Quaestio 9

QVAESTIO II VTRVM falsarius acquirens aliquid per dolum falsitatis teneatur ad restitutionem taliter acquisiti damnificatis.

¶ Consueto more quaestio haec tribus articulis terminabitur. In primo praemittentur terminorum declarationes. In se cundo subiungentur responsiuae conclusiones. In tertio soluentur mouendae dubitationes

¶ Quantum ad primum notandum: quod falsarius est, qui falsitatem inducit, seu comittit directe, uel indirecte ad proximi deceptionem in iustam.

¶ Dicitur. n. falsarius a falsitate, quasi falsitatem causans: opponitur autem falsitas ueritati: sicut ergo ueritas est adaequatio rei ad intellectum: ita falsitas est inadaequatio; seu deformitas rei ad intellectum, hoc est; quam do aliter res se habet, quae apprehenditur ab intellectu: tuc est falsitas: noquidem in re: quia res talis est, qualis in se est: sed in apprae hensione intellectus, quialiter rem appraehe dit, uel iudicat, quam est in seipsa. Licet etiam res quomque denominatione quadam ex trinseca dicatur falsa: ut falsum autum, quod est uilius metallo permixtum, falsum uinum, quod est aqua permixtum: proquantotalia aliterappraehenduntur, quam sunt: appraehenduntur enim ut pura: cum tamen sint permixta.

¶ Et potest haec falsitas contingere quadrupliciter: in mente, in uerbo, in scripto, & in opere. In mente, dum mens appraehendendo rem errat: aliter appraehendendo, quam se habeat. In uoce, aut scripto, dum res aliter significatur, quam se habet. In opere: dum aliquid simulatur, quod tamen in operatione, aut operato non inuenitur: quia tamen per falsitatem mentis tantum nemo obligatur ad restitutionem proximo: cum proximo apparere non possit: & ita nec per eam proximus decipi: ideo nunc tantum de aliis tribus falsitatis modis, quibus decipi potest proximus, est dicendum.

¶ In uerbo igitur totupliciter potest contingere falsitas: quotupliciter quis fallis relationibus, mendacibus promissionibus, fallacibus uerborum cautelis loquendo, uel tacendo decipitur.

¶ In scriptis etiam mul¬ tipliciter: prout in glo. xix. dist. inmemo riam. &.c. licet. de crimine falsi recitatur.

¶ In operatione, siue rebus similiter uarijs modis. in substantia rei: in men sura: in pondere: in numero: in pharifaica simulatione. Et de his dicendum primo de falsitate in rebus commissa. Et quoniam falsitates frequenter in rerum commutationibus, scilicet uenditionibus, & emptionibus committuntur: quorum medium est numisma: ideo de falsificatione numismatis primo dicendum est.

¶ Pro quo secundo notandum, quod secundum philosophum. v. Et hi. ca. ix. &. j. politicorum. Numismatis usus est ex necessitate inuentus. Nam cum res adinuicem immediate commutari non possunt: & homines sine earum commutatione pro eo, quod non omnibus omnia necessaria abundant) sustentari non possint: praesertim in tanta multitudine hominum. Tum propter distantiam locorum, in quibus consistunt res commutandae: & difficilem earum transportationem. Tum propter distantiam temporum futurorum: quo res sine sui corruptione serua re non possunt. Tum ex multiplici hominum indigentia, propter quam necesse est rem commutandam esse in multa diuisibilem: ut multa necessaria per eam a diuersis compatentur. Tum ex quorum dam conmutabilium indiuisibilium ad hominum utilitatem magnum ualorem: ut sunt equi, domus &c. & ita de pluribus alijs. Ideo necesse fuit inuenire medium aliquod quantitate paruum: ut eius detractio, siue diminutio facile perpendatur: & de loco ad locum transferatur. Charactere principis, uel auctoritatem habentis insignitum: ne si quilibet mone taret, ualor eius uariaretur: nec dinosceretur, aut falsificaretur: & per hoc aequalitas in commutationibus non ser uaretur. Pondere certum: ut praecium eius sit certum sine corruptione permansiuum: ut sit futurae prouisioni aptum. Materia paeciosum: ut multus ualor posset in paruoloco reponi: & facisle de loco ad locum transportari. In plura minora secundum ualorem diuisibile: propter indigentes multis rebus parui precij¬ Tale autem est numisma: uel ex sui natura, uel hominum instituto ad humanam indigentiam relato. Quanto enim re aliqua plus indiget humana necessitas: tanto plus ualet: & ualor praecij crescit, & ideo secundum relationem numismatis, & eommutabil aum ad indigentiam humanam, numisma est certa mensura omnium com mutabilium, & uenalium.

¶ Tertio notandum: quod moneta tribus modis falsificari potet: secundum quod tria sunt de substantia monetae: scilicet materia metallata, quantitas ponderis: & publica forma: ut dicit Panor. in c. quanto. de iureiu. & est etiam in glol. eodem.c. Et in quolibet horum committi potest falsitas. In substantia: quia non seruatur liga legitima. liga: id est species mixturae, uel gradus merallipropter admixtionem uilioris materiae: aut materia consueta in quantitate excessiua. In pondere: quia non habet legitimum pondus.

¶ Pro quo notandum, quod tantum debet esset pondus in numismate: quantum fuit in materia, de qua moneta est fabricata: saltem deductis expenlis, & labore: secundum Inno. licet non se cundum Barto. secundum quem expensae debent solui de publico. Motiuum Innocentij est: quia nemo suis expensis tenetur eam facere. Et haec opinio Innocentij communiter tenetur: ut uult Angeli in sum, in uerbo, Palsarius: quod sic intelligo. Pondus legitimum est pondus consequens quantitatem sub stantiae pro tali numismate iuste determinatum. Gratia exaempli. Si prostoreno determinatur autum ponderans dracsmam, quae est octaua pars unciae: tunc florenus falsus est ex pondere: si non habet quantitatem auriponderantem drachmam: unde cum poedus sequitur naturaliter quantitatem substantiae rei: & quantitas substantiae non distinguitur a substantia: falsificatio ponderis est diminutio substantiae: siue haec fiat perrasuram monetae: siue subtilius per aquam artificialem corrosiuam: aut alio modo difficile uisu appraehensibili.

¶ Est autem determinatio ponderis iusta: quando determinatur pondus tanti ualoris pro moneta, quanti est pondus ma¬ teriae eius non monetatae: ita quod tantum debet ualere moneta ex pondere, quantum ualeret sua materia non monetata: & non plus: saltem deductis expensis monetandi: ut supra dictum est.

¶ In forma committitur falsitas, quando mutatur nomen, signum, aut imago eius, qui monetauit. Vnde habens auctoritatem nmonetandi praefigit certam formam monetae, imaginem aliquam, circumscriptionem, aut aliud signum. Et si aliquid huius formae praefinitae omit titur: aut ei aliquid additur moneta in forma falsificatur. Est autem forma monetae quaeduam testificatio ueritatis, & iu stitiae ipsius monetae; quod scilicet sit uerae substantiae, & iusti ponderis: ut dicit Guil. orem in suo tracta. de moneta. Vnde frequenter in moneta christianorum principum, uel communitatum ponitur imago dei, uel alicuius sancti: & nomen eius, aut signum crucis: quod antiquitus fuit institutum in testimonium ueritatis monetae in materia, & pondere. Et subdit: si ergo princeps sub ista inscriptione mutet materiam, siue pondus: ipse uidetur tacite mendacium, & periurium committere: ac salsum testimonium perhibere. Ipse enimabutitur hoc uocabulo moneta: nam dicitur moneta secundum Hugui. a nioneo: quia nonet, ne sit fraus in metallo, uel pondere, Haec ille.

¶ Quarto notandum circa mutationem monetae: quod huiusmodi mutatio multipliciter potest fieri, quandoque in materia: quandoque in forma: quan doque in ualore: quandoque in nomine.

¶ In materia: ut quando propter defectum nmateriae, aut nimiam abundantiam fieret noua moneta in alia materia: aut in alia mixtione, seu liga, prioris materiae.

¶ In forma: ut quando mutatur impraessio figurae, in imagine, aut characte- re, aut circumscriptione.

¶ In ualore: ut quando niutatur substantia, mixtio, uel pondus: aut his manentibus statuitur alius ualor: & ut si hactenus florenus ualuit uiginti grossos: & statuatur, quod de caetero ualere debet xxiiij. aut xxiiij.

¶ In nomine: ut si nomina muten tur, uel accidentalia: puta quaeno impor¬ tant pondus, uelualorem monetae: ut sunt nomina auctoris, aut loci in quo moneta facta est, & hiusmodi: uel essentia: puta quae imposita sunt determinato ualori, aut ponderi: ut sunt obolus, denarius, solidus, libra, florenus. Et hae mutationes fieri possunt quomque currente priori moneta in suo ualore: quandoque reprobata priore, ac prohibita. Item quamdoque ex rationabilicausa propter necessitatem, aut utilitatem reipublicae. Quandoque ex cupiditate, aut superbia in dam num reipub. Et secundum haec mutatio quam doque fieripotet licite: quandoque culpabiliter, & illicite.

¶ Quinto notandum: quod in alijs rebus falsitas multiplicitercontingere potest: ut in substantia, numero, poesdere, & mensura: quando pro certa sub stantia a pparente alia uilior traditur, ut aurichalcum pro auto: electrum pro argento: uel alchimisticum pro uero, & naturali: aut infirmum prosano, & sic de alijs. Sic quinumero determinato aliquid subtrahit fraudulenter, uel minorem dat promaiore. Sic qui iustis mensuris, aut ponderibus aliquid detrahit, uel superaddit: erogando uel suscipiendo fraudulenter, falsitatem committit ad proximi deceptionem: & per consequens falsarius dicitur. Sic in simulatione falsitas est: dum quis se alium simulat, seu asserit, siue in substantia, siue in persona: ut petrus dicendo sepaulum: uel in aliqua accidentali habitudine: ut simulans se deuorum, probum, pauperem, aut diuitem, sanum, uel infirmum &c. cum talis non sit: & ita de multis, similibus. Vnde hupocritae; mendici, non indigentes, ualidi mentientes seinfirmos, & mor bo aliquo laborare, aut econuerso pauneres iactantes. se diuites, laborantes morbo, dicentes se sanos, ut decipiant: falsarij sunt, & deceptores.

¶ Quantum ad articulum secundum est prima conclusio. Ealsificans monetam in substantia, forma uel pondere, peccat mortaliter: suillud facit in damnum proximi, uel reipub. Haec conclusio est Hostien. & doct. communiter: & satis patet ex textu cap. quanto. de iureiur. ubi dicitur: quod iuramentum de obseruatione faliae mone¬ tae factum non ligat; cum iuramentum nondebeat esse uinculum iniquitatis: ergo seruare falsam monetam est iniquum: & multomagis falsificare eritiniquum. Quod autem sit mortale, patet: quia est furtum: quia ablatio rei alienae inuito domino: ut infra dicetur. Patet etiam per extrauagantem Ioan. xxij. qui excomunicat omnes tales in regno franciae. Quod aunt teneatrestituere: probatur per conemedium: quia omnis iniuste danificans tenet restituere danificato, si habere potest: sed fraudulenter falsificans numisma, danificauit ximum, aut rempublicam iniuste: ergo tene tur restituere damnificato, si haberi potest: aut pauperibus, si damnificatus haberi non potest. Maior frequenter probata est sup. perc. si culpa. de iniu. & dam. da. Et minor satis patet, & dicitur notanter in conclusione: in damnum proximi: quia si quis falsificaret in formatantum, unde non minueretur ualor: quia sic non dam ficaret, non peccaret. Sic sinumisma non exponendum rumpendo, aut radendo falsificaret.

¶ Secunda conclusio. Mutans monetam in damnum reipub: tenetur dam num illatum restituendo compensare. Pro batur: quia talis iniuste damnificat: ergo &c. Antecedens probatur: quia inferens damnum in re non sua, iniusste damnificat: sed mutans numisma in damnum reipuinfert danum in re non sua: quia in reipu. quae non est sua.

¶ Dicitur notanteri in dam num reipu. quia si mutaretur ex rationabi li causa. ad utilitatem: reipu: restitutio non haberet locum.

¶ Sunt autem tres causae, propter quaslicite mutatur moneta. Prima est falsitas introducta: ut sialiquis extraneus princeps, aut faliarius malitiose effigiaret, uel contrafaceret formularia, seu modulos, per quos introducere niteretur iuonetam sophisticam minoris ualoris, quam sit moneta uetus: cuius tamen differentia a uera moneta cognosci a populo non posset: & alio modo conuenienti moneta falsa exterminari non posset: expeditet mutare formam monete uerae: seruato tamen iusto ualore: ut sic discerni posset ab introducta falsa.

¶ Secunda causa. Si antiqua moneta nimia uetustate esset peiorata: as in substantia, aut pondere imminuta percontinuam attrectationem: tumc cudenda foret nioneta noua cum differentia a priori, in iusto pondere: & prohiberi posset cursus prioris monetae uetustae sic diminutae.

¶ Tertia causa, est raritas mate riae, propter quam materia haberi non posset tali precio, quo prius solita est haberi: tunc mutanda esset moneta: uel constituendo alium eius ualorem respectu monetae alterius materiae: uel fabricando nouam minoris ponderis, & aequalis praecij cum priore. Exempli causa. Sidrachma auri non monetati ex aliqua causa ascenderet in precio: ita quod nulc ualeret triginta grossos argenti, quae prius ualuit uiginti: tunc autem florenus habens dracsimam etiam mutandus est in ualore: ita ut etiam si prius ualuit xxi. grossos: nunc statueretur, ut ualeret xxxi. grossos. Aut eudenda esset noua moneta auri minoris ponderis: tantitamen ut ualeret iusto praecio ex. grossos: & hoc cum differentia aliqua in forma a priori, ut nosci posset: & hoc fortemagis expediret reipu. ut precia: in caeteris rebus constituta: ac reditus ac pecuniarij census manerent non mutata: & sic nemo fraudaretur. Et parum referret utrum ueteris monetae cursus maneret; nihil prohiberetur: seruata tamen debita proportione ad alias monetas inferiores: & ad precia rerum uenalium, ac redituum, siue censuum.

¶ Posset addi quarta causa. Lucrum ex noua moneta consequens non monetarij: sed reipublicae expediens, uel necessarium: de quo infra in dubijs.

¶ Extra hos casus mutatio monetae in ualore reprobaest, & iniusta: quia reipu. dam nosa, & spoliatiua subditorum: siue haec mutatio fiat in materia, pondere uoluntariae constitutionis ualoris: aut nominum essentialium. Si uero mutatio fieret in sola forma, aut nominibus accidentalibus: & non in ualore: & hoc siue inualore praeiudicio reipu. tolerari posset: & quauis si fieret ex superbia, pompa, uel aliorum contemptu, aut alia sinistra intentione: non careret peccato: tamen non requireretur aliqua restitutio: unde consilium est: quod non fiat mutatio monetae: nisi ex magna, & rationabili necessitate.

¶ Tertia conclusio. Expendens scienter monetam falsam pro uera, & iusta, falsarius est: & tenetur restituere illata damna. Probatur prima pars: quod sit falsatius: quia falsitatem inducit ad proximi deceptionem: ergo. Consequentia tenet ex quid nominis salsarij. Antecedens est manifestum. Secunda pars patet: quia infert damnum personae, & reipublicae: ergo tenet ad restitutionem. Tenet consequentia ex communi medio & c. si culpa.

¶ Quarta conclusio. Expendens scienter moneta non currentem, aut alias minus ualentem pro bona, & currente, fraudat proximum: & tenet restituere. Haec conclusio in sententia est Ange. in sum, & Anto. & probatur eisdem medijs, quibus prior: talis. n. decipit proximum dando sibi malum pro bono.

¶ Et dicitur notanter in duabus praecedentibus conclusionibus scienter: quoniam si ignotanter fieret: ut quia ignoraret ualorem mone tae, quae expendit, excusaretur saltem a peccato, & etiam a restitutione, durante ignorantia. Si tamen postea sciat: tenebitur ad restitutionem: quia siue scienter, siueignoranter damnifico proximum: teneor cum releuare indennem, postquam mihi innotuerit illatundamnum.

¶ Nec excusatur ex pendens in casu utriusque conclusionis tertiae, & quartae, per hoc quod huiusmodi moneta falsa, uel minus ualens data est sibi pro bona: quia culpa alterius, & error proprius no debet alteri nocere. Culpan. suos debet tenere auctores non alios. Imputet ergo sibi recipiens monetam faliam, contrafactam, uel integram: sed minus ualentem probona, quod non caute prospexit. Si uero scienter recipit malam, ut expenderet pro bona: aggrauatur peccatum, & restitutionis debitum.

¶ Quinta conclusio. Trans ferens monetam de certo loco, ubi minoris ualoris aestimatur ad locum, ubi magis ualet: non peccat: si non alias fraudem committat. Haec est Anto. probatur secundum eum: quia litet cuilibet ex industria sine alterius damno sucrum quaerere: sed transferens in casu conclusionis monetam eam emendo, ubi mnus ualet: ad locum ubiplus ualet: utitur sua industria sine damno alicuius: dum tamen eam non radit, aut diminuit: ergo &c.

¶ Sexta conclusio. De aliis modis falsitatis generalit eromnis proximum defraudans perfalsitatem commissam, siue in rerum sub stantia, numero, qualitate, pondere, uel mensura: siue in uerbo: aut in scripto: pter poenas canonicas, & legales, quas incidit: & peccatum mortale, quod conmittit: tenetur de omni damno inde secuto. Haec conclusio communiter doctorum est: & probatur: quia talis dat esficacem occasionendamni reipublicae, aut proximorum: & per consequens tenetur ad restitutionem totius dani: incidit & penas canonicas, & legales, quas transeo. Agit quoque contra fraternam charitatem fraudando proximum, quem tenetur a fraudibus, & damnis possetenus praeseruare ei bene uelle, & benefacere: nedum amico, sed etiaminimico: secundum illud Luc. vj. Benefacite his, qui oderunt uos. Et per consequens peccat mortaliter.

¶ Septima conclusio. Recipens aliquid occasione certae habitudiuis simulate, & non existentis alias non accepturus, fraudat donantem: & tenetur ad sic accepti muneris restitutionem. Haec conclusio est de mente Alex. de Ales, parte iiij. quaest. Ixxxvi membili. arti. ii. &. iij. Et probatur: quia tales falsarij sunt, & deceptores: ut dictum est supra notabili quinto. Sed omnes per dosum, & falsitatem acquirentes restituere tenentur taliter acquisita: ut satis deductum est.

¶ Item quicunque rem aliquam usurpat, dominio inse non translato, iniusterem illam possidet: & per consequens ad restitutionem tenetur tanquam contrectator rei alienae. tales autem sunt de fraudantes per simulationem: ergo. Con sequentia nota cum maiore. Minor probatur: quia dans munus alicui personae, propter certam habitudinem, quam errans putat in eo fore, non daturus sieam nosceret non esse inpersona simulante: non dat per se, & simpliciterperso nae se talem simulanti: sed interpretatiuepersonae taliqualem credit esse illam: puta uiro sancto, quem aestimat talem, cum sit hypocrita. Et per consequens non trdefertur dominium muneris dati in false se simulantem: quia dominium rei in casunon transsertur nisi in uoluntatedantis, & recipientis. Non est autem hoc uoluntas dantis, dare simulatori, & falsario: qualis estis, cui dat per errorem: sed dare existentitali, qualem putatilium esse, qualis tamen non est: & ita non est uoluntas sufficiens ad dominij translatio nem. De hoc supra. q ij. huius dist. ubi ostenditur, quae requituntur ad donationem tanliberalem, quam contractum. & haec etiam concordant intentioni Sco. dis. xv. lib. iiij. q.ij.

¶ Et dicitur notanter in conclusione alias non accepturus: quia si donans fuisset daturus personae se simulanti: est si sciret eum non esse talem, qualem sesimulat: non tenetur recipiens ad restitutionem: quia ibi transfertur dominium: quia illi simpliciter uellet dare, & non alij interpretatiue.

¶ Ex illo sequum tur aliqua corrollaria conclusionis exenplariter declaratiua. Primum. Petrus mentiens se paulum, qui recipit munus dandum Paulo, peccat: & tenetur ad restitutionem. Similiter si mentitur se fra trem, aut consanguineum, uel affinem donantis: & in similibus.

¶ Secundum: Hypocrita simulaus se sanctum deuotum, aut probum: & ut talis recipiens munus: tenetur ad restitutionem muneris dati.

¶ Tertium. Mendicus simulans se pauperem, cum sit diues, aut mentiens se infirmum cum sit sanus: & ut talis recipiens eleemoIynam alias non recepturus: tenetur ad restitutionem eseemosunae sic fraudulenter per simulationem acceptae.

¶ Sed cui restituet, Respondet Alex. ubi supra. Non ei, a quo accepit: quia ille meritum habet apud dumm: quia dedit intuitu paupertatis: sed tenetur restituere pauperibus, quibus ille dedisset, si non errasset: si constet ei, qui sint: sin autem restituatur quibus cunque; pauperibus.

¶ Quartum corrollarium. Mendicantes ualidi, & tamen pauperes nullam simulationem praetendentes: licet sint prohibendi a mendicitate: & compellendi ad quaerendum uictum labore manuum: non tamen tenentur re¬ stituere eleemosynam accepta. Primum patet: quia sunt impedimento pauperibus inualidis: & suis desidiam, & ocio dant occasionem plurimis peccatis: ideo sunt prohibendi. Secundum patet: quia donans talibus libere donat, & simpliciter, seu uoluntarie: & per consequens transfert dominium: & per hoc recipiens facit rem suam. Nec prohibita est donatio talis: licet arcendi sint secundum leges, ne mendicent: sed ut laborent: & non inerti ocio uacent. Et intelligendum est hoc corollarium quoad primam partemn: nisi huiusmodi mendicantes rationabiliter excusarentur a labore manuum exercendo: tunc cum non sit eis alius modus acquirendi uitae necessaria: poterunt mendicare.

¶ Sunt autem plures ex cusationes, inter quas est amor perfectionis, de quo dominus. Si uis perfectus esse, uade, & uende omnia, quae habes, & da pauperibus.

¶ Item amor imitationis christi, qui tantae paupertatis extiterat: ut non haberet unde didrachmam solueret. Matth. xvij. necubi caput suum reclinaret. Lucae. ix Item amor uitae contemplatiuae, qui requirit ocium: secundum illud August. xix de ciui. dei. capxix. Ocium sanctum quaerit charitas ueritatis.

¶ Item sedulitas orationis, audiem di dei uerbum, interessendi diuinis officijs, sicut de Maria magdalena ait dominus, quod optimam partem elegit: in eo, quod sedit ad pedes domini, audiens uerba illius. Luc. x. Et dum a praedictis impedit exterior manuum labor: laudabile est tali mendicando uictum conquirere, quantumcunque sit ualitudo corporis ad labores Hinc beatus Benedictus cremum petens eleemoiyna cuiusdam facerdoris triennio priusquam regulam condidit, sustentatus est: ut scribit Grego. ij. lib. dialo. Sic beatus Alexius reficto abundantissimo patrimonio, mendicabat ualidus corpore: & sic de pluribus legimus patribus aegvpti.

¶ Quintum corollarium. Quaestores fallis quaestibus, aut indulgentiarum falsarum pro nuntiatione, aut aliis mendacijs populum decipientes, & per haec eleemo spnas extorquentes ad restitutionem sic acquisitorum obligantur. Patet ex conclusione: quia donaria huiusmodiper fraudem extorta sunt. Vnde quaestoribus huiusmodi praedicationis officium prohibitum est: nec permittendi sunt aliquid populo exponere: nisi ea, quae in literis suis apostolicis (prius perdioecesanum uisis, & examinatis) aut dicecesanis continentur: & charitatiua subfidia simpliciter postulare: ut in cap.¬ abusionibus: de paeni. & re. in clemenrantum de articulo secundo.

¶ Quantum ad tertium articulum dubitatur primo, quis habeat cudere monetam. Respondet hic Panor. in cap. quanto. de iureiur. quod solus princeps, idest imperator, & nemo alius sine concessioneprincipis: quod tamen intelligit nisi princeps in ferior, aut ciuitas: uel generaliter inferior potestas hoc praescripsisset per tantum tempus, de cuius initio non extaret memoria: ut in cap. super quibusdam. de uerbo. signi. Vel nisi esset talis, quod pscripsisset iura imperij: sicut reges hispaniae, qui dicuntur non subiacere imperio: quia regnum a faucibus hostiumerue runt. Concordat dominus Anto, & est ratio principalis responsionis, quia cum moneta (ut praemissum est) inuenta est, & instituta pro bono conitatis: congruum est: ut ab eo fabricet, a quo regenda est conitas: talis autem est princeps, aut qui a principe habet auctoritatem. Licet autem principis sit fabricare: ac sua imagine, ac nomine signare monetam: tamen propter hoc moneta dispsa in populum non est sua: nec ipse est dominus monetae currentis in suo principatu: nam moneta medium est permutandi diuitias naturales aequiualis eis: ideo illorum est possessio monetae, quorum sunt naturales diuitiae. Nam cum quis dat panem suum, uel proprijcorporis laborem pro pecunta: cum earecepit, sua est, sicut panis, & labor suus fuit, & in eius libera potestate. Dicit est Nico. orem, quod licet facere monetam per tineat ad principen: tamen constituere ualorem monetae, seu pportionem unius monetae ad aliam: gratia exempli. Ploreni ad grossum: aut grossi ad obolum: puta quod llorem ualeat tot grossos: & grossus tos obolos: non debet esse in potestate pricipis: sed communitatis, cuius est mone ta. Quod sic intelligendum puto: quod non est in potestate principis constituere ualorem monetae secundum suam uolunta tem: sed iustam, & naturalem proportionem auri ad argentum: & argenti puriad talem ligam: & di cretio huius pertinet ad communitatem.

¶ Ex quo sequitur: quod princeps reprobans monetam aliquam ualentem, ut eam remissius emat, & consset: & inde aliam minus ualentem fabricet eipriorem ualorem constituendo: monetam fraudat: & ad restitutionem tenetur. Haec est sententia Hostien. & Panor. & patet manifeste: quia uilius uendit carius: quod est contra iustitiam. Item sic posset sibi attrabere indebite pecunias omnes subditorum: ut si attraheret aurum ad paruum precium: & illud emeret pro argento: ac deinde augmentato precio rursum uenderet monetam auream pro maiori precio argenti. Simile esset: si poneretur precium in toto frumento sui principatus: & emeret: & postea uenderet pro maiori precio etiam per eum constituto: quae utique esset iniustissima, & tprannica exactio populi. Nec est simile de uenditione frumentorum a sancto ioseph, subditione pharaonis: quoniam ex eo, quod non creuerunt frumenta ipsa facta sunt cariora, & maioris precij, quam antedum collegerat inhorreis, cum copia eorum exuberabat: nam precium rei humana indigentia mensurat: ut uult philosophus. V. Et hic. Et siforte excessum est in precio: dicit Cassio. Credo uirum sanctum tali necess tate constrictum, ut auaro principi satis faceret, & periclitanti populo subuenitet.

¶ Dubitatur secundo: utrum in aliquo casu princeps mutate possit monetam propter lucrum: uum: uel generalius, anprincepspossit habet lucrum ex moneta, constituendo maiorem ualorem monetae, quam ualeat eius materia non monetata deductis necessarijs expensis: uel minuendo pondus, aut ligam sub priore ua lore. Respondetur breuiter: quod in uno solo casu princeps potest sentire sucrum ex moneta scilicet, dumlucrum illud te¬ dundat in utilitatem reipu. ut tactum est in conclusione secunda: puta quando princeps indiget subfidio pro defensione reipu. ad quod praestandum subditi obligantur: tunc posset fieri aliqua mutatio in moneta: ut pondus, uel materia sub eodem ualore minueretur: ut sic minus populus sentiret se grauari: dum tamen non extenditur lucrum ultra necessariam principis ind gentiam supradictam. Sed haec mutatio fieri non debet sine consensu subditorum, quorum ut dictum fuerat: est moneta: potest enim quilibet renuntiare iuri suo. vij quaest. j. quam periculosum. sic & communitas. Et uult In no. quod sufficit consensus maioris partis magnatum. Sed de hoc dubitat Panor. loco allega. cum tractetur de negotio singulorum: ideo dicit Ange. requiri consensum singulorum: non tamen sufficit consensus populi ad dispergendum huiusmodi monetam minoris ponderis ex tra tale dominium: quia cum damno non subditorum non potest suas indigentias subleuare. In quo satis omnes concordant.

¶ Videtur etiam quibusdam: quod in casu, quo colligenda est magna pecunia pro redemptione principis, aut defensione &c. facilior sit modus, & expeditior per mutationem monetae. Tum quia hic modus facilior est ad congre- gandam pecuniam necessariamcitius sine fraude, & expensis colligentium. Tum quia uidetur proportionabilior faculta tibus subditorum. Tum quia minus sensibilis: & per hoc magis portabilis sine murmure, & periculo rebellionis populi. Tum quia est generalissima compraehendens omnes tam clericos, quam laicos nobiles, & plebeios, diuites, & pauperes. Verum an haec ita se habeat, committo diligenti lectoni. Duo tamen necessario hic attendenda sunt: primum quod moneta illa tantum currat inter subditos illius dominij, qui tenentur subue nire domino, & suae reipu. quoniam si dispergeretur ad alios: isti per hoc iniuste grauarentur Secundum: quod collecta necessaria pecunia, moneta reducatur ad priorem statum: quia cessante causa cessare debet, & effectu.

¶ Tetio dubitatur: utrum eligens ad partem meliores denarios, ac magis ponderantes: & conssarifaciens peccet, & ad restitutionem teneatur. Respondet Ange. in sum. sequem Hostien. Ioan. an. ac alios sub hac distinSi illi, qui cudunt pecuniam: eo, quod non possunt omnes aequaliter perficere: aliuidenarij sunt quandoque minus ponde rantes, propter hoc permittunt alios in maiori pondere: ut sic fiat adaequatio iusti ponderis in multitudine, quae non potest fieri in singulis denarijs: tunc tales eligentes meliores sunt falsarij: & tenentur ad restitutionem communitatis: quia corpus pecunta damnificauerunt. Si uero denarij sunt iusti ponderis: sed aliqui sunt amplioris: & illos radunt: dum remanent iusti ponderis, seu conflant: non credo falsarios: licet male faciant: & nullo modo sit eis consulendum: si tamen uoluerint abstinere: non credo: quod sint extra statum salutis. Videtur itaque senti re: quod talis non peccet mortaliter: licet peccet uenialiter: quod non satis intelligo: nisi modicitas huius electionis: quia raro, uel paucos eligit, excuset: quoniam si hoc frequenter facit: damnificat grauiter monetarium, qui ex improuidentia excessit in pondere: uel eumcuius nomine monetat: & ita teneretur ad restitutionem ei, sicut qui rem remissius emit, ubi forum certum est: & uendens in numero, uel pondere errauit: sic monetarius in pondere errauit. Si tamen raro fiat, modicitas excusaret: sicut furtum minimae rei (ut pomi unius) excusatur.

¶ Dubitatur quarto contra septima conclusionem. Nam lacobrecepit benedictionem primogeniturae a patre Isaac, simulando se Esau: ut habet Gen. xxvij. & hoc egit fraudulenter: ut ait paterVenit germanus tuus fraudulenter, & ac cepit benedictionem tuam: & tamen non restituit: imnmo in ea pater eum confirmauit, dicens: Benedixi ei, & erit benedictus. Respondetur: quod lacob simulando se Elau, non commisit fraudem in re aliena: sed caute, & prudenter acquisiuit rem sibi debitam. Nouit enim reuelatione matris suae: quod dominus ius primo geniturae tradiderat sibi: ideo illud a fratre tanquam in iusto possessore acquisiuit. Nec tamen mentiebatur respondendo se esse primogenitum Esau: quoniam uere respondit ad intentionem paternae quaestionis. Quaeliuitenim pater de eo, cui debebaturius primogeniturae quem ipse putabat esse Esau: licet in hoc errauerit: nesciens deum in hoc praetulisse Iacob: quod reuelatum fuit matri, nondum patri Ilaac: & sic uerum respondit facob. Ego sum primogenitus tuus Eisau, idest ego sum, cui debetur primogenitura, quam tuputas deberi Elau. Quiuero dixit Ilaac. Venit germanus tuus fraudulenter: non est accipiendum in malo: sed fraudulenter, idest simulatorie simulando se secundum meam intelligentiam: sed caute quod suum erat acceptu rus. Et ideo non dicitur: quod fraudulenter accepit benedictionem: sed fraudusenter uenit: & iuste accepit, quod sibierat debitum. Nec illa benedictio fuit principaliter a patre Isaac: sed a deo, quinon potest decipi. Concordat Alexanpar. iiij. q. Ixxxvj. mem. iij. ar. iij. Et ineo notanter dictum est in conclusione: alias non accepturus: erat enim Iacob alias diuina promissione, & electione acce- pturus: non occasione suae simulationis. Et tantum de illa quaestione nodosa¬

¶ DE COVTRACTV EMPTIO nis, & uenditionis.

¶ OST ea, quae tractata sunt de restitutionibus eorum, quam usurpata sunt contia possessorum uoluntatem simpliciter, uel conditionatam: consequenter quaerendum est de restitutione eorum, quae iniuste acquiruntur: accedente tamen utriusque dantis, & recipientis uoluntate: prout contingit in contractibus: puta in mercantijs, artificum laboribus, permutationibus, turpilucro, usura, & simonia, & similibus. Igitur circa haec quaeritur decimo.