Quaestio 44

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis quadragesimaequartae, scito jene: caritatem praecedunt dispositive, ex naturae quidem iure, duae partes iustitiae, scilicet declinare a malo et facere bonum; ex divino autem iure, fides vera. Et propterea Apostolus tria posuit unde est caritas: scilicet cor purum a malis; et conscientiam bonam, propter bona opera quae in se invenit; et fidem non fictam, quoad supernaturalia. Ex his enim tribus procedit caritas, quae finis praecepti omnis est. Nec haec quae dicimus dissonant ab Auctore: sed expositionem eius extendunt in primis duobus membris quoad mala et bona.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo quarto, omissis secundo et tertio, nota quod in actu virtutis invenimus tria: scilicet substantiam actus; modum eius intrinsecum; et modum extrinsecum. Exempli gratia, in actu quo honoratur pater est primo substantia actus, qui est ipsa honoratio seu subventio. Est secundo quantitas actus, scilicet tanta vel proportionalis subventio, scilicet ut decet filium sic constitutum respectu patris in tali articulo: et hoc et similia vocantur modus intrinsecus, Est tertio ordo istius actus ad alterum finem, puta ex caritate seu propter Deum honorare patrem: et huiusmodi relationes vocantur modus extrinsecus. Et ratio est quia circumstantiae istae apponuntur actui ex extranea virtute: illae autem ab illamet virtute cui est proprius actus. Et propterea circumstantiae illae quae non extrahunt actum a propria virtute ad modum intrinsecum spectant: circumstantiae autem quae ad alteram trahunt virtutem ad extrinsecum modum spectant.

In proposito igitur, in dilectione Dei substantia actus est diligere Deum: modus autem eius est ex toto corde ipsum diligere. Et quia haec conditio actus, scilicet ex toto corde, non trahit actum extra virtutem caritatis, a qua est dilectio; quia non sic se habet quod ex caritato provenit diligere Deum et ex alia virtute diligere ex toto corde eum, sed utrumque provenit ex una et eadem

caritate: ideo conditio ista modus intrinsecus est dilectionis Dei.

Oportet quoque nosse quod modus intrinsecus actus virtuosi est duplex: quidam sine quo virtuosus non esset; quidam reddens actum prefectiorem. Exemplum primi; si filius subveniret quidem patri, sed non quantum. tenetur, Exemplum secundi: si filius subveniret patri quantum tenetur, sed non cum illa promptitudine qua deberet. Inter hos autem modos haec est differentia, quod modus extrinsecus non cadit sub praecepto proprio illius actus: ut in littera. dicitur, in responsione ad primum. Modus autem intrinsecus sine quo actus non est virtuosus cadit sub illo praecepto: ut ibidem et in corpore dicitur. Modus autem perficiens ad finem praecepti spectat: ad hoc enim tendit praeceptor ut perfecte impleatur quod praecipitur. Unde, in proposito, diligere Deum intense est modus intrinsecus spectans ad finem praecepti: quia ad hoc tendit praecipiens ut Deus magis ac magis diligatur. Sed diligere Deum ex toto corde est modus intrinsecus sine quo actus dilectionis non est actus caritatis: quia quantumcumque Deus diligatur, nisi diligatur super omnia, quod importat ly ex toto corde, non diligitur ex caritate, non satisfit praecepto caritatis, Et propterea in littera dicitur quod hoc cadit sub praecepto.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo octavo eiusdem quaestionis, omissis quinto, sexto et septimo, nota ex littera differentiam inter supradictos modos intrinsecos actus virtuosi: quia scilicet aliquis pertinet ad rationem virtuosi actus. Et per hoc dat intelligere aliud membrum: scilicet quod aliquis spectat ad perfectionem virtuosi actus infra latitudinem illius virtutis; t promptius, delectabilius, intensius, firmius operari. Et ut scias quis est modus pertinens ad rationem virtuosi actus, considera si spectat ad reddendum actum proportionatum suae materiae circa quam est; ut in quarto articulo Auctor dixit. Si namque circumstantia aliqua talis est ut cum ipsa actus sit proportionatus, sine ipsa autem actus non sit proportionatus, constat quod ad ipsam rationem virtuosi actus respectu talis obiecti spectat; si autem sine ipsa actus proportionatus est tali obiecto, patet quod non spectat ad rationem. virtuosi actus respectu talis obiecti; ut patet in exemplis allatis. Et in proposito, quia ordo caritatis spectat ad rationem virtuosi actus, quoniam sine ipso actus dilectionis non est proportionatus obiecto diligibili (non enim dilectio. proximi est proximo proportionata si minus diligitur quam proprium corpus diligentis; et similiter dilectio domesticorum non est eis proportionata si minus diliguntur quam extranei; et sic de aliis); ideo ordo caritatis concluditur sub praecepto. Et unico verbo ratio haec explanata tangitur in littera dicendo: cum accipiatur secundum proportionem diligentis ad. diligibile.

II. In eodem articulo dubium est de ratione reddita Ín littera, scilicet: cum ordo caritatis. accipiatur. secundum proportionem dilectionis ad diligibile. Quoniam superius, in qu. xxvi, de ordine caritatis, dictum est quod ordo caritatis attenditur penes duo, scilicet diligentem et diligibile. Quomodo ergo nunc soli diligibili attribuitur?

Ad hoc dicitur quod verba litterae sunt intelligenda de. diligibili simpliciter, vel huic. Ita quod ordo caritatis meae accipitur secundum proportionem dilectionis vel ad diligibile simpliciter, vel ad diligibile mihi. Ut sic quicumque ordo caritatis ex parte diligentis cadat sub praecepto, reducatur ad proportionem diligentis ad diligibile, ut hic dicitur. Nec discrepat a supradictis: ad quae se remittens hic Auctor voluit haec intelligi iuxta supra determinata, quae ad hanc brevem glossam reducuntur. Ordo enim caritatis ex parte diligibilis habet ut propinquius Deo magis diligatur: ex parte autem diligentis habet ut propinquius mihi magis diligatur a me. Sed hic ordo reducitur ad proportionem dilectionis ad diligibile: quia propinquius mihi est magis diligibile a me. Et propterea sicut actus dilectionis respectu magis propinqui Deo est improportionatus obiecto nisi magis ametur quam minus propinquum; ita actus meae dilectionis respectu domestici mei est improportionatus obiecto nisi magis ametur a me quam extraneus.

III. In eodem articulo octavo, in responsione ad primum, dubium occurrit. Tum quoniam argumento non videtur responsio satisfacere. Non enim respondet illi compossibilitati, scilicet quod aliquis diligit aliquem, puta fratrem carnalem; quantum debet, et cum hoc multo plus diligit consobrinum, sine iniuria fratris carnalis, ex quo diligit ipsum fratrem: carnalem quantum debet. Ad hoc enim, in quo consistit vis argumenti, non respondetur an sit hoc incompossibile: et si est incompossibile, quare est incompossibile. Et tamen oportebat haec in responsione docere.

Tum quoniam propositio assumpta pro fundamento responsionis, scilicet, ZZomo plus satisfacit ei quem plus diligit, impertinens et falsa est. Impertinens quidem, quia satisfacere est actus iustitiae: quaestio autem est de actu amoris amicitiae, — Falsa vero, quia maior dilectio non est ratio maioris satisfactionis, per se loquendo. Accidit enim homini diligenti quod teneatur facere satis dilecto. Et consequenter accidit homini plus diligenti aliquem quod teneatur plus dilecto plus satisfacere.

Tum tertio, concessa dicta propositione, non recte in littera proceditur ad intentum. Quia subiuncta conditionalis, scilicet: Et ita, si minus diligeret aliquis eum quem plus debet diligere, plus vellet satisfacere illi cui minus satisfacere debet: haec, inquam, conditionalis non infert efficaciter conclusionem subiunctam, scilicet: Et sic fieret iniuria illi quem plus deberet diligere. Quoniam ex hoc quod ego volo plus facere satis cui minus teneor; dummodo faciam satis tibi, cui magis teneor, dando totum quod teneor; non facio tibi iniuriam. Verbi gratia (et est exemplum ad propositum), ego plus teneor fratri carnali quam consobrino. Ex hoc tamen quod ego fratri carnali relinquo de bonis meis quantum leges statuunt, et ultra hoc talentum unum auri; consobrino autem relinquo longe maius, puta decem millia talentorum; nullam iniuriam facio fratri carnali: nulli enim iniuriam facit qui utitur iure suo.

IV. Ad haec dicitur quod hic est sermo non de satisfactione exteriore, sed de satisfactione interioris amoris; quae nihil aliud est quam habere versus aliquem debitum amorem; ita quod satisfactio addit supra amorem rationem debiti. Et quod Auctor destruit illam compossibilitatem ex eo quod caritatis obiectum distributum est sic per prius et posterius ut caritas debeat comparativam dilectionem, scilicet plus Deo quam aliis, plus sibi quam proximis, cui plus quam corpori, et inter proximos plus coniuncto Deo vel sibi/quam remotiori: et non debet solam absolu- tam dilectionem, ut argumentum assumit. Non enim est putandum quod debeo fratri carnalitantam dilectionem absolute, puta diligere secundum quatuor gradus: sicut qui accipit mutuum debet tantum absolute, puta centum. Sed debet caritas dilectionem comparativam: scilicet plus Deo, etc., ut dictum est. Nec est quaerenda alia causa nisi quia haec materia est magis proportionata actui dilectionis simpliciter vel ab hoc, quam altera. Et ad hoc insinuandum, Auctor in hac responsione semper comparativa dilectione et satisfactione usus est. Et per hoc patet solutio omnium.

Sed haec responsio falso innititur. Nam si satisfactio addit rationem debiti, falsa est illa propositio: Homo plus satisfacit ei quem plus diligit, Stat enim quod plus diligat sine debito; ac per hoc, sine satisfactione. — Quod etiam dicitur quod caritas habeat necessario dilectionem comparativam respectu quorumcumque, non videtur usquequaque verum, ut patebit.

V. Dicendum est ergo quod hic est opus duplici distinctione. Prima est circa dilectionem, quod duplex est: quaedam ex debito, ut diligere Deum, diligere patrem, et proximum in communi, et huiusmodi; quaedam ex supererogatione, ut diligere in particulari, extra articulum necessitatis, extraneos vel inimicos, et huiusmodi. Secunda est circa satisfacere, quod aliud est loqui de satisfacere, et aliud. de facere: nam satisfacere est actus iustitiae claudens rationem debiti; facere commune est tam ad id quod ex debito quam ad id quod gratuito facimus. Haec autem quatuor ita se habent inter se quod amori ex debito respondet satisfacere: amori autem ex supererogatione respondet facere. Ac per hoc, homo plus diligens ex debito aliquem plus ei satisfacit: plus autem diligens aliquem ex supererogatione plus ei facit.:

In littera ergo sermo totus est de diligere ex debito. Et propterea infra latitudinem seu rationem dilectionis ex debito sunt omnia dicta litterae exponenda: ita scilicet quod omnia sunt vera, salva ratione dilectionis ex debito. Sic enim verissima est propositio illa assumpta, ZZomo plus satisfacit ei quem plus diligit: dilectio enim vex debito infert satisfactionem, et maior dilectio maiorem satisfactionem. Oportuit autem Auctorem ordinem debiti amoris ex caritate declarare ex ordine sui effectus qui est satisfacere: quoniam ordo satisfactionis ad iustitiam manifeste spectat, et iniuriam alteri fieri si pervertatur manifestat. — Unde patet solutio secundae obiectionis, ex hoc quod, sane intellecta, illa propositio est et vera et pertinens ad propositum.

VI. Ad primam autem obiectionem dicitur quod dilectio ex debito respectu creaturae neque est infinita simpliciter, quia nulla creatura est amabilis infinite; neque est terminata ad certum terminum simpliciter, puta tantum et non plus, quoniam tam pater quam mater quam extraneus sufficienter modo a me amatus potest ex debito amplius amari, puta si accidat maior necessitas; sed est quodam- modo interminata et quodammodo terminata. Nam extra necessitatis casum, sufficit unumquemque diligere tantum quantum exterior actus. illi debitus exigit. Verbi gratia, sufficit diligere patrem quantum honoris actus illi debitus exigit; fratrem, quantum fraterna conversatio atque communio requirit; et sic de aliis. Et quia sic diligere est unumquemque in suo gradu diligere, ideo huiusmodi dilectio sic est ad quemlibet absolute quod servat comparativam dilectionem ad alios: alias non in suo gradu quilibet amaretur. In casu autem necessitatis, si multorum est simul casus, plus amatus ex debito praeponendus est: quia plus sibi debet fieri satis cui plus debetur. Si autem uni tantum posterioris gradus accidat casus, tunc ille magis diligendus pro tunc est quoad hoc: sicut et magis est illi satisfaciendum.

Ex quibus patet primo, quod est implicatio incompossibilium dicere quod ego diligam ex debito fratrem quantum debeo, et cum hoc diligam etiam ex debito plus consobrinum: nisi in casu in quo non pervertitur caritatis ordo; quoniam hoc habet caritatis ordo, ut in casu remotior praediligatur. — Patet secundo, quod Auctor ex hoc ipso quod loquitur de dilectione ex debito, interimit illam assumptam, arguendo propositionem modo dictam tanquam incompossibilia continentem.

VII. Ad tertium dicitur quod, stando infra terminos dilectionis ex debito, optima est illatio litterae, Quia ut dictum est, huiusmodi dilectio est comparativa: quia um quemque in suo gradu diligit, et consequenter unicuique iuxta suum gradum facit satis. Ex hoc enim manifeste sequitur quod plus faciens satis illi cui minus debetur detrahit excellentiae illius cui magis debetur: quia qui aufert ab eo istam excellentiam, scilicet quod magis ametur quam alter minus amandus, aufert ab illo amorem et satisfactionem debitam secundum suum gradum; quoniam secundum suum gradum debet praeponi, et tamen de facto postponitur. Et propterea optime infertur quod fit illi iniuria.

Exemplum autem de fratre et consobrino fallit. Quia transit ad plus facere: cum sermo noster sit de plus satisfacere. Et similiter transit ad amorem supererogationis: cum sermo noster sit de amore debito. Concedimus enim. quod potes consobrino plus facere quam fratri carnali relinquendo ei maiores opes: quia hoc spectat ad amorem supererogationis respectu utriusque, scilicet tam fratris quam consobrini; et tu supererogationis amore potes plus amare consobrinum quam fratrem carnalem. Ordo enim caritatis statutus est tantum in amore debito, et non in amore supererogationis: quoniam in amoris supererogationis quocumque ordine nulli fit iniuria, sicut fit in amoris debiti ordine praepostero, ut Auctor in littera docet et declaratum est. — Veruntamen esse oportet quod eadem caritas qua plus facis consobrino, faciat te plus satisfacere fratri et simpliciter et in casu: sicut caritas supererogans inimico facit plus satisfacere amico simpliciter et in casu.