Quaestio 5

QVAESTIO V QVINTO queritur circa secundam parte distinctionis primae: in qua magister ostendit deum esse causam non sosum effcientem: sed etiam finalem omnium. Vtrum deus sit causa finalis omnium.

¶ Pro tota ista quaestione uide Ockam in ij. qiij. quia est multum clarus, & latus. Vnde in ista quaestione erunt articuli tres. Primus de causa finali in genere. Secundus respondet ad quaesitum. Tertius mouebit dubia quaedam: & soliet.

¶ Circa primum notandum, quod re.¬ Artifert loqui de fine: & causa finali. Nam Not finis est terminus rei, uel operationis: A ut punctus lineae, & forma, aut effectus productus est terminus motus, uel operationis, quo scilicet producto cessat motus operatio. Sed causa finalis est illud, quo agens mouetur ad operandum.

¶ Et potest dupliciter accipi unomodo stricte. Alio modo large. Stridte dicitur illa, quae simpliciter est finais, & ultima: & ita quod non ordinatur in aliam: sed aliae in eam. Large dicitur illa, inquam aliae ordinantur: siue ipsa ordinetur ultra in aliam: siue non.

¶ Primo modo stricte: causa finalis est aliquid amatum amore amicitiae ab agente propter ipsum aliquem effectum producente.

¶ Ad cuius intellectum notadum, quod potest distinguiamor, scilicet amor amicitiae tantum, amor concupistentiae tantum, amor amicitiae; & concupiscentiae simul.

¶ Amor amicitiae tamtum est amor, quo diligitur aliquid obiectum non praesupponendo alique alium actum uolendi, uel nolendi in uoluntate. Vt siquis diligit potum dulcem, uel uitam suam ibsolute nullo alio actu uoluntatis necessario praeuio: quo scilicet non existente non diligeret.

¶ Amor concupiscentiae tantum, & quando aliquid diligituramore genito ab actu uoluntatis praeuio, quo non praeuio non diigeretur. Exemplum. Aliquis diligit deum propter se deum. Et quia nouit diuinum esse praeceptum de diligendo proximum: ideo diligit proximum speciali actu dilectionis distincio a dilectione, qua diligit deum: ita quod in uoluntate sint duo actus amoris distincti: quorum uno diligitur deus propter se praecise: & alio actu praecise proximus. qui tamen actus non fuisset elicitus: uisi praeuio actu dilectionis dei¶amor simul amicitiae, & concupistentiae, est amor, quo diligitur unum propter aliud: & simul eodem illud aliud: iaqu ibi est tantum unus actus elicitus: quitamen habet duo obiecta. Vnum liectum propter quod aliud diligitur: &aliud, quod diligitur propter ipsum. Et in hoc patet differentia huius amoma secundo: quae est amor concupiscentiptantum: quia ubi anior aliquis est amor concupiscentiae tantum: ibi sunt duo amores. Vnus amicitiae, a quo ille amor concupiscentiae causatur: & ipse amor concupiscentiae. Tamen iste amor concupiscentiaetantum terminatur ad obie ctum dilectum propter aliud: & non ad illud aliud, quod propter se diligitur: respectu cuius habet specialem actum amoris. Et hoc modo cum dicitur, quod amor concupiscentiae est, quo diligo unum obiectum propter aliud dilectum: intelligi debet, quod Iy propter, denotet causalitatem efficientem amoris amicitiae alterius respectu huius amoris concupiscentiae: quo amor amicitiae sit causa efficiens amoris concupiscentiae: non quod denotet, quod utrumque sic dilectum sit obiectum amoris concupiscentiae.

¶ Amor autem amicitiae, & concupiscentiae simul, est unus actus, quodiligitur utrunque; habet enim duo obiecta, ut dictum est, & secundum hoc habet diuersam denominationem. Vt gratia exempli: amor quo diligo deum propter se: & proximum propter deum uno actu: ut habet deum pro obiecto: dicitur amor amicitiae. Vt autem habet proximum pro obiecto: dicitur amor concupiscentiae. Similiter idem actus esse potest amor, & odium: uelle, & nolle: ut dum peccatum meritorie nolo, seu odio propter deum: ille actus respectu peccati, est nolitio, & odium: & respectu dei est amor, & uelle. Et secundum hoc aliquis actus uoluntatis, est actus uolendi tantum: aliquis nolendi tantum: aliquis nolendi, & uolendi simnl.

¶ Primus est, quo uolo aliquid propter se. uel quo uolo, seu diligo plura, unum propteraliud. Secundus, quo nolo unum absolute: uel nolo plura, unum propter aliud nolitum: Tertius, quoaliquid nolo propter aliud uolitum: uel econuerso. Exempla sunt plana. Et de hoc latius lib. j. distin. j. q. j. de usu.

¶ Ex illo sequitur primo; quod nulla operatio; aut effectus per operationem acquisitus est causa finalis. Patet: quia nihil tale amatur amore amicitiae. Nam operatio; uel efse¬ ctus per operationem acquisitus, amatur amore concupiscentiae: quia talem operationem, aut effectum concupisco mihi, uel alteri: igitur posupponit amorem alterius, meiipsius silicet uel alterius: cui operationem, uel opus concupisco. Vnde nunquam primo amo operationem, uel opus, sicut si quis mouendo, uel am bulando acquirat sanitatem. sanitas non est causa finalis ambulationis illo modo: sed ipse homo amatus, qui sibi concupiscit sanitatem: sed causa finalis ambulationis, quia ipse primo amatus mouet seipsum ad ambulandum.

¶ Secundo sequitur: quod quando sunt plures effectus ab eodem agente ordine quodam procedentes: ita quod unus ordinatur ad alium: causa finalis ultimi effectus, est causa finalis omnium praecedentium effectuum. Vt exempli causa: quis diligit uitam suam propter se: propter hanc sanitatem conseruat: uel acquirit per potionem ama ram, quam conficit ex uarijs herbis, & radicibus laboriose acquisitis, & eradicatis. Ecce hic multi effectus ordinati: semper primus in sequentem scilicet quaesitio herbarum eradicatio, decoctio, potio, sanitas. Causa autem finalis sanitatis, est causa finalis omnium praecedentium effectuum: & nullus effectus causa finalis alterius: quia nullus effectuum amatur amore amicitiae: sed omnes amantur finaliterppter ipsum hominem seipsum amore amicitiae diligentem.

¶ Tertio sequitur: quod proprie loquendo de causa finali, non quicquid respondetur ad quaestionem factam per Iy propter quid, est causa finalis: patet quia ad quaestionem propter quid, factam de effectu priore bene respondetur effectus posterior. Vt si quae ritur: propter quid effodiuntur herbaeBene respondetur: propter potionem, uel sanitatem. Et nihil horum est causa finalis.

¶ Sed diceres. Hoc est contra philosophum. ij. physicorum per hoc describentem causam finalem: scilicet quod respondetur ad quaestionem factam propter quid. Respondetr, quod quaerere propter quid contingit dupliciter scilicet uel propter quid oditum: uel ppterquid ama¬ tum. Quod primo modo respondetur, non est causa finalis. Nam siquaeritur, propter quid aliquis ambulat: uel abstinet: responderi potest propter infirmitatem amouendam: & tamen infirmus non est causa finalis ambulationis, seuabstinentiae. Quod secundo modo repondetur ad interrogationem factam per Iy propter quid, est aliquid, propter quod amatum aliquis aliquid facit. Hoc potest amari amore amicitiae; uel concupiscentiae. Et quod secundo modo ama tur, non est propriissime finalis causa, quae nunc diffinita est: licet posset dicicausa finalis secundum diuisionem statimponendam. Et sic ad philosophum dicitur: quod uel loquitur de causa finalilarge. Vel intelligi debet, quod illud, quod respondetur ad propter quid amatum amore amicitiae, est causa finalis. Quarto sequitur, quod causa finalis illo modo comuniter praeexistit operationi. Et si secundum rectam rationem in tendatur, non est ignobilior illo, quod est ad finem. Patet: quiaamor amicitiae causae finalis praeexistit operationibus. Et secundum rectam rationem quod per fectius est, non ordinatur inminus perfectum, non enim diligendus est deus finaliter propter quodcunque bonum creatum. Hoc enim esset uti fruendo, scilicet deo, quod est tota peruersitas secundum beatum Augustinum.

¶ Quin C to sequitur: quod illud commune dictum, quod causa finalis est prima in intentione, & ultima in executione: quantum ad primam partem, est simpliciter uerum: quia est primo amata amore amicitiae: priusquam aliquid fiat in ipsum ordina tum. Secunda pars non est intelligenda, quod causa finalis ultima sit in executione, ita quod ultimo acquiratur: quia praeexistit operationi: sed est ultima in exe cutione. idest dirigit agens usque ad ultimum effectum: quia est illud, propter quod omnia alia fiunt. Vel potest dici, quod prima pars uera est de causa finali proprie dicta. Secunda uero de effectu ultimo acquisito ordinato in causam finalem: quae etiam dicitur causa finalis lige, quae infra describetur. Quia ficut uerba sonant non potest esse uerum deuno, & eodem, quia illud, quodunque fuerit: si amatur amore amititiae: non erit ultimum in executione. biamatur amore concupiscentiae: non erit primum in intentione, quia illipresupponitur amatum amore amicitiae.

¶ Dicitur notanter in descriptione cauiae finalis ab agente propter ipsum aliquem effectum producente, quia omnes causae simul concurrunt ad causandum effectum: igitur causa finalis non tausat in genere suo: nisi quando effitiens in genere suo causat. Et ita nunquam est causa finalis: nisiquando esse ctus aliquis intus, uel extra producitur. Et ideo ad causalitatem finis non sufficit ipsum amari, & desiderari: nisi propter huiusmodi amorem, ac desiderium, aliquis effectus producatur: alioquin aliquid esse causa suiipsius: quod est impossibile. Et hoc infra clarius declarabiut.

¶ Et hanc causam finalem uocat finem gratia cuius, effectum uero in ipsam orEdinatum finem quo.

¶ Causa finalis larte est aliquid amatum amore amicitiae; uelconcupiscentiae, uel etiam oditum ibagente propter quod agens aliquem effectum producit. Dicitur amore amitituae, propter finem primo intentum: quae propriissime est causa finalis: de uo data est praecedens descriptio. Vn depatet, quod illa acceptio causaefinalis est superior ad primam.

¶ Dicitur uel con cupiscentiae, propter effectus posteriores: quiut amati sunt causae finales prioum, secundum hanc acceptionem cause finalis. Vt in exemplo priore non solum homo: uel uita hominis dilecta propterse amore amicitiae est causa finalis: sed etiam sanitas est causa potationis amarae potionis propter quam posio sumitur, alias non sumeretur: nam qua ratione unus finis a uoluntate praelituius est causa finalis: eadem ratione &alius. Sed in casu, sicut uita houinis praestituitur sanitati, & caeteris: potioni scilicet, & confectioni &c. Ita xsanitas a uoluntate pstituta est tanquam finis potioni, & caeteris. Vnde uere potest dici causa finalis: licet non simpliciter ultima: quae est primo intenta: & tamen sanitas non amatur amore amicitiae, sed tantum concupiscentiae. Quod patet: quia sanitas non amatur nisi duplici amore. Vno quo uoluntas uitam amat: propter quam amatam amat sanitatem. Et alio, quo amat potionem amaram propter sanitatem. Et amboisti amores sunt amores concupiscentiae: quia per utrumque concupiscitur aliquid alteri. Nec uideturaliqua necessitas cogens ponendi alium amorem amicitiae, scilicet respectu sanitatis: quia sanitas absolute propter se diligeretur sine relatione in aliud: quia antequam praestituatur a uoluntate, tamqua finis: prius uita amatur. igitur sanitas primo diligitur illo amore: quo diligitur propter uitam hominis. Et per hunc amorem praestituitura uoluntate, tamquam finis caeterarum operationum, & operum propter sanitatem factorum: hic autem est anior concupiscentia.

¶ Ex illo sequitur: quod eiusdem effectus possunt esse plures causae finales subordinate. Patet in exemplo: quia primi effectus, utputa euulsiones herbae omnes sequentes esse ctus ordinati: confectio, potatio, sanitas amati amore concupiscentiae: & uita dilecta amore amicitiae sunt causae finales.

¶ Secundo sequitur: quod quilibet finis a uoluntate creata praestitutus ama tur duplici amore. Nam quilibet finis causalis est finis primo intentus medio, uel ultimo. Si sit primo intentus: ama tur amore amicitiae: & alio amore concupiscentiae: quo aliquid diligitur propter ipsum a more illo, qui habet duplex obiectum: scilicet illud, propter quod diligitur, & illud, quod propter aiterum diligitur. Si fuerit medius: tunc ama tur duplici amore concupiscentiae. Vno, quo finis ille medius alteri fini primo intento concupiscitur. Et alio, quo aliud obiectum scilicet finis posterior propter ipsum finem medium amatur: qui scilicet non amaretur, nisi esset finis medius intentus. Vt in exemplo praemisso sanitas diligitur prapter uitam homns pcise uno amore: & eadem sanitas diligitur alio amore: quo potio amara diligitur propter sanitatem. Sic potio amara diligitur uno amore, quo dictus est scilicet propter sanitatem: & alio quo confectiopotionis diligitur propter potionem, si fuerit ultimo intentus; similiter diligitur uno amore ppter finem priorem: & alio, quo diligit primus effectus, ppter ipm, ut in exeplo. Sic primus effectus collectio herbarum. Secundus confectio carum dem in potum: tunc confectio potus est finis ultimo intentus. Nam collectio ipsa, quam posterius intenditur, & non est finis, quia nulla operatio saltem exterior praecedit, cuius est finis. Illa ergo confectio dupliciamore diligitur scilicet uno, quo diligitur papter potationem. Alio, quo collectiodiligitur propter eam cofectionem: ipsa aute collectio uno solo amore diligit. ilicet ppter confectionem: nihil nion pracedit, quid diligatur ppter eam.

¶ Tertio sequitur: quod amor concupiscentiae, quo diligitur aliquid aliquando causatur libere, & contingenter. aliquando necessario, & naturaliter. Primum patet: quia si in priori exeplo amor sanitatis non esset amor efficax: sed magis uoluntas complacentiae, iut conditio nata: puta si infirmus uellet sanitatem actu complacentiae: uel si uellet eam, si non esset impedimentum scilicet amaritudo potionis: quam non uult subire. (Sicut non nunquam magis infirmus eligit sustinere infirmitatem longam, quam breuem medelae seueritatem) Stante tali uolitione in uoluntate, & dictamine in intellectu: quod sanitatem consequi non potest: nisibibendo potionem amaram, non necessita tur ad bibendum: licet placeat sanitas, & uellet sanari, si aliter posset. potest tamentontingenter uelle bibere. Stante autem uoluntate efficaci in uoluntate: qua uult omnino sanati: & amouere omne impedimentum, quad est in potestate sua, & facere quicquid potest ad consequendum sanitatem; & dictamine in intellectu; quod non potest consequi sanitate nisper potionem amara, necesse est, quod uelit potionem amara, nec potest non uelle, ideo hoc uelle, non est in potestate uolunta tis immediate, nec uidetur necessitas ponendi actiuitatem uoluntatis respectu huius uelle. Sed solum habet se passiue respectu eius: quia ille actus consequitur necessitate naturali positionem priorum actu um in uoluntate, & intellectu. Verum tamen est in ptante uoluntatis mediantibus actibus alijs: quia potest deponere uoluntatem efficacem sanitatis: & tamenc si uult potest deponei illud uelle.

¶ Ex quo patet, quod aliquis actus est immediate in ptante uoluntatis nullo actu praeuio: quae tamen mediantibus alijs, non est in ptate uolum tatis: Patet ex dictis.

¶ Dicitur etiam uel oditum: quia aliquando obiectum nolitionis, siue oditum est causa finalis alterius noliti, uel etiam uoliti: ut in exemplo. Ponamus sanus odit mortem, propter quam nolitam, odit infirmitatem, propter illam oditam uult recipere potionem amaram, ut non contingat, siue accidat infirmitas. In illo casu mors nolita est causa finalis propter quam oditur infirmitas. Eadem infirmitas est causa sinalis uolitionis, qua uult bibere potionem amaram, quia prpter illam oditam, ut non contingat, siue a ccidat, uult bibere potionem amaram: alias non bibiturus. Patet simili ratione, qua prius, quiaiam mors odita praestituitur, tanquam illud, propter quadm odit infirmi tas: & ipsa infirmitas nolita praestituitur a uoluntate tamquam illud propter quod cauendum amatur potio amara. ergo utrunque mors, & infirmitas oditae sunt causae finales. Mors infirmitatis oditae: & infirmitas potiois uolitae.

¶ Sed in hoc differunt causalitas causae finalis median tibus actibus uolendi, & mediantibus actibus nolendi: quia primum uelle non habet causam finalem praestituta a uoluntate creata, ut dicet. Primum autem nolle habet cauiam praestitutam a uoluntate creata: quia omne nolle naturaliter loquendo praesupponit uelle: quia nihil nolo, uel odio positiue, nisi. quia aliquid uolo, & diligo: cui nolo id, quid odio tanquam ei discoueniens aut repugnans: sicut no odio mortem per actum nolendi: nisi quia uolo, & diligo uitam, cui repugnat mors. Et ita quid ex obiectum primae uolitiois necessario posuppositae prime nolitioni scilicet uita dilecta: est causa finalis primae nolitionis. Per illud principium, quod causa finalis praestituta a uoluntate humana est aliquid in se amatum, & uolitum ab agente propter hoc aliquem effectum producente: quia ergo diligo uitam meam, odic mortem. Et ideo uita mea est causa finalis primae nolitionis: quia nolo, & odio morte.

¶ Ex illo sequitur: quod aliquis finis noe sitionis pstitutus a uolutate creata, ama tur amore amicitiae: aliquis nullo amore amatur: sed solum oditur, & est nolitus. Primum patet de fine primae nolitionis secundum casum prius positum: quia uita honis prapter qua dilectam praecise odit mortem: amatur amore amicitiae. Scumpatet: quia finis secundae nolitionis, qua est mors, nullo modo amatur: sed lolum oditur.

¶ Secundo sequitur: quod quilibet finis nolitionis duplici actu amatur, uel oditur. Patet in casu. Vita hominis, quae est finis primae nolitionis amatur uno amore amicitiae in se: & alio actu, quo oditurmors praecise propter uitam uolitam. Qui actus licet sit simpliciter actus nolendi: tamen ut terminatur ad uitam, ut ad obiectum denominatur actus uolendi. Vt autem terminatur ad mortem nolitam, de nominatur actus odiendi: sicut actus quo aliquis odit peccatum propter deum, ut terminatur ad peccatum: dicit actus nolendi, & odium. Vt autem terminatur ad deum: est actus uolendi, & diligendi: quia nullus meritorie odit deuiSed actus odiendi petamen meritorius est, & non nisi relatus in deum. igitur est actus uolendi, & diligendi deum: quia ois actus uoluntatis respectu cuiuscumque; obiecti, est uelle, uel nolle, uelle est diligere: nolle est odire: sic in propositoSimiliter mors, quam est finis scundae nolitionis, qua nolo infirmitatem praecise: quia nolo mortem: est odita duplici actu nole di. Vno quo oditur mors propter uitam dilecta. Alio quo oditur infirmitas propter mortem oditam. Similiter infirmitas duplici actu oditur. Vno quo oditur proptermortem nolitam. Alio, quo ama tur potio amara propter infirmitatem nolitam. qui actus licet sit formaliter uel le: tamen quatenus terminatur ad infirmitatem, di nolle.

¶ Tertio sequitur quod aliquid nolle est in potestate uoluntatis, aliud non. Patet simili ratione, sicut supra de actu uolendi: ut si quis uoluerit sanitatem uoluntate non efficaci: & dictet sanitatem non posse stare: nisi quis odierit cibum delicatum, stat adhuc in potestate uoluntatis nolle talem cibum, uel non nolle. Si uero ponatur uoluntas efficax respectu sanitatis cum tali dictamine intellectus: iam actus nolendi non est in potestate uoluntatis. Et illo modo potest intelligi illud. vij. ethic orum. c. iiij. ubi dicitur. Si fuerit opinio uniuersalis in ratione, & opinio de singulari accepto a sensu, & ex illis una ratio fiat: necessario conclusum est uoluntati, ut confestim sequatur operatio: si non sit prohibitio. Ponit exemplum Philosophus: ut si ratio dictet, quod omne dulce gustari, oportet ut mediante sensu, dictet hoc uinum est dulce: necessarium est potantem, & non prohibitum simul, & hoc. Et ita stam tibus illis actibus, dum ad sit uoluntas efficax in uoluntate respectu maioris, non est uolitio conclusi in potestate uoluntatis. Cessante autem uoluntate efficaci in uoluntate, quantumcunque stet dictamen respectu maioris in intellectu simul, & minoris: non necessitatur uoluntas ad gustandum: ut supradictum est in suo modo de actu nolendi.

¶ Secundo principaliter circa causa tionem causae finalis notandum: quod sicut sunt quatuor genera causarum: sic cuilibet correspondet propria causatio. Vnde causatio efficientis est esficere, agere, producere extrinsece aliud, cuius ipsum non est pars. Non enim omnis causatio, cuiuslibet causae est quoddam efficere, sicut nec omnis causa est causa effectiua.

¶ Sed causatiocausae materialis est esse materiam com positi: hoc est tamnquam partem materialen compositi suscipere eius forma.

¶ Cau¬ satio formae est dare formaliter esse speciuocum composito, uel aliquid huiusmo di.

¶ Sed de causatione causae finalis est magis dubium. Dicitur autem communiter, quod causatio eius est mouere efficiens ad agendum. Istud mouere realiter non est aliud, nisi ipsum finem amariab agente: & propteramorem eius aliud amari, uel fieri. Ex quo patet, quod motio causae finalis, non est realis: ita quod per ipsam aliquid acquiritur agenti: sed est metaphorica, quod nihil est aliud, quam ipsum amariab agente: & propter ipsum sic amatum aliud amari, uel fieri: quia iste amor finis est, quo positoponitur effectus ad finem. Et eo non posito omnibus alijs positis, non poneretur effectus ad finem.

¶ Si diceres. Amor, quo agens amat finem: est ab ipso fine, ut ab obiecto: & ille amor est aliquid reale, ergo motio illa finalis est realis, per quam reale aliquid acqui ritur agenti. Responsio: quod si amor causatur in agente a fine amoto, ut ab obiecto: hoc non est sicut a causa finali: sed sicut a causa efficiente. Huius enim amoris finis non est causa finalis: sed est eius causa efficiens. Nam accidit causae finali, quod est causa sui amoris in agente. Vnde si amor finis infunderetur agentia deo: & propter finem amatum amore infuso aniaret aliud, uel faceret aliquid: nihilominus finis esset causa finalis amoris alterius obiecti, & illius, quod fieret propter finem.

¶ Item caula finalis non dicitur causa finalis amoris, quo ipsa amatur ab agente. Nam etsi finis amatur illo amore: formaliter tamen amor ille non amatur propter illum finem ab agente: saltem non oportet. Est autem causa finalis alicuius esfectus causandi ab agente, in seipso agete; uel extra propter ipsum finem sic amatum. Vnde si agens propter amorem finis, producit in se amorem alterius obiecti: aut facit alium effectum illius amoris alterius obiecti, uel effectus extra producti, finis est causa finalis. Et ad illum producendum mouet inquam tum finis in hoc solum, quia amatur ab agente: & propter ipsum amatum agens producit amorem alterius, uel alium effectum. Et ita inotio causae finalis, quomouet efficiens, ut causa finalis non est realis, sed metaphorica.

¶ Sed dice res. Causatio causae finalis, sicut cuiuslibet alterius causae, est respectu sui causati: sed agens non est causatum causae finalis: ergo causatio causae finalis non est motio agentis.

¶ Item respectu eiusdem effectus, respectu cuius datur causa efficiens; est dare causam finalem, & per consequens causationem causae finalis: ergo causatio causae finalis non respicit efficiens: sed idem causatum, quod respicit efficiens: non ergo causatio eius est mouere effiiciente.

¶ Responsio: quod causatio causae finalis est respectu suicausati: quod etiam est causatum efficientis. Nam ipse effectus efficientis, est causatum causae finalis: pro quanto producitur propter causam fina lem amatam, sine qua ut amata produceretur. Et in hoc, quod amatur taliter, quod propter ipsum amatum aliquid produtitur ab agente: dicitur moueri efficiens. Non quod per hoc efficiens sit causatum suum in genere causae finalis: quia efficiens non est propter finem, quem amat, quia saepe coincidit cum fine: sed quia efficiens amando finem producit aliquid propter finem: cuius producti ipsum est causa efficiens, & finis causa finalis. Et ita sicut arguit secundum argumentum, idem effectus est causatum causae efficientis, & finalis. Et ita causa finalis non respicit efficiens, ut causatum suum: sed respicit efficiens, ut suam concausam eiusdem causati: tamen in alio genere causae, quod respicere est mouere. Et mouere nihil aliud est, quam diligi ab agente, ut propteripsum aliud fiat.

¶ Si adhuc diceres secundum Auicen. vj. Metaphys. Causa finalis est prima causarum, ergo uidetur, quod causet in suo genere, priusquam aliae causae. Sed in illo priori nondum est effectus causae efficientis, ergo in illo priori erit causa finalis ipsius efficientis, tanquam causati: cum non possit dari alius effectus, seu aliud causatum. Respondetur, quod nullae causae ad idem causatum requisitae habent aliquam prioritatem durationis in causando, quia in primo in stanti, in quo effectus est, uel aliquic eius: primo causant causae: quia si prius duratione aliquae causarent: tunc in illopriori esset causatio, & nullum causatum, quod est impossibile, quia sic causarent, & tamen nihil causarent. Et ideo in illo instanti, in quo causant cp terae causae: primo, & non prius causat causa finalis: concurrunt itaque simul omnes causae in causando.

¶ Sed considerandum, quod duplex est causatio causae fina lis.: Vna est, qua mouet agens ad uolendum causare effectum: & illa causatio potest praecedere causationem illius esfectus duratione. Et hec causatio cause finalis nihil aliud est, quam finem amari ab agente: sic quod propter illus amatum amat effectum producendum Et licet illa causatio finis sit prior duratione effectu extra, non tamen efsectu antra, quo agens diligit effectum producendum. Sed in eodem instanti, quo agens propter finem amatum amat effectum postea producendum, est caulatio causae finalis respectu illius amoris effectus extra producendi: & in eodem mouet agens ad producendum huiusmodi amorem, quo uult effectum producere, in eodem ergo instanti amoulle producitur, tanquam efiectus prior.

¶ Alia est causatio finis, quo actu mouet agens ad producendum effectum, extra quod est amari ab agente, ut agens propter hoc producat effectum extra. & illa causatio licet sequitur primam: est tamen in eodem instanti cum suo effectu. Exemplum: sanitas, quae amatur, ut sinis, mouet agens ad duo actus: scilicet ad uolendum, seu amandum potionem amaram propter sanitatem desideratam, secundo ad perfectionem potionis, hoc est ad actum potandi propter eandem sanitatem ama tum. Horum actuum unus potest praecedere: alius sequi: similiter & causatio finis. Est tamen quaelibet causatio finis simulcum suo actu.

¶ Per hoc dicitur, quod eausa fina lis dicitur prima causarum respectu esse ctus extra pro quanto mouet primo duratione agens ad productionem uolitionis effectus extra tanquam essectus prioris. Et deinde mouet ad productionem effectus extra: quaelibet tamen motio finis est cum actione causae efficientis: ut dictum est.

¶ Ex isto tralitur notabile tertium, quod est illud: Ad hoc, quod causa finalis moueat agens: non requiritur quod ipsa habeat entitatem extra in re: sed sufficit illam habere in anima. Primum patet, quia ut dictum est: finem mouere agens ad agendum, est finem amari propter quod agens agit Ad hoc autem ut sic ametur: non oporter ipsum habere entitatem extra in re actu: quia non modo amamus res, quae actu sunt, sed etiam quae fuerunt, & quae futurae sunt: nam & existentiam reiamare possumus, quae nondum est. sicut Christi incarnatio a patribus amata est, & desiderata priusquam existeret. & sanitas desideratur priusquam est: & propter eam sic amatam, & desideratam agens agit conficiendo potionem.

¶ Secundum probatur: quia nisi cognoscatur finis non amatur. cum nihil incognitum amari possit. x. de triniCognitio autem finis, & esse eius est in anima.

¶ Veruntamen licet non requiratur entitas realis finis ad hoc, ut moueat: non tamen mouet agens ad agendum, nisi secundum entitatem realem extra animam. Hoc patet. Tinis non amatur ab agenti secundum esse suum in anima, ut operetur aliquod agens propter hoc; Exempli causa. Non amat sanitatem secundum esse cognitum in anima, ut conficiat potionem, non enim ad hoc ordinat potionem, ut sanitas cognoscatur: quia sic cognosci potest fine potione: sed amat, & uult sanitatem secundum esse reale extra animam, & ut illam acquirat realiter in corpore amat, & conficit potionem amaram.

¶ Ex illo patet, quod ualde refert dicere: causam finalem secundum aliquam entitatem mouere agens ad agendum: & secundum ipsam entitatem esse actu, ut moueat, ut satis patet.

¶ Et si diceres, quod non est realiter, non causat realiter, finis causat realiter, ergo est realiter. Maior uidetur nota. Minor: quia finis causat effectum realem, qui non produceretur, nisi concurreret causa finalis.

¶ Item sequitur bene, non est, igitur non est causa. Vltra. ergo non causat. Prima consequentia tenet ab est secundo adiacente: ad est ter tium adiacens negatiue. Secunda consequentia tenet a resoluente ad resolutam.

¶ Ad illa dicitur negando maiorem argumenti. Nam causa finali: licet non existat realiter: tamen realiter causat: quia realiter aniatur: & propter eam effectus realiter producitur. Sed haec est uera, quod non est realiter, nec amatur, illud non causat realiter.

¶ Ad secundum negando primam consequentiam. Non enim tenet in ampliatiuis. Causa autem & causat (prout includit causationem causae finalis) ampliat terminum importantem causam finalem ad praesen& futurum.

¶ His praemissis ponentur quaedam conclusiones quantum ad istum primum articulum pro maiori dictorum intellectu.

¶ Prima. Primus actus amoris, quo diligitur finis amor amicitiae: est causa efficiens secundi actus, quo diligo eundem finem, & aliud obiectum propter finem. Vt gratia exempli. Amor, quo diligo uitam meam absolute est causa efficiens amoris, quo diligo sanitatem propter uitam: & simuluitam, tanquam finem. Probatur: quia illud, quo posito, potest aliud poni: & ipso amoto non potest poni aliud, est causa efsiciens. Sed posito primo amore, quo diligitur finis, absolute potest poni alius amor, quo diligitur aliud obiectum propter talem finem cognitum, & dile ctum: & ipso non posito non potest poni talis secundus amor: quia ille secundus amor praerequirit primum necessario. igitur primus amor est causa efficiens respectu amoris secundi. Et sic dictum est de primo amore respectu secundi: ita consequenter dicendum est de secundo respectu tertij, siproceditur ad ulteriora obiecta ad eundem finem ordinata, & ita consequenter usque ad primum effectum in executione productum: ita quod semper amor prior est causa efficiens amoris sequentis, ut actus uolendi sanitatem est causa efficiens actus uolendi potionem amaram propter sanitatem. Et ille actus est causa efficiens actus uolendi conficere herbas propter potionem. Et uoluntas conficiendi, causa efficiens uoluntatis colligendi herbas propter earum confectionem. Et similiter in isto processu si occurrant aliqua alia nolita propter obiecta uolita, & iterum uolita propter nolita, aut nolita propter nolita, semper actus prior uoluntatis, siue amor, siue odium est causa efficiens actus sequentis uoluntatis eliciti propter priorem. Et per hoc patet, quod intentio prioris effectus est causa efficiens intentionis effectus prioris: secus autem est in obiectis horum actuum. De quo sit ista.

¶ Secunda conclusio. In effectibus, siue obiectis ad extra ordinatis ad eundem finem, semper prior effectus, siue obiectum est causa efficiens posterioris usque ad effectum ultimo productum: ut in casu, collectio herbarum est causa efficiens decoctionis: decoctio potionis: potio sanitatis. Probatur: quia in taliordine posterius essentialiter requirit prius: ergo prius est causa posterioris. Tenet consequentia: quia in onni ordine essentiali effectuum productorum, effectus prior est causa posterioris: ut nunc supponitur. Et non est causa materialis, formalis, uel finalis in proposito exemplo. Patet ergo efficiens.

¶ Tertia conclusio. In effectibus ordinatis ad eundem finem, semper effectus posterior est causa finalis prioris. Primus uero effectus in illo ordine nullius est causa finalis. Patet conclusio, quia primus effectus producitur propter secundum amatum, ut collectio herbarum sit propter earum decoctionem, decoctio propter potionem, potio propter sanitatem. Secundum patet: quia cum primus effectus non habet se priorem, qui fieret propter ipsum; igitur ipse non est causa finalis alicuius.

¶ Quarta conclusio. Quilibet effectus posterior est causa finalis amoris, effectus praece- dentis in ipsum ordinati. Patet, quia sicut effectus prior est propter sequentem effectum, ita & uolitio effectus prioris est propter effectum posteriorem.

¶ Quinta conclusio. In actibus ordinatis ad eundem finem opposito modo se habent causae efficientes, & causae finales. Patet: quia in illo primo ordine, semper effectus posterior est causa finalis prioris, & effectus prior est causa efficiens posterioris: ut pater ex conclusione quarta, & tertia statim positis.

¶ Corollarium: quod causae sunt sibiinuicem causae. Nam sanitas est causa finalis potionis, & potioest causa efficiens sanitatis. Verum hoc est in diuersis causarum generibus, quid in eodem genere est impossibile.

¶ Sex

¶ ta conclusio. Non omnis effectus hat. bet causam finalem a uoluntate creata praestitutam. Illa probatur: quia ad hoc, ut finis habeat rationem causae finalis: oportet agens eum praecognoscere & amare, & propter eum praecognitum. & amatum, aliquid efficere ad itra, uel ad extra. Causa autem naturalis efficiens: ut sic non agit per cognitionem, & uoluntatem: ergo in sua actione non praesupponit cuiuscunque cognitionem, uel amorem: ut patet de igne producente ignem.

¶ Septima conclusioNon omnis effectus a uoluntate libere procedens, habet causam finalem a uoluntate creata praestituta. Patet illa conclusio de prima uolitione finis: quae est amor amicitiae tantum: quo finis amatur propter se, non propter aliud in ipsum ordinatum. Nam effectus habens causam finalem praesupponit cognitionem finis in agente: & eius amorem duplicem: ut dictum est in notabili. j. Primus autem amor animae nullum amorem praesupponit: alioquin non esset primus, ergo non habet causam finalem. Vnde generaliter prima cognitio finis & amor primus, quo agens creatum cognoscit, & amat finem: no habet causam finalem pstitutam ab eo, sed tantum a deo primo agente, diligente, & dirigente. Nunquam enim finis, est causa finalis amoris, quoipse amatur: sed est causa finalis obiecti alterius amoris: quo tale obiectum amatur propter finem: quid frequenter est effectus productus propter finem. Est etiam causa finalis illius amoris concupiscentiae, quo talis effectus ama tur propter finem. Si uero obiectum, quod anmatur propter finem, non est effectus productus (utdum proximus amatur ab homine propter deum) tunc proximus, ut sic amatus non habet causam finalem: sed amor proximi: quae productus est propter amorem dei: habet causam finalem scilicet deum.

¶ Quantum ad articulum secundum supponitur, quod de causa finali dupliciter loquipossumus. Vno modo de ea, quam est praestituta ab ipso agente particulari: ut pater ex dictis. Et isto modo causae mere naturales non agunt propter finem: quia cum non cognoscunt (has enim intelligo per causas mere naturales) non praestituunt sibi finem, quem intendunt. Alio modo loquimur de causa finali, quae est praestituta, & intenta ab illo agente: uel ab agente superiore dirigente hanc in agendo. Quo praemisso ponuntur conclusiones ad quaestionem responsiuae.

¶ Conclusio prima: loquendo de causa finali primo modo, deus est causa finalis omnium effectuum a causis secundis productorum. Probatur: quia causae mere naturales agentes effectus non cognoscunt, nec amat deum, igitur non intendunt deum, tanquam causam finalem suarum operationum. Consequentia tenet: quia ad hoc, quod aliqud sit finis primo mo oportet eum praecognosci, & amari: & ppter ipsum, ut ama tum cam pticularem agere, ut patet ex praemissis.

¶ Scda conclusio. Deum esse causam finalem omnium effectuum non potest euidenter ratione naturali probariProbatur: quia non potest probari ratione naturali, quod deus propter amoremsui pro ducat omnem effectum: tum quia non potest pbari, quod pducat extra se. Nec quod producat effectum ad intra: quia illud falsumen: cum quicquid in deo est: deus est, & aeternum est. Nec potest hoc pbari de causis secundis non cognoscentibus: ut patet ex conclusione prima.

¶ Tertia conclusio. Deum esse causam finalem omnium, certa fide est tenendum. Patet: quia deus operatur omnia in omnibus, & non irrationabiliter: ergo propter finemVel ergo propter finem, qui est ipse, uel propter finem alium ab ipso. Si primum: habetur propositum. Secundum dicinon potest: quia cum finis (saltem ultimus amatur amore amicitiae, quae est amor fruitiuus: deus frueretur alio a se, quad ex impossibile: ut declaratum est in j. dist. j. Item probatur conclusio auctoritate scripturae. Prouer. xvj. Vniuersa propter semet ipsum operatus est dius. & Rom. xj. Ex ipso, & per ipm: & in ipso sunt omnia. Ex ipso, tamquam primo efficiente. Per ipm tanquam perfectissimo exemplari. In ipso, tanquam in ultimo, & optimo fine. unde. Orige. super locum istum: quod dicitur in ipso, pfectio omnium, & finis designatur, Item Apocal. j. Egosum alpha, & o: principium, & finis: dicit diuns. Ad idem magister in textu¬

¶ Quantum ad tertium articulum, dubitatur primo contra illud quod dictum est in primo notabili; de amore concupiscentiae, & nolitione: quod praesupponunt alios actus in uoluntate scilicet amor concupiscentiae amorem amicitiae, & omnis nolitio uolitionem: & ita neuter potest esse primus actus uoluntatis. Nam omne ostensum, & dictatum a ratione, ante omnem actum uoluntatis potest uolum tas uelle: sed ante omnem actum uoluntatis, potest ratio apprehendere, & dictare, quod proximus diligendus est propter deum, ergo huic potest se uoluntas conformare, & proximum propter deum dilige¬ re. Et hic actus erit primus actus uoluntatis: & est amor concupiscentiae: ergo amor concupiscentiae non praesupponit necessario alium actum uolunta tis, puta amorem amicitiae. Similiter non ratio potest dictare ante omnem actum uoluntatis, petamen esse odiendum pro pter deum: & tuc uoluntas conformando sehuic dictamini potest nolle peccatum: & si nolle erit primus actus.

¶ Item ratio potest dictare aliquid absolute esse nolendum: & ita nolitio erit simpliciter primus actus uoluntatis.

¶ Ad hoc dubium respondetur post Ockam ubi supra, quod amor concupiscentiae, quae est amor cocupiscentiae tantum: ille praesupponit necessario amorem amicitiae. Patet, quia talis causatur ab amore aniicitiae. Nam diligere aliquid absolute, non est amor concupiscentiae: sed amicitiae. Dilicere autem aliquid propter alterum, est amor concupiscentiae. Hoc autem dilicere propter aliud: non potest intelligi, nisi propter aliud uolitum, seu etiam nolitum eodem actu uel alioSi eodem: non erit amor concupiscentiae tantum: quia terminatur ad duo obie- cta; Si alio habetur propositum, quod actum alium praesupponit. Suo modo de nolitione, quae est nolitio tantum. Conce- ditur ergo, quod primus actus uoluntatis potest esse amor concupiscentiae, quae simul est amor amicitiae: aut nolitio, quae simul est uolitio. Sed ille actus aequiualet duobus, ut dictum est. Sed ad hoc, quod additur, quod ratio potest dictare aliquid absolute esse nolendum ante omnem actum uoluntatis &c. Concedunt quidam: & propter hoc dicunt quod etiam actus nolendi: tantum, potest sim pliciter esse primus.

¶ Sed quia hoc uidetur esse contra experientiam propriam, potest dici negando illud, quod ratio posset &c. Ratio: quia non potest intellectus ostendere, uel dictare aliquid esse nolendum; nisi sub ratione mali. Neque uosuntas potest aliquid odire, uel nolle actu positiuo: nisi ratione mali, ueri, uel apparentis. Cum autem ratio mali non est nisi apptehaensio alicuius, ut priuantis, uel impedientis bonum, seu repugnantis eidem (quia nihil est simpliciter, & essentialiter malum) non fertur uoluntas in illud obiectum: nisisimulferatur in bonum, quod priuat: habebit igitur actum respectu boni: propter cuius priuationem obiectum ostensum apparet malum. Actum dico, uel eundem: quo uult malum propter boni priuationem ad utrumque terminatum. uel alium actum distinctum terminatum ad bonum tantum. Ita uiOi. detur probabiliter posse dici.

¶ SecunO do dubitatur contra hoc, quod dictum est in tertio notabili: quod causa finalis causat etiam, quando non est. Nam quid non est: nullius est causa. Probatur. Nam omis causa terminat dependentia sui causati. nihil quod non est: terminat dependentiam causati: igitur nihil, quod non est est causa. Discursus est in came stres. Maior patet: quia omne causatum essentialiter dependet ad suam causam. Minor est manifesta, ut uidetur: quia res realiter existens quantum ad suum esse reale non potest dependere a non ente:

¶ Item tale non existens, aut causaret per realitatem propriam: & illam non habet, uel persupplens uicem eius, scilicet amorem, quo amatur ab agente sed hoc non quia amor ille est causa efficiens illius, cuius finis amatus est causa finalis.

¶ Ad illa dicendum, quod finis eo modo, quo finit, seu finaliter causat, terminat etiam dependentiam causati. Causat autem, quando non est in re: dum tamen amatur ab efficiente: & eodem modo terminat dependentiam suicausati. Nam illa dependentia causati nihil aliud est, nisi causatum non potens esse non posita causa eo modo, quo causa. Et terminare dependentiam, est causam poni, eo modo, quo causat. Cum ergo finis amatur ab agente ita, quod popter ipsum producit effectum, finis causat finaliter eundem effectum, & positus est to modo, quo causat: & per hoc terminat dependentiam effectus causati: quia non esset effectus realiter, nisi finis amaretur. Potest autem amari non existens: ergo potest & terminare dependem tiam non existens. Neganda igitur est minor rationis cum sua probatione. Ex illo sequitur, quod stat causatum esse realiter, & actualiter: & suam causam a qua dependet non esse. Secundo, quod caulatum potest praecedere suam causam duratione: patet ex dictis.

¶ Ad secundum dicitur, quod causat per realitatem propriam, quia per realitatem propriam amatur ab agente: nec impedit, quod illam non habet in actu, siue in re: sufficit, quod eam habeat in agentis uoluntate: hoc est, sufficit quod ametur ab agente. Et uerum est, quod assumitur, quod amor finis non est causa finalis: sed efficiens eius, cuius est causa. Et ideo non ualeret, siquis dicere uellet: quod finis non existens non esset causa finalis effectus producti: sed eius amor: qui uere est in agente: quia propterillum amorem non producitur effectus: sed propter finem amatum. Non est ergo amor finis causa finalis: sed magis est causa efficiens.

¶ Tertio dubitatur contra conclusionem. Nam naturali ratione probari potest, quod omnis effectus habet causamfinalem: & non aliam, nisi deum. Antecedens pro prima parte probatur. Tum quia, quod respondetur ad quaestionem propter quam causam sit effectus est causa finalis: sed de quolibet effectu sic quaeri potest, & apte responderi. Tum quia aliter saluari non potest, quare aliquis exit de potentia ad actum nouiter. Tum quia alias omnia agentia agerent a casu: quia non propter certum finem. Tum quia agentia naturalia agerent per determinata media: quae utique non determinantur nisi a fine. Tum quia alias in actione na turae esset error.

¶ Ad illud dubium dicitur: quod non potest sufficienter demonstrari per principia per se nota per experientiam: quod agens de necessitate naturae agat propter finem praestitutum a uoluntate: quia actio talis sine uariatione agentis, uel passi, uel concurrentis ad actionem nunquam uariatur: sed semper uniformiter sequitur actio. Et ideo non potest probari quod tale agens agat propter finem. Rationes uero ad ductae, & caeterae rationes philosophiconcludunt solum de agente, quod potest sine uariatione agentis concurrentis, & passi, & aliarum dispositionum cessare ab actione, peccare, & errare: & hoc solum potest agens liberum. Vn de ad primum diceret sequens rationem naturalem: quod illa quaestio non haberet locum in agentibus naturalibus; quia diceret, quod nulla esset quaestio. Propter quid ignis generatur: propter quid sol lucet, &c. sed solum in uoluntarijs habet locum. Vt quare illi pugnant, Respondetur, ut dominentur, In uoluntarijs euidenter, & per experientiam probari potest, quod agens liberum agit propter finem: quia experimur, quod omnibus alijs eodem modo se habetibus: nunc agit, nunc non agit, quia non amat finem: nec non aniat, seu intendit fine. Et ita agentia uoluntaria agunt propter causam finalem, quandoque distinctam ab agente, quandoque non distinctam.

¶ Per hoc ad secundum, quod agens naturale non exit de nouo de otio ad actum, nisi quia nunc amotum est agendi impedimentum per approximationem passi, aut dispositionis requisitae, aut alterius huiusmodi.

¶ Ad ter tium, quartum, & quintum dicitur, quod agens naturale ex natura sua determinatur ad certum effectum, ita quod non potest causare oppositum; similiter ad certa media, similiter in naturaliactione error contingere non potest: quia semper necessario id efficitur: quod secundum dispositionem causarum concurrentium fieri potest. Et licet aliquando effectus producitur imperfectus: aut cum dispositione disconuentenie speciei: hoc tamen non est ex errore agentis: sed ex impedimem to, uel defectu alicuius requifict ad agendum: ut in monstro. Semper autem agit de possibilibus natura, quod melius est.