem ingratitudinis, ut patet. - Si materialiter, falsum. dicitur quod ingratitudo. proveniens ex mortali habet perfectam ingratitudinis rationem. Nam perfecta ingratitudinis ratio non habetur sine eo quod complet rationem formalem ingratitudinis: sicut nec habetur perfecta ratio navis si materia tantum habeatur, sine formali ipsius navis, ut patet.

III. Ad horum evidentiam, sciendum est quod ingratitudo dupliciter sumitur. Scilicet formaliter: et sic est solummodo contemptus beneficii seu benefactoris, sicut inobedientia est contemptus praecepti, ut ex articulo secundo, in responsione ad primum, habes. Et propterea ingratus formaliter ille solus est qui ex contemptu omittit retribuere aut laudare aut reminisci, vel committit aliquid contra benefactorem, Et hoc membrum, scilicet ingratitudo formaliter, exprimitur in littera hac ibi: propter interiorem contemptum. Et quia contemptus beneficii vel benefactoris directe contrariatur virtuti gratitudinis, et tollit caritatem, ex qua tenemur diligere benefactorem; ideo ingratitudo formaliter videtur de genere suo peccatum mortale. Potest tamen esse veniale propter imperfectionem actus: vel ex parte actus, puta quia primus motus; vel ex parte materiae, puta quia in re minima, ut de furto dicimus; contemptus enim in re minima quia minima, non est contemptus, sicut furtum rei minimae quia minima, non est furtum. Secus autem si non ideo quia minima res est, furatur quis aut contemnit: iuxta illud Luc.: Qui infidelis est in minimo, et-in magno infidelis erit.

Alio modo sumitur materialiter. Et tam omissio triplex in littera numerata, scilicet retributionis in opere, locutione et memoria, quam commissio etiam triplex, in opere, locutione et aestimatione, ingratitudo est. Et hoc membrum in littera hac tangitur per totum residuum corporis articuli, ut distinguitur contra contemptum interiorem. Ita quod Auctor in hoc huius articuli corpore semper loquitur de ingratitudine materialiter, nisi cum loquitur de contemptu: quia tunc loquitur de ingratitudine formaliter. Et intendit quod ingratitudo formaliter est peccatum mortale, ut dictum est: materialiter autem, non nisi ex conditione omissi aut commissi, hoc est, si omissum est talis conditionis ut eius subtractio sit mortale peccatum contra proximum. Verbi gratia, Socrates exposuit se mortis periculo ut me liberaret: ego autem eundem in mortis periculo positum possum eruere, et, negligens ipsum eruere, sino ipsum Occidi. Et similiter si benefactorem meum vulnero aut contumelia afficio. In his enim et similibus omissionibus et commissionibus ea quae omittuntur aut committuntur sunt talis conditionis quod ingratitudinem, materialiter tamen, manifeste ingerunt: sicut quodlibet peccatum mortale respectu Dei ingratitudinem annexam habet peccatoris. Unde sicut superius dictum est quod detrahens materialiter tantum non peccat mortaliter nisi ex conditione mali prolati, quod videlicet est notabiliter laesivum famae proximi, ut si quis de bene reputata muliere, ex loquacitate publicaret eius secretum adulterium; ita nunc dicitur quod ingratus materialiter non peccat mortaliter nisi ex conditione omissi aut commissi, quod videlicet notabiliter laedit proximum.

Et quia haec erat intentio Auctoris, ideo statim subiungit differentiam inter ingratitudinem consequentem peccatum mortale, et veniale. Haec namque differentia ad materiam ingratitudinis spectat, de qua Auctor ratiocinatur in littera, alio tamen ordine. Quia primo distinxit modos ingratitudinis: scilicet vel per omissionem, vel per commissionem. Et subdivisit ly per omissionem, ratione materiae quae omitti potest, in duo membra: scilicet vel per omissionem debiti ad quod tamen gratus non tenetur ex necessitate ut adaequet beneficium, sed ut abundet, iuxta determinata in art. 6 quaest. praecedentis; vel per omissionem debiti ad quod gratus tenetur ex necessitate ut adaequet beneficium. Et primo quidem, Auctor determinat simpliciter quod ingratus per solam omissionem debiti superexcrescentis non peccat mortaliter, sed venialiter. Secundo, quod ingratus per omissionem debiti necessarii ad adaequandum, peccare potest mortaliter dupliciter: vel propter interiorem contemptum, vel propter conditionem omissi. Tertio, quod ingratus per commissionem potest peccare mortaliter propter conditionem commissi. Et tu subintellige quod multo magis propter contemptum potest peccare mortaliter quam omittens: quanto contemptus ducens ad committendum peior est omittente tantum. Et quia hoc manifeste sequebatur ex dictis de contemptu omissionis, ideo tacuit hoc littera.

IV. Ad primam ergo obiectionem dicitur quod ly talis ingratitudo non refert ingratitudinem superexcrescentiae, de qua negaverat littera mortale, et concluserat veniale peccatum: sed. refert primum membrum divisionis, scilicet ingratitudinem per solam omissionem; de qua quia dixerat et manifestaverat quod non semper est peccatum mortale, modo subiungit quod potest esse mortale peccatum, vel propter contemptum interiorem vel propter conditionem, etc.

Ad secundam autem obiectionem dicitur quod utique verum est quod sicut inobedientia formaliter consistit in contemptu, ita et ingratitudo. Sed quemadmodum inobedientia materialiter invenitur mortale peccatum propter conditionem eius quod praeteritur, puta quia est contra Deum vel proximum, ut patet in periurio et adulterio; ita ingratitudo invenitur materialiter quandoque mortale peccatum propter conditionem eius quod omittitur vel committitur: simile namque accidit utrobique.

Ad tertiam vero obiectionem dicitur quod Auctor per illa verba 1ntendit secundam partem disiunctivae propositae, videlicet quod omissio alicuius necessario debiti benefactori potest esse peccatum mortale. Et determinatur in littera quod est illud aliquod, cum dicitur, propter conditionem eius etc. Pro cuius pleniori notitia, nota quod quia particularis benefactor est etiam nobis proximus, ideo debetur ei et quod proximo, et quod benefactori. Ita quod tria ei debet qui suscepit beneficium: scilicet id quod debet ei ut proximo, et quod ei debet ut benefactori ut adaequet beneficium susceptum, et id quod eidem debet ut aliquid plus exhibeat, ut sic fiat quaedam adaequatio voluntatum. Hoc tertium in littera dicitur superexcrescens debitum, et distinguitur contra necessario debitum: quod ex necessitate debitum continet tam primum quam secundum. Quemadmodum enim ea quae communiter proximis debemus, filius magis debet patri quam aliis; ita beneficiatus magis debet benefactori ea quae communiter debentur proximis, quam aliis. Et quemadmodum impietatis materialiter est commissum in patrem quodcumque crimen, ita ingratitudinis materialiter est omissum quodcumque debitum benefactori, quomodocumque ei debeatur. Non intendit ergo Auctor specialiter de honoris et reverentiae omissione, quae debentur per se benefactori: sed de omissione cuiuscumque ex necessisate quomodolibet debiti benefactori. Et docet quod talis conditionis. potest esse id quod omittitur quod erit peccatum" mortale: ut patet cum omittitur illud bonum proximi ad quod de necessitate salutis tenetur quis exhibendum benefactori, simpliciter, ut est communis amor, vel in casu, ut est subventio. - Declaratur autem hanc esse intentionem litterae, et ex eo quod de ingratitudine materialiter loquitur, et constat haec omnia esse materiam ingratitudinis. Et ex eo quod par iudicium in littera subiungitur de ingratitudine per commissionem, Aio modo, etc.: et concludit: Et hoc etiam, secundum conditionem eius quod agitur, quandoque est peccatum mortale et quandoque veniale; levis enim offensa benefactoris ingratitudinem venialem habet annexam.

Ad quartam demum obiectionem dicitur quod, ut in qu. Lxxx superius didicimus, debitum morale est duplex: quoddam sine quo honestas morum non salvatur; quoddam ad bene esse. Et ut ibi patet, gratitudo spectat ad debitum morale primo modo, sicut etiam veritas et fidelitas. Violatio autem huiusmodi debiti, ut praedictum est, potest fieri dupliciter: materialiter, vel formaliter. Et materialiter quidem, non est peccatum mortale nisi conditio eius quod debetur trahat in mortale: puta quia est in nootabile proximi nocumentum. Formaliter autem, non videtur regulam generalem habere: quia quandoque consistit in actu contra dilectionem proximi, et quandoque non, ut patet de mendacio. In proposito tamen, quia ingratitudo formaliter consistit in actu contemptus benefactoris, ideo ex genere suo videtur mortale peccatum. Unde superius, cum de iudicio temerario. tractaretur, didicimus. quod, inquantum non est sine contemptu proximi, peccatum mortale est. Ex hoc ergo quod contemptus benefactoris con- trariatur dilectioni quam ex necessitate caritatis illi debemus, ingratitudo formaliter peccatum mortale etiam in littera ponitur, dum dicitur quod propter interiorem contemptum omissio est peccatum mortale. - Et cum quaeritur: Quid tollit proximo ingratitudo formaliter? respondetur quod tollit amorem illi debitum et honorem. Et haec non qualitercumque tollit, sed contemnendo. Quo contemptu committit in benefactorem actu interiore saltem, dum ideo non vult retribuere ut velit contra benefactorem: sicut enim contemptus praecepu est velle facere vel omittere ut sit contra praeceptum, ita contemptus beneficii, ut sic, ac proinde benefactoris, est velle facere vel omittere ut sit contra benefactorem. Quod ex suo genere sonat contrarium actum dilectioni benefactoris, ac per hoc Dei vel proximi iniuriam importare videtur, qui benefactor est: ad idem enim vitium ingratitudinis spectat contemptus beneficii, et benefactoris, sicut ad eandem virtutem gratitudinis spectat utrumque. Cuius oppositum dictum est contingere in obedientia: quia contemptus praecepti spectat ad inobedientiam; contemptus autem illius qui praecipit, spectat ad observantiae vel pietatis contraria, et huiusmodi. Et ratio est quia illi qui praecipiunt speciali gaudent praerogativa, ut Deus, pater, princeps, quibus proprias sibi vindicant virtutes maiores virtute respiciente eorum praeceptum: sed particulares personae quae benefaciunt nullam supponuntur habere specialem praerogativam ultra hoc quod beneficium conferunt.

V. Ad dubium secundum potest dici quod utroque modo sumitur ingratitudo, et sensus in idem redit. Nam potest dici quod sumitur ingratitudo materialiter: et quod ingratitudo materialiter tunc dicitur habere perfectam rationem ingratitudinis quando habet perfecte materiam ingratitudinis. Et quia peccatum mortale est perfecte materia ingratitudinis, veniale autem non; ideo ingratitudo consequens mortale dicitur perfecta, alia imperfecta et secundum quid. - Et potest dici quod sumitur ingratitudo formaliter, sed non simpliciter, sed quoad materiam: quia ex peccato mortali habetur perfecta ratio ingratitudinis ex parte materiae, ex veniali non. Prima tamen expositio magis litterae consonat.

Et debes scire quod ingratitudo formaliter dupliciter invenitur: vel in propria specie, vel elevata in superiori spe- cie; sicut potentia calefactiva invenitur formaliter in calore, et in luce. Ingratitudo formaliter in propria specie est vitium quo quis. ingratus est particulari benefactori: et opponitur directe virtuti gratiae. Ingratitudo autem formaliter elevata in peius vitium, continetur modo sub uno, modo sub altero vitio. Nam respectu beneficii divini, continetur sub irreligiositate, quae opponitur religioni, ad quam spectat gratias agere Deo; respectu vero beneficii paterni, continetur sub impietate, quae opponitur pietati, cuius est patri debitas gratias agere; respectu vero principum, spectat ad vitium contrarium observantiae, cuius est principibus gratias debitas reddere. Unde quicumque horum contemnit beneficium, ingratus formaliter dicitur et est, sed non secundum unam rationem: quia alius secundum rationem irreligiositatis, alius secundum rationem impietatis, etc. — Et hanc doctrinam colligere potes ab Auctore pluries repetente quod religio est excellenter pietas, etc.: et specialiter in r art. praec. quaestionis, ubi, loquens de his quatuor virtutibus, scilicet religione, pietate, observantia et gratia, dixit quod posterior distinguitur a priori ut deficiens ab ea, quoniam prior includit quod est posterioris. Nam religio, dum colit Deum ut patrem, habet quod est pietatis; et pietas, dum colit patrem ut principium gubernationis, habet quod est observantiae; et observantia, dum colit principes ut benefactores, habet quod est gratiae. Et per consequens, dum contemnuntur beneficia Dei, patris, principis, aut particularis benefactoris, diversae sunt greet dines formaliter, ut declaratum est.

Ingratitudo quoque materialiter in omnibus quae materia ingratitudinis, quomodolibet sumptae, esse possunt, invenitur. Et talis ingratitudo circumstantia ponitur peccati ilius quod materia est ingratitudinis, et non ad speciem ingratitudinis, sed ad speciem illius peccati cuius est circumstantia, spectat: ut in art. ult. qu. nxxxvur Tertiae Partis Auctor docet.

VI. Notare quoque debes quantum profecerit Auctor, qui in IV Sent., dist. xxir, qu. 1, art. 2, qu. 1, posuit ingratitudinem opponi iustitiae; hic autem, in articulo secundo, opponi dicit eam gratiae. Cum enim gratia sit pars potentialis iustitiae, id quod ibi toti attribuit, hic proprie illius parti tribuit, quia ad distinctam cognitionem vns pervenit.