Quaestio 103

Commentaria Cardinalis Caietani

IN articulo primo quaestionis centesimaetertiae nota duo. Primo, in responsione ad primum, quod reverentia nec est adaequatum motivum ad honorandum, nec est adaequatus finis honoris: quoniam et aliqui moventur ad honorandum non ex reverentia, sed ex amore, ut patet cum superiores honorant inferiores quosdam; et multi honorant solum ut honorem debitum itipendant. Sed distinctio inter reverentiam. et. honorem satis manifesta est in littera ex hoc quod quandoque est Rupgipium ». et quandoque fnis. onoris.

Secundo, in responsione ad. viuis Pn qua gold et. pulchro debitum est ut manifestetur, ideo tam communis est appetitus gloriae, quasi debitae cuilibet: aestimanti in se bonum aut pulsi aliquid rei vel operis.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo tertio eiusdem quaestionis, omisso secundo, nota, in corpore articuli, quod Deus non solum est maior Dominus quam homo, quia Dominus universorum est: sed est alia ratione Dominus, quia est Dominus totius cuiusque rei, utpote Creator totius; homo autem non. Unde | servitus hominis ad Deum est secundum totum id quod | quomodolibet est. Errat autem, inquit Hieronymus de servis hominum, qui servitutem in totum hominem descendere putat. Tum propter libertatem mentis. Tum quia materiae dominus non est homo, sed solus Deus, qui potest annihilare animam et corpus.

II. In responsione ad tertium eiusdem tertii articuli, dubium primo est, an unaquaeque duarum responsionum sit per se sufficiens.

Dubium secundo est, an ratio primae responsionis, videlicet quia homo, quando honorat hominem, non semper actu refert hoc in Deum, valeat. Et est ratio dubii quia videtur peccare secundum 0n-causam ut causam. Quoniam non requiritur ad identitatem motus in imaginem et consistit in hoc quod creatura rationalis videtur ex uno id cuius est imago, quod actu ille qui movetur referat in id cuius est imago: ut patet de adorantibus imaginem Christi et sanctorum mente evagata; constat enim quod non actu referunt ad id cuius est imago suam venerationem.

Dubium tertio est, quo pacto verificetur quod reverentia quae exhibetur ipsi Deo, nullo modo pertinet ad eius imagi- | nem: cum statim Auctor, in sequentis calce articuli, dicat | quod eodem honore Christus et eius crux honoratur.

Dubium quarto est, an venerari hominem inquantum est imago Dei, referendo hoc actualiter in Deum, spectet ad latriam, vel duliam. Et est ratio dubii quia, sicut praeter amicitias proprias quibus amamus proximos ut patrem, ut concivem, ut commilitonem, ut amicum, etc., est caritatis amicitia, qua amamus in proximo Deum: - quare non, praeter proprias venerationes quibus colimus patrem, principes, excellentes viros, etc,, datur una veneratio qua colamus Deum in hominibus et in omnibus creaturis, tanquam in imagine et vestigio suo? - Et augetur dubium. Quia sicut datur unum vitium, puta blasphemia, qua blasphematur Deus et in se et in qualibet creatura; ita debet dari unus honor quo et in se et creaturis omnibus honoretur Deus gloriosus, omnium Creator.

III. Ad evidentiam horum, nosse oportet duplex esse genus imaginis: nam quaedam sunt quae secundum seipsas sunt capaces honoris; quaedam vero quae honoris capaces non sunt nisi ut exercent imaginis officium. Et quoniam capacia honoris non sunt quae a virtutis capacitate aliena sunt, cum Aonor sit praemium virtutis; consequens est ut non nisi rationalia, seu intellectualia, sint secundum seipsa honoris capacia. Inter imaginem ergo Dei in natura intellectuali, et in rebus aliis, haec est differentia, quod id quod constituit in creatura rationali imaginem divinam, constituendo imaginem constituit ipsam creaturam secundum seipsam honorabilem: id vero quod constituit imaginem divinam in aliis, non constituit creaturam, nisi ut imaginis exercet officium, honorabilem.

In praesenti igitur proposito utraque responsio de imagine secundum se honorabili sermonem habet. Et: prima quidem responsio ex parte imaginis se tenet; secunda vero ex parte eius cuius est imago. Prima namque distinguit duplicem animi motum in imaginem, scilicet secundum se, et inquantum est imago. Et sufficienter evacuat argumentum subiungendo quod dulia est motus in rationalem creaturam secundum seipsam, hoc est secundum quod ipsa est secundum seipsam honorabilis. — Secunda autem responsio etiam evacuat argumentum, dicendo quod licet dulia quodammodo redundet in Deum, non est tamen latria, quia latria ita exhibetur Deo quod non illi creaturae cui debetur dulia.

Et per hoc patet responsio ad primum dubium.

IV. Ad secundum vero dubium dicitur quod Auctor per referre actu in Deum non intendit referre actualiter cogitando de Deo: sed intendit de actu ut commune quoddam est actualiter et virtualiter (hoc est virtute primae intentionis) referre. Ita quod vocatur actu referre in Deum ille qui ab initio hoc intendit, quamvis in prosecutione nunquam amplius de Deo cogitet: sicut etiam in sacramentis dicitur quis actu intentionem consecrandi habere qui accessit ad altare intentione celebrandi, licet, quando consecrat, actualiter evagetur. Huiusmodi autem actualis relatio est vera causa distinctiva motus in imaginem secundum se, et motus in imaginem inquantum imago. Et. propterea veram dedit rationem quare dulia non terminatur ad Deum in homine sed ad hominem: quia non cadit sub intentione exhibentis homini duliam honorare Deum in homine, sed hominem ipsum.

Ad tertium autem dubium dicendum est post discussionem quartae dubitationis: quoniam ex illius pendet claritate.

V. Ad quartum igitur dubium dicitur quod difficultas consistit in hoc quod creatura rationalis videtur ex uno et eodem constituta honorabilis dupliciter, videlicet et secundum seipsam, et secundum quod est imago. Dei: nam ex hoc ipso quod est rationalis, est secundum seipsam virtutis capax, et imago Dei. Et quia secundum seipsam honoratur dulia, videtur quod secundum quod est imago veneranda sit latria, ita quod Deus in ipsa honoretur, iuxta illud Augustini, in Regula, ZZonorate in vobis Deum invicem: alioquin imago Dei in creatura rationali esset deterioris conditionis quam imago eius in statua vel pictura inquantum imago. Et quoniam eadem est ratio de vestigio in creaturis aliis, nisi quod non constituuntur honorabiles secundum se, sed solum ratione repraesentati (idem namque est motus in vestigium ut sic, et in id cuius est vestigium), ideo oportet communem rationem reddere.

Videtur mihi quod dicenda sunt duo. Primum est. quod latria de facto non exhibetur, nec est exhibenda creaturae cuicumque rationali, etiam inquantum est imago Dei. Et hoc dicere videtur Auctor in littera in secunda responsione, dicendo quod reverentia quae ipsi Deo debetur, nullo modo pertinet ad. eius imaginem. Loquitur enim de imagine inquantum motus in ipsam est motus in id cuius est imago.

Secundum est quod communis ratio huius dicti est evitatio erroris: ne scilicet Deo soli debitum honorem creaturae videamur impendere. Ex hac namque ratione nec creaturis irrationabilibus inquantum repraesentant Deum, nec creaturis rationabilibus inquantum similes sunt Deo, divinum honorem impendimus: ut fugiamus scilicet errorem colentium omnes mundi partes, et errorem exhibentium hominibus divinos honores. Sicut enim Ecclesia humanitatem Christi secundum seipsam non adorat dulia, sed Christo exhibet latriam, dicendo illi, Miserere mobis, et nunquam, Ora pro nobis, ne occasionem errandi ex huiusmodi distinctione sumant filii, et praecipue minus docti et idiotae; ita in proposito divinum honorem negat rationalibus imaginibus et vestigiis deitatis, ne ex huiusmodi adoratione occasionem errandi sumant populi.

Concludendum ergo videtur: quod si quis. creaturam veneraretur inquantum est similitudo vel vestigium Dei, hoc est, quod veneraretur Deum in creatura hac vel illa, latriae cultum exhiberet non creaturae, sed Deo in creatura, sicut et blasphematur Deus in creatura et amatur. Et hoc probant rationes allatae. Sed quoniam obiecta haec annexam habent occasionem erroris, ideo exhibendus non 'est honor latriae istiusmodi imaginibus, et vestigiis ut sic.

VI. Nunc ad tertium dubium dicitur quod, cum imago Dei inveniatur quasi triplex: primo, pictura seu statua ad repraesentandum Deum, ut quotidie in ecclesia videmus; secundo, ipsa rationalis creatura secundum seipsam enim secundum seipsam imago repraesentans Deum); tertio, ipsa rationalis creatura ut relata in Deum; — Auctor in littera non intendit de prima imagine, ut instantia obicit de cruce: sed directe intendit de secunda, cuius veneratio redundat secundum quendam modum in Deum, pro quanto eius est imago id quod honoratur. Et indirecte verificatur de tertia: propter utriusque concursum in identitatem formalem fundamenti utriusque imaginis; vel, rectius loquendo, imaginis utroque modo sumptae. Et tunc est sensus quod nullo.modo absque occasione erroris spectat ad eius imaginem latriae reverentia. Etenim, si honor imagini sic sumptae impenderetur, non redundaret quodamindo in Deum, sed directe tenderet simpliciter et. absolute.

Commentaria Cardinalis Caietani

In articulo quarto eiusdem quaestionis centesimaetertiae dubium occurrit, quoniam Auctor videtur oblitus sui, dum hoc in loco ponit observantiam esse virtutem genericam, dicendo quod dulia est una specierum observantiae: in primo autem articulo quaestionis praecedentis, ex propo- | sito posuit observantiam esse virtutem specialem, distinctam contra pietatem, religionem et iustitiam.

Ad hoc dicitur quod Auctor non dixit observantiam esse virtutem specialem specie specialissima. Sat enim est | intento suo quod sit; specialis specie subalterna. Et hoc ibi.insinuavit dicendo quod ad observantiam spectat venerari principem, ducem ac magistrum, quos diversa ratione constat honorari.

II. Sed tunc insurgunt dubia duo. Primum est quod nulla haberetur propria virtus ad cultum exhibendum principibus nostris: quia observantia genus est ad omnes species, quarum alia princeps, alia dux, etc., colitur.

Secundum est quod nulla esset species observantiae ad quam pertineret venerari hominem propter virtutem eius. Et est ratio sequelae quia in littera illius articuli, in responsione ad secundum, dicitur quod talis cultus spectat ad eandem virtutem. Sed nulla est eadem in specie virtus colens omines in dignitate constitutos. Ergo nulla una se- cundum speciem virtus est cuius sit colere hominem propter virtutem illius.

III. Sed primum horum solvi potest, primo, concedendo quod nulla specierum observantiae est nominata, nisi dulia et hyperdulia..— Secundo, dicendo quod sicut dispositio est nomen genericum ad habitum et dispositionem, et est nomen specificum dispositionis distinctae contra habitum; ita observantia et est nomen genericum commune ad omnes observantiae species, et est etiam nomen specificum illius speciei qua colitur caput civitatis. - Et quia de nominibus quaestio haec est, sive sic sit sive non, parvi refert.

Secunda autem dubitatio solvitur dicendo quod, proprie loquendo, honorare hominem propter virtutem qua dignus est ducatu, spectat ad illam observantiae speciem cuius est colere ducem; et honorare hominem propter virtutem qua dignus est ut sit caput civitatis, pertinet ad illam observantiae speciem quae colit caput civitatis; et sic de aliis. Et sic semper verificatur dictum Auctoris quod spectant ad eandem virtutem, ad quam scilicet spectat colere illum dignitatis statum. Et quoniam nulla est virtus quae non habilitet hominem ad aliquem dignitatis statum, vel saltem ad illum referat ut adiutorem vel ministrum, etc.; ideo nulla est observantiae species ponenda propter honorem exhibendum homini ob virtutem, sed sufficiunt virtutes quarum est colere personas in dignitate constitutas: quoniam earundem est colere omnes personas ad dignitatem illam quomodolibet spectantes.

IV. In responsione ad secundum, nota quod coniunctio secundum carnalem consanguinitatem ad humanitatem. assumptam a Verbo Dei, vocatur in littera affinitas ad Deum. Ita quod consanguinei Christi inquantum homo, sunt affines Dei, ea ratione qua Deus deitatis est nomen. Quae nulli est consanguinea: sed natura humana ab extra ad deitatis fines attigit, quasi uxor ab extra adveniens, in tha- lamo uteri virginalis. Et ideo genitrix illius affinis Deo constituta dicitur. - Non omnibus tamen huiusmodi affinibus hyperdulia debetur, cum eorum quidam sint forte damnati, de quibus scriptum est, Neque enim fratres eius credebant in eum: sed soli Beatae Virgini, quae sola ad fines deitatis propria operatione naturali attigit, dum Deum concepit, peperit ac genuit, et lacte proprio pavit.

V. In responsione ad tertium eiusdem quarti articuli, nota quod directe est hic sermo de cruce illa in qua Christus est passus. Illa enim non solum ut imago, sicut ceterae cruces; sed ut coniuncta Christo, eodem honore quo Christus, sicut rex et eius purpura, venerari dicitur.