Caput 1

De Vera religione seu pietate. SYNTAGMATIS THEOLOGAECIIRISIIANAE LIBERNONUS. Qui est in specie de RELIGIONE seu operibus immediati cultus DEI, in prima Decalogi tabula re quisitis,

CAPUT PRIMUM In quo de vera religionis seu pietatis definitione, causis, effectis, subiectis & adiunctis.

POSTQUAM superiore libro de bonis A operibus in genere actum est: deinceps ιο in specie singula explicanda,

Bona opera sunt duplicia, alia immediati cultus Dei: alia mediati, Illa in prima tabula Decalogi praecipiuntur & communiter verae religionis seu pietatis & officij erga Deum quod in ipsum immediaQeo te fertur: haec autem viriutis moralis non ιτοο mine comprehenduntur.

Veram religionem & pietatem omnes in ore habent, pauci in corde, pauci in opere, quum eam nec intelligant, nec ament, nec exerceant. Nobis jam propositum est declarate essentiam & affectiones & partes ejus, cum serio voto, ut Deus ille benignissimus verae religionis & pietatis autor, eam in corde nostro gignat, corroboret, conservet; & ad opus ejus nos informet & confirmet.

Essentiam verae religionis seu pietatis monstrat definitio quae hujusmodi est: VERARELIGIOseUPIETAS, est virtus animis nostris a Deo per Spiritum Sanctum indita seu infusa, quam religios & pii effecti, Deum recte agnoscimus & colimus, id est, ex ipsius voluntate in scriptis Propheticis & Apostolicis revelata Nam sola illa religio est vera, quae Deo Patri, Filio & Spiritui Sancto debitum cultum & honorem, quem nimirum in verbo suo requirit, sincere & constanter exhibet. Graece θρνσκεία Jac. 1. v. 27. item dσυφειx. 1. Timoth. 4. 7. 8. aut propriissime & plenius θεοσίθεια appellatur, ut ait Augustinus epist. vigesima-nona: item τμή θεο, honor Dei, Johan. 5. 23. τεοπζεπια vocatur a Clemente Alexandrino lib. septimo Stromatum. Eandem Iustinus Martyr, & idem Clemens Alexandrinus passim vocarunt κατ ἐξοχιν Philosophiam: Chrysostomus in oratione de libello repudii altiorem Philosophiam, ut Graecorum tollerent supercilium, qui Philosophiae suae tantum tribuebant.

Metonymice religionis nomen tribuitur etiam effectis ejus, veluti Jac. 1. v. 27. Religio pura & incontaminata apud Deum & Patrem haec est, invisere orphanos & viduas in afflictione ipsorum, & immaculatum sese servare a mundo.

Est ergo religio habitus infusus; seu virtus infusa: non autem status

Differentia est rectus de Deo sensus & cultus divinus secundum Deum & verbum ipsius.

Proinde falsa est definitio religionis, quam Bellarmin. tradit controversiarum primo tomo, controversi a generali quinta, libro secundo, capite secundo: Religio, est status hominum ad perfectionem Christianam, per paupertatis, continentiae & obedientia vota tendentium.

Verae autem religionis considerati debent tum affectiones: tum partes

Affectiones verae Religionis sut multae, e quibus istae: nimirum, divinuas & unitas, utilitas & necessitis, subjectum, & adjuncta varia ut antiquitas, sanctitas, vis, perfectio, deformatio & reformatio, propagatio & defensio, oppugnatio, firmitas insuperabilis, &c.

Religio vera est DIVINA ortu, materia forma fine & effectis. Ortis, quia θεοσδετος, id est, a Deo data & de coelo est, non paucorum vafritia & calliditate excogitata, ut hac arte simplicem populum in officio continerent ipsi nullum esse Deum credentes: non a terrena aliqua civitate aut potestate instituta: nec propagatur & profluit per naturalem generationem e parentibus in liberos, sed nec ex institutione ipsa nascitur, sed est χαρισμα Dei & ab ipso in uniuscujusque corde creatur. Dona enim supernaturalia in anima hominis a DEOcreantur. ut & Scholastici loquuntur. Jac. 1. v. 17. Omnis donatio vona, & omne perfectum donum est superne, doscendens a Patre luminum, apud quem non est transmutatio aut vicissit udinis obumbratio. 2. Petr. 1. v. 1, 2, 3. Gratia vobis & pax multiplicetur in agnitione Dei & Iesus Domini nostri: Prout divina vis ipsius omnia nobis donavit quae ad vitam & pietatem pertinent, per agnitionem illius qui vocavit nos ad gloriam ac virtutem.

Proinde religio vera ex jure divino & naturali promanat & facileprimas in eo obtinet: unde a solius Dei autoritate pendet: a solo Deo humano generi tradi potest, qui solus voluntatem suam patefacere potest, solus cultus sui normam praescribere, solus quibus dele¬ ctetur aut offendatur, jubere aut vetare. Item, qui veram religionem non suscipiunt, terreni sunt.

Materia est divina, quia constat veri Dei cognitione & cultu. Forma est divina, quia ad solius Dei voluntatem nobis in SacraScriptura patefactam & declaratam ceu ad perpetuam regulam congruit, & ad eam semper conformati debet.

Fine est divina, tum principali, quia ad solius Dei gloriam pertinet: tum subordinato, quia ad veram beatitudinem, hoc est, ad communionem cum Deo homines perducit 1. Joh. 1. v. 3. Quod, inquam, vidimus & audivimus, id annunciamus vobis, ut & vos communionem. habeatis nobiscum: & communio nostra sit cum Patre & cum Filio ejus Iesu Christo. Et v 7. Quod si in luce ambulamus, sicut ipse est in luce, communionem habemus cum eo mutuam, & sanguis Iesu Christi Filij. ejus purificat nos ab omni peccato. Unde a veteribus religio via ad Deum dicta.

Effectis est divina 1. quia hominem Deo, a quo se per peccatum abruperat, reconciliatione religat & obstringit, unde religio dicta. 2. quia divinam & solidam consorationem in Christo exhibet. 3. quia virtutum omnium, quibus similes Deo fimus, mater est, sicut dicitur Jacobi 1. versic. 27. Religio pura & incontaminata apud Deum & Patrem haec est, invisere orphanos & viduas in afflictione ipsorum, & immaculatum sese conservare a mundo

Et cap. 3. 17. Quae superne est sapientia, primum quidem casta est, deinde pacifica, aqua, obsequens, plena misericordiae & fructuum bonorum. absque disceptatione & minime simulata.

4. Religio vera duntaxat UNA est. I. Quia unicus est Deus cui religione obstricti sumus, & qui salutis aeternae autor est: unica via ad Deum per unicum Mediatorem Christum lesum: unicum corpus doctrinae veram religionem docens perfectissime & perspicue, Scriptura Sacra: unica fides, quae ab unica & aeterna Dei veritate profecta agnoscit unum corpus mysticum totius Ecclesiae Catholicae: unus Spiritus nos illuminans & vivificans: unum baptisma in quo Christum induimus: una vocationis nostrae spes & meta Eph. 4. v 5, 6. Vnum est corpus, & unus Spiritus, sicut & vocati estis in unam spem vocationis vestrae. Unus Dominus, Vna Fides, Vnum Baptisma: Vnus Deus & Pater omnium, qui est super omnes, & per omnes, & in omnibus vobis.

2. Quia unica est tantum ratio recte colendi Deum. 3. Quia verum & unum inter se convertuntur, ut uno plus verum. esse non possit. Ideo in Scripturis Sanctis vera religio κατ ἔζοχεν vocatur ἀληθεια, Veritas, Tit. 1. v. 1. Paulus servus Dei, Apostolus autem Iesu Christi secundum fidem electorum Dei, & agnitionem veritatis quae est secundum pietatem. Johan. 17. vers. 17. Sanctifica eos tua veritate: sermo ille tuus veritas est.

Proinde vera religio sola proprie est, aliae non sunt, sed dicuntur esse: sicut etiam si sint qui dicantur dii, & in coelo & in terra (sicut sunt dii multi & domini multi) Nobis tamen unus est Deus, & c. 1. Cor. 8. v. 6.

Religio vera est summe NECESSARIA & UTILIS. tum uunicuique homini pro se, tum in tota societate humana sive Magistratum sive subditos communiter spectes: tum peculiariter in Magistratu & ministris Ecclesiae

Quod ad unumquemque hominum pro se attinet, est ei vera religio seu pietas necessaria, quia a Deo praecepta 1. Tim. 4. 7. Exerce teipsum ad pietatem: est ei ad omnia utilis, habens promissiones hujus & futurae vitae, 1. Timoth. 4. 8. Exodi 23. vers. 25, 26. Sic coletis Iehovam Deum vistrum, qui benedicet panituo & aquae tuae: & amoveboquemvis morbum e medio tui: Non erit abortiens aut sterilis in terra tua: numerum dierum tuorum complebo. Deuter. 4. v. 4. Vis qui adhaesistis Iehovae Deo vestro, vos, inquam, omnes vivitis hodie. Psal. 1. v. 1, 2, 3. Beatus est vir ille, qui non ambulat in consilio improborum, & viae peccatorum non insistit, ac in consensu derisorum non desidet: Sed cujus oblectatio est in lege Ichovae, & qui de lege illius meditatur interdiu ac noctu. Est enim sicut arbor plantata ad rivos aquarum, quae fructum suum edit in tempore suo, & cujus folium non decidit: ideo quicquid faciet prosperabitur. Matth. 6. v, 33. Quaerite primo regnum Dei, & iustitiam eius, & ista omnia adiicientur vobis. Proverb. 3. 1. Fili mi, doctrinae meae ne obliviscaris: sed praecepta mea custodiat animus tuus: & multis per totum caput. Econtratio contemtus verae religionis est: valde noxius, Roman. 1. v. 21, 22, 23. Propterea quod cum Deum norint, tamen ut Deum non glorificaverunt, neque gratias ei egerunt: sed vani facti sunt in ratiocinationibus suis, & obtenebratum est cor eorum. intelligentia carens. Quum se dicticent sapientes, stulti facti sunt: Mutarunt enim gloriam incorruptibilis Dei in efformatam imaginem corruptibilis hominis, & volucrium, & quadrupedum, & reptilium

Necessitas vero & utilitas verae religionis & pietatis amoenissimis similitudinibus passim in Scriptura declaratur. Exempli gratia. Prov. 3. v. 8. Salutare id erit umbilico tuo, & irrigatio ossibus tuis, &c.

Quod ad totam humanam societatem attinet, religio vera est necessaria ac utilis, quia est vinculum humanae societatis, ac firmamentum Reipublicae & velut basis ejus

Sine religione enim societas non erit, quia non fides, non justitia, non humanitas, non virtus ulla; sed fraus, licentia, injustitia, crudelitas, protervitas, & ut uno verbo dicam, confusio hominum ac rerum; ut Paulus Apostolus testatur Rom. 1. v. 24. & sequentibus usque ad finem capitis; ubi docet religionis verae contemtum esse originem omnium vitiorum, flagitiorum, scelerum, calamitatum. Id docent ex empla, nempe mundi impii ante diluvium Gen. 6. Regni AEgyptii sub Pharaone Israelitatum persequutore Exod. 1. & sequentibus capi tibus. Reipublicae Israeliticae post mortem Simsonis Jud. 17. capite & sequentibus. Regni Judaici, ut & Israelitici sub regibus impiis & falsam religionem defendentibus, ut videre est in libris Regum & Chronicorum, Rerumpublicarum Graecarum & Romani imperiEthnici, Romanor. cap. 1. versic. 21, & sequentibus usque ad finem capitis

Illa subditos meliores tranquillosque facit: nulla enim res magis animos & mores componit, quam religio: & illa ubi in pectus demissa, virtutum agmen sequitur, in-primis mansuetudo quaedam animi & tranquillitas, quae faciles bona imperantibus obnoxiosque edictis reddit. Illa fraenum est peccaturis, Prov. 2. v. 1. & sequent. Et cap. D. 8. v. 13. Reverentiam Iehovae, odium mali: fastum & elationem, viamque mali, denique os perversitatibus deditum odi. Illa metum satis validum ingenerat, qui cohibeat a maleficiis, Psal. 119. v. 120. Horret pavore tui caro mea; adeo a judiciis tuis timeo. Nam externum illum metum qui a poenis aut morte est, multi contemnunt, & desperatio impetus aut iracundia eo ducunt, ut exemplum ostendit Benjaminiarum religionem divinam non curantium Jud. 20. Sine ea nec Magistratus, nec subditi officium facient, ut docet exemplum Jarobeami Regis Israelitatum. 1. Reg. 2. v16. & sequentibus Achaxi Regis Judae & subditorum ejus 2. Reg.16. Manassis Regis Judae & subditorum ejus 2. Reg. 21. & subditorum Amonis Regis Judaici 2. Reg. 21. v. 23. Sedechiae item & subditorum ejus 2. Reg. 2. & 2. Chron. 36. vers. 11, & sequentibus, Jerem. 36 cap. & sequentibus

Utinam haec consideratent Reges, Principes & Magistratus omnes qui verae Religionis curam nihil ad se pertinere putant, & propositis solis politicis legibus, fieri posse sperant, ut justitia, ac proinde pax & tranquillitas inter cives suos conservetur: quasi prius exhauri¬

possint rivi quam fons ipse obstruatur Magistratui inprimis vera Religio est amplectenda: ut ex arguae mentis sequentibus planum fit.

Primum est, quia Magistratui illam Deus ipse peculiariter imperat, ut constat ex subjectis testimoniis. Gen. 17. v. 1, 2. apparuit Iehova Abrahamo, & dixit ei; Ego sum Deus fortis omnipotens; indesi nenter ambula coram me & esto integer; & disponam fedus meum in ter me & te; & multiplicabo te quam plurimum. Deuteron. 17. vers. 18, 19, 20. Rex describat sibi exemplum hujus Legis in libro, ex eo quo erit in conspectu Sacerdotum Leviticorum; eritque penes eum, & leget i1 eo omnibus diebus vitae suae; ut discat timere Iehovam Deum suum & observare omnia verba hujus Legis & statuta ista faciendo ea: Ne efferatur animus ejus prae fratribus suis, & ne recedat ab hoc praecepto dextrorsum aut sinistrorsum: ut prolonget dies in regno suo, ipse & filii eju in medio Israelis. Jos. 1. vers. 7, 8. Tantummodo confirmare & fortis esto valde, ut cum observantia prorsus facias secundum Legem illam, quam praecepit tibi Moses servus meus, nec recede ab eo dextrorsum ausinistrorsum: ut secunderis quocunque iveris. Ne discedito liber iste ex ortuo, sed meditaberis de eo interdiu ac noctu: ut cum observantia facias omnino prout scriptum est in eo: tunc enim prosperaberis in viis tuis, & tunc secundaberis Psalm. 2. versic. 10, 11, 12. Nunc ergo Reges anima. vertite, eruditionem per cipite Iudices terrae. Colite Iehovam cum revo ventia & exsultate cum tremore. Osculamini Filium ut non irascatur, & pereatis in via cum exarserit vel minimum ira ejus: beati omnes qui si recipiunt ad eum. Psal. 29. vers. 1, 2. Cedite Iehovae filii fortium, cedite. Iehova gloriam & laudem. Cedite Iehovae gloriam nominis ejus, incurvate vos henorem echibentes Iehovae in decoro sanctitatis,

Secundum, quia Magistratus a Deo habet potestatem quamcum que habet, ac proinde gratus in Deum esse debet Psal. 75. vers. 5, 6. Non enim ab exortu aut ab occasu, neque a deserto est exaltatio: sed Deis Iudex hunc deprimit, & illum extollit. Daniel. 4. v. 17, 34, 35. eo quos dominatus ejus sit dominatus aeternus, & regnum ejus in omnes generationes: omnes vero habitatores terrae ut nihili reputentur, & pro voluntate sua faciat in exercitu coeli & habitatoribus terrae: neque est qui prohibeat manum ejus, aut dicat ei, quid facis? Proverb. 8. vers. 14, 15. 16, ait aeterna Dei Patris sapientia: Meum est, meum est consilium: & quicquid est: mea est prudentia, meum robur. Per me Reges regnant, & dominatores decernunt justitiam. Per me Principes gerunt principatum & ingenti omnes judeces terrae. Proinde si Magistratus es, a Deo habes: & quo major altiorque plura benefico illi Numini debes.

per cultum igitur venerationemque ejus agnosce¬

Tertium, quia Magistratum Deus loco movere & deponere potest. Jes. 40. 23, 24. Disponit dominatores in nihilum, judices terrae sicut rem inanem efficit. Neque plantantur neque seruntur, neque radicatur in terra succisus truncus eorum: quia etiam sufflante eo in illis exsicean tur, ac turbo quasi stipulam tollit cos, Job. 12. 21, 24, 25. Effundit contemtum in Principes & zona validos destituit: amovet animum primoribus populi terrae, & facit ut aberrent in loco inanitatis avio, pali pantes in tenebris deficiente luce, quum facit ut errent sicut ebrius. Psa. 76. vers. 13. Vindemiat spiritum Principum, formidabilis est Regibus terra. Proinde si Magistratus es, ut diu & feliciter esse possis, datori supplica: & scito tollere posse, qui tribuit, & evertere qui sublimavit.

Quartum, quia Magistratum religio reddit felicem, venerabilem & tutiorom. Nam veris virtutibus illum imbuit, & maxime humiliB tate coram Deo, & justitia clementiaque in homines. Tum amor ex

illa & veneratio erga ipsum animis aliorum innascitur: nec facile exteri aut subditi laedent, cui Numen amicum & propitium arbitrantur. Quin externam quoque felicitatem religio Magistratui adfert: quia ab omni aevo observatum, Deum cultores suos attollere, & in¬ primibiis religiosisque Magistratibus prospera plutima largiti. Quod usq adeo certum est, ut Deus etiam imaginem & speciem religionis in Gentilibus Principibus & populis honestarit & muneratit. 1. Reg. 2. 1, 2, 3. 4. Quumque prope essent dies Davidis, ut moreretur; Praecepit Salomoni filio suo, dicendo: ego decessurus sum brevi pro consuetudine totius terrae: tu vero confirmaberis, & vir futurus es: & observabis observationes Iehova Dei tui, ambulando in viis ejus, servando statuta ejus, & praecepta ejus, iudiciaque eius, & testimonia eius, sicut scriptum est in lege Mosis: ut secundes quicquid feceris, & quocunque te verteris. Et cap. 3. versicul. decimo-quarto: ait Jehova ad Salomonem: Quod si ambulaveris per vias meas observando statuta mea & praecepta meu, quemadmodum ambulavit David pater tuus, etiam prolongabo dietuos. Et capite sexto, versiculo 12, 13. Si ambulaveris (o Salomon) intatutis meis & statuta mea exercueris, ac observaveris omnia praecepta mea ambulando in eis, utique praestabo verbum meum erga te, quod loquutus sum Davidi patrituo, & habitabo inter Israelitas, neque deresquam populum meum Israelem Exempla Principum piorum, quos Deus felicitate ornavit, sunt plurima, tum in Sacra Scriptura, tum in historia Ecclesiasticat

Quintum, quia Magistratus pietate sua etiam populo prodest, ut David, Ezechias: impietate autem plurimum nocet, & publicas calamitates ei accersit, ut Achax. 2. Chron. 28. 19, 20. Deprimebat Iehova Iudam propter Achazum Regem Israelis, qui abstraxerat Iudam, ut omnino praevaricaretur contra Iehovam. Veniens itaque ad eum Tligath Pilneeser Rex Assyriae; angustia affecit eum, non autem confirmavit eum. Et Manasses 2. Reg. 21. v. 11, 12. & cap. 23. v. 26. & cap. 24. 3. 4. & Jerobeamus rex Israelitatum

Sextum, quia Magistratus pietate sua etiam liberis & posteris suis prodest, ut exemplum Davidis ostendit.

Septimum, quia Magistratus debet exempla aliorum piorum Regum & Principum imitari in vera religione amanda, colenda, conpervanda, atque ad posteros propaganda, ut Mosis, Josuae, Davidis, A sae 1. Reg. 15. 11, 12, 13. Ezechiae, Josiae

MINISTRIECSLESIAE itidem prae caeteris pietati & relitioni studere debent.

Si consideremus SUBJECTUM, vera religio est Christiana, & interna potius quam externa. Christiana est, tum respectu objecti circae quod praecipue versatur, quod est CHRISTUS IESUS, seu per Christum Deus omnipotens, cui uni religio nos religat; quia inter mentem nostram qua illum intelligimus & veritatem, id est, lucem interi porem, per quam illum agnoscimus, quaque illum colimus, nulla in perposita creatura est, Johan. 20. 31. Haec autem scripta sunt, ut credatis Iesum esse Christum illum Filium Dei, & ut credentes vitam habaatis per nomen eius. Actor. 9. vers. 20. Statim in synagogis praedicavit. Christum, nempe eum esse Filium illum Dei. 1. Corinth. 2. vers. 2. Non enim statui scire quicquam inter vos, nisi Iesum Christum, eumque crucifixum: tum respectu subiecti cui inest, quod est Christianus populus, qui induit Christum ejusque particeps & imitator est, hoc est, ver Christiana, Catholica atque orthodoxa Ecclesia, in qua sola est vera religio, cum ipsa sola in mundo sit columna & stabilimentum verita. tis, 1. Tim. 3. v. 15. Quod si tardavero, ut noris quomodo oporteat in domo Dei versari, quae est Ecclesia Dei vivi, columna & stabilimentum veritatis,

Eadem est interna potius quam externa, quia in animis Christianorum sita est, Jesa. 1. vers. 11. & sequentibus: quia non in litera, sed in spiritu consistit, hoc est, non in externa tantummodo sacramentorum acceptione, externa verbi divini auscultatione & ceremoniarum observatione; sed interiore & vera cordis pietate, Rom. 2. v 27, 28, 25. Et quod est ex natura praeputium, Legem praestans, damnabit te qui per literam & circumcisionem transgressor es Legis. Non enim qui est in propatulo Iudaeus, Iudaeus est: nec ea quae est in propatulo circumcisio, id est, in carne, circumcisio est: Sed qui in occulto Iudeus est, & circ umcisio cordis, id est, in spiritu, non litera: cuius Iudaei laus non est ex hominibus, sed ex Deo

Si ADJUNCTA expendamus, religio vera est prima, & antiquissima, hoc est, quae in paradiso coepit & per sanctos Patriarchas contiquata est & a Mose deinde literis consignata, & postmodum a Prophetis & Apostolis illustrata, & in Scriptura Sacra comprehensa: ac proinde testimonium habet & approbatur a Lege & a Prophetis ib Apostolis in Sc riptura Sancta. 2. Petr. 1. v. 19. Et habemus firmiorem illum sermonem Praophet: cum: quam benefacitis quod attenditis pelut lucernam splindentem in obscure loco, usquedum dies illucescerit, & lucifer exoriatur in cordibus vestris. Et cap. 3. 2. Vt memores sitis verporum quae praedicta sunt a sanctis Prophetis, & praecepti illius nostri qui sumus Apostoli Domini & Servatoris. 1. Joh. 2. v. 24. Quod igitur audivistis a principio, in vobis maneat: si in vobis manserit quod audivi stis a principio, vos quoque in Filio & Patre manebitis. Haec enim est vera religionis antiquitas, quam Scriptura Sacra Asemper commendat, ut Genes. 48. v. 15, 16. 1. Reg. 15. 11. 2. Reg. 18. 3. & cap. 22. 2. Act. 24. 14. 2. Tim. 1. v. 5.

I. Vera religio est sola sancta. Quia sola autorem habet Deum qui sanctus est, Levit. 19. vers. 21. Postea afferet vir reatum suum Iehovae, ad portam tentorii conventus arietem reatus.

2. Quia doctrina illius solius sancta est, quae huc spectat, ut per aginitionem Iesu Christi fugiamus inquinamenta mundi, 2. Petr. 2. ver. 20, 21. Nam si postquam pollutiones mundi per agnitionem Domini & Servatoris IesuChristi effugerint, his rursum implicati superentur, factaest ultimam eorum conditio deterior priore. Melius enim fuisset eis non cognovisse viam iustitiae, quam cognita illa, regredi a sancto praecepto sibi tradito.

3. Quia genti sanctae divinitus patefacta est, 1. Petr. 2. vers9. Voautem genus electum regale sacerdotium, gens sancta, populus quem sibi Deus ut proprium vendicat: ut virtutes praedicetis illius qui vos vocavi se tenebris in admirabilem suam lucem

Est sola salutatis, hoc est, in ea sola homines aeternum servantur. quia Christum Iesum solum agnoscit esse salutem Dei quam paravit in oculis omnium populorum, Luc. 2. 30, 31. Nec est in alio quoquam, salus, nec enim aliud nomen est sub coelo quod datum sit inter homines, per quod oporteat nos servari, Act. 4. v. 12. Est sola perfecta, cui nihil omnino deest, ac proinde nihil a quoquam i addendum, nihil adimendum. Perfecta fuit statim ab initio, ad scopum suum idonea & sufficiens:

Non est similis inventis humanis: quae enim homines seu ad voluptatem seu ad utilitatem inveniunt, progrediuntur ab aphorismo ad aphorismum, a theoremate ad theorema, ab experimento ad experimentum, & rudia primum sunt scabraque, deinde expoliuntur paula. tim, non ab uno aliquo homine, sed a pluribus, & per secula interdum plura. Deformatur vel additione humanarum opinionum & traditionum: vel detractione eius quod Deus praescripsit Deut. 4, 2. Ne addite ad verbum illud quod ego praecipio vobis, neque detrahite de eo, ut servetis prae cepta Iehova Dei vestri quae ego praecipio vobis. Et cap. 12. v. 32. Unamquamque rem quam ego praecipio vobis, eam observantes facite: ne addit. ei, neque detrahito ex ea. Vel perversitate morum religioni verae non respondentium Rom. 2. v. 17. & seq. Ecce tu cognominaris Iudaeus & acquiescis in Lege, & gloriaris in Deo. Et nosti eius uoluntatem, & ex ploras quae discrepant, institutus ex Legis auditu. Confidisque te viae ducem esse caecis, lucem eorum qui sunt in tenebris, Eruditorem desipietium, magistrum infantium, quod habeas informationem cognit, onis ac veritatis in Lege. Qui igitur doces alium, teipsum non doces? qui praedicas non furandum, furaris? Qui dicis non moechandum, moecharis? qui abominaris idola, sacrilegium admittis? &c. Reformatur tum errorum qui invaluerunt eradicatione & falsorum cultuum abrogatione, abolitis tum opinionibus cum verbo Dei pugnantibus tum ceremoniis verae religioni humana audacia adspersis in Sacramentis & reliquo cultu Dei: tum verae religionis instauratione & in theoria & in praxi illius, revocatis omnibs ad prudentiam iustorum, ut omnes pendeat toti a patrib. illis iustis qui vera sapientia divinitus instructi per Spiritum S. loquuti sunt, id est, Prophetis & Apostolis, Luc. 1. v. 17. Pet. 1. 10. De qua salute exquisierunt, & quam scrutati sum Prophetae, qui de vetura in vos gratia prophetarunt. 2. Pet. 1. 19. Et habemus firmiorem illum sermonem propheticum: quem benefacitis quod attenditis, velut lucernam splendentem in obscuro loco, usquedum dieillucescat, & lucifer exoriatur in cordibus vestris. Et c. 3. 1. 2. Hasce iam alteras vobis literas scribo dilecti quibus sinceram mentem vestram per submonitionem expergefacio: Vt memores sitis verborum quae praedicta sum a sanctis Prophetis, & praecepti illius nostri qui sumus Apostoli Domini& Servatoris.

Introductio publica verae religionis aut publica Reformatio a corruptelis fieri ordinatie a Principe seu Magistratu summo debet: Esenim officii ipsius, ut ostendit exemplum Mosis, Iosuae, Davidis, Asa 2. Chro. 14. & 15. Iosaphati c17. & 19. Ezech. ca. 29. & 30 & losiae 2. Chronic. 34. & 35. Constantini item Magni & Theodosii Magni & aliorum.

Quod si Princeps seu Magistratus summus religionem veram non curet, aut etiam hostiliter & tyranice impediat aut opprimat: licet etiam frequens populus falsam religionem sequatur & vera persequatur: tum ad introducendam aut reformandam religionem, operam iure impendit, quicunque a Deo cognitionem eius, & facultatem eam introducendi aut reformandi consequutus est: nec tum exspectandus est Politici Magistratus consensus, ut nec populi

I. Quia religio est Dei, non Magistratus Politici, ut nec populi II. Quia & olim introducta aut reformata fuit a piis, qui principes & Magistratus politici non erant, ut a Iehojadaho Sacerdote, 2. Chr23. a Machabaeis, iuxta prophetiam Dan. 11 & 12. Apostolis & aliis Christianis in primitiva Ecclesia, non exspectato consensu Magistra tus politici & populi, Act 2. 4. & seqq. ut & in aliis capitibus per totum librum. Censuerunt enim potius obediendum esse Deo, qua hominibus

Imo nec Ecclesiae ipsius aut Episcoporum eius consensus est exspectandus.

I. Quia talem consensum Christus exspectare non iussi II. Quia quisque pro seipso in solidum adstringitur Legi Dei, sive alii consentiant, sive dissentiant.

III. Quia Apostoli & alii fideles Ecclesiae Iudaicae & Pontificum Summorum atque Sacerdotum consensum non exspectaverunt: & contra interdictum illorum annunciare Evangelium Christi non destiterunt, ut Acta Apostolica docent. IV. Quia si Ecclesiae nomine intelligantur Pontisices Romani, Car¬ dinales & caeteri Cletici Romanenses, illi reformationem nunquam approbabunt, nunquam in eam consentient: quamquam ipsi vera Ecclesia Christi non sunt,

Praeterea vera religio est spontanea I. Quia non imperatur ab hominibus sed ex praecepta veritatis opinione accedente divini Numinis gratia, bene praeparatis mentibs infunditur.

II. Quia cogi non vult, sed doceri expetio III. Quia immanitate non stabilitur, sed evertitur IV. Quia exempla idem docent, losu. 24 21. 22. Proinde armis corporalib. non est introducenda aut propaganda, non coniurationibus adversus Principem seu Magistratum summum, non parricidiis Regum, non oppressione violenta aliorum sed verbi Dei praedicatione, sed doctrina & sedula institutione, quae in animum leniter instillata descendit: sed confessione intrepida coram quibusvis: sed & vitae suae sanguinisque effusione ad eius obsignationem:

Armis tamen defendi atque asseri potest adversus vim publicam atque iniustam, tum in-primis hostium externorum, tum etiam internorum dolis & armis sinceros Dei cultores & verae religionis assertores opprimere & exstitpare conantium contra legem Dei, naturae & omnis legitimae politiae:;

I. Quia vim vi repellere, etiam jure naturae, licet II. Quia veram religionem armis defenderunt atque asseruerunt cum laude aeterna olim pii Reges & Duces populi Dei adversus Phiistaeos & alios hostes populum Dei & religionem divinam odio habentes ac exstirpare conantes: idem fecerunt Machabei adversus Antiochum Epiphanem: Christiani imperatores & Reges, ut Constan tinus Magnus Theodosius Magnus, & alii adversus Gentiles: & iam a multis seculis adversus Turca¬

Adhaec religio vera acerrime oppugnatur a mundo: & quidem nullius rei praetextu crudelius & vehementius oppugnatur, quam ipsius religionis, idque ab illis ipsis qui verae religionis conservatores, & colum: nae Ecclesiae videri volunt. Sic enim oppugnata fuit a Iudaeis praetextu Sabbathi., Ioh. 5. v. 10. Iudaei ergo dicebant ei, qui curatus fuerat, Sabbathum est, non licet tibi attollere grabatum

Est firma ac insuperabilis: nam ad eam extorquendam vere fideli &: regenerato, nihil valent cruciatus, carceres, mulctae, facultatum ereptiones, praescriptiones, exsilia, perversa consilia, pravae suasiones, auteo o rum montium promissiones, dignitates & honores mundi istius & sii quae aliae sunt tentationes a dextris vel sinistris. Certe quod de sua illa sapientia tam magnifice praedicavere Stoici, hoc nos multo iustius de religione vera dixerimus. Nam ubi quis veram religionem Spiritus divini gratia infusam animo penitus hausit & tenet, in eo nullum habent momentum vexatio & dolor, & quicquid aliud incommodi est: virtute & alacritate quae a religione praecepta ingeneratur, superatur: Nihil illi eorum quae ferenda sunt displicet: quicquid cadere in hominem potest, in se cecidisse non quaeritur: vires suas novit, dumque se Dei gratia fretum persuasus est, oneri ferendo se quoque parem futurum confidit: stet illic licet carnifex, licet tortor ferrum & fiammam admopeat, perseverabit: nec quid passurus, sed quid facturus sit cogitabit. Felicitas illi quippe domestica est: & si quid extrinsecus intervenit, leveest & summam tantum cutem stringit. Docet hoc Iobi exemplum, cuius religionem ac in Deum pietate nulla calamitas potuit expugnare, & cum ab illa dimovere Iob. 1. v. 8. & seqq. tum versibi tum capitibus Exemplum item septem fratrum in Macchabaeorum historia, Johannis Hussi, Hieronymi Pragensis & aliorum Martyrum, quos nulla damna rei fami & a vera religione dimovere, sed ipsi cum victi per supplicia putatentur, victores constanter omnia perferendo evaserunt.