¶ Qantum adprimum notandum, licet illi termini, mereatio, uenditio, & emptio uarijs modis accipiantur: in proposito autem pro eodem accip untur: nisi quod mereatio utrumque relatiuum, & correlatiuum includit scilicet uenditionem, & emptionem: nam uendendo, & emendo merea ri dicimur: ideo indifferenter hic unum peralio accipitur.

¶ Et utrumque accipit dupliciter. Vno modo conmuniter pro contra ctu, quo dominium rei de uno transfere in alium precio mediante: siue precium illud sit res aliqua utilis: siue numisma: & sic includit permutationem, seu con mutationem, qua res utilis immediate datur pro re utili. Alio modo accipitur strictius pro translatione dominij rei de, una persona in aliam numismate mediante.

¶ Ad iustitiam ueri contractus parum refert utrum precium sit numisma: uel alia res utilis: ideo loquimur de uenditione, & emptione primo modo.

¶ Et hoc modo ad mercationem quinque requiruntur, scilicet duae personae: quarum una uendit: alia emit: alioquinnon esset translatio dominij. Tertio re quiritur res ipsa, cuius dominium transfertur de uno in alium: & haec dicitur merx. Quarto requiritur precium: siue illud sit numisma: siue res aliqua utilis: quia si non interuenitet precium: iam non esset mereatio: sed donatio mere liberalis. Quinto requiritur datio conditionalis utriusque personae, idest datio unius si altera dat: puta datio rei, quae uenditur: & precij, pro quo uenditur: nam uendens dat rem utilem ementi: emens dat precium uendenti: & neuter daret altero non dante: & hoc siue haec sint praesentia, siue absentia: potest enim res absens emi: & precium in prom¬ pto tradi, uel traditio differri:

¶ Et hec conditio notatur in genere diffiniti scilicet contractus: quia contractus dicit dominij translationem, quae sit per dationem, qua rem mean do alteri: ut habitum est supra q. ij. huius dist.

¶ Tit autem mereatio quandoque ut emptor merce, idest re emipta utatur pro se: uelut re sibi necessaria in se, idest non mutata: ut cibus, uestis, domus, utem filia, & huiusmodi: uel ut materia, uel in strumentum sui laboris: ut ligna tornatori, pelles coriario: panus sartori: securis carpentario: & non ut uendat (saltem immutatam in aliam formam artificialem & illa dicitur simplex mereatio. Quandoque non ut emptor ea utatur: sed ut eascarius uendat etiam non mutatam suo artificio: & illa mercatio dicitur, poprie negoriatio: secundum Chrys. super Matt. cap. xxj. ut statim infra dicetur. Saepeta men mereatio, & negotiatio accipiuntur pro eodem.

¶ Secundo notandum: quod mercatio non est mala ex genere: sed bona, & humano conuictui necessaria: dum tamen fuerit iusta. Cum enim nulus locus, ciuitas aut prouincia sibi sufficiat pro uitae suorum incolarum susstentatione: necessaria quoque; sit mutua conicatio diuersarum regionum in uitae necessa rijs: ut inopia unius ex abundantia alterius suppleatur. Et ad hanc conmunionem, quae sit per rerum translationem de loco in quo abundant: ad locum, ubi deficiunt: non omnes idonei sunt: uel propter defectum industriae, quae requiritur in huiuimodi rerum congrua translatione: uel ppter impedimentum laborum reipuplicae necessariorum: ut agriculturae, & artium mechanicarum, regiminis populi, cultus diuini, aut paupertatis, seu corpo ralis infirmitatis, & impotentiae: & sic de similibus: ideo necesse est, congruum, & utile reipublicae, ut sint personae industriae, quae huiusmodi translationibus rerum necessariarum operam impendant: quibus etiam quod suis industria, sulicitudinibus, curis, periculis, laboribus, expensis, & similibus debetur remuneratio condigna, quae sucrum dicitur: quoniam dignus est mercenarius mercede sua. Matth. & Luc. x. Et nemo mili¬ tat suis stipendiis unquam. i. Corint. ix. Et sicut agricola; & qui uineam plantat, de fructu suo edit: atque pascens gregem de lacte ouium manducat: ita & mereator de suis laboribus, ac mercantiae lucris uiuere debet.

¶ Nec obstat, quod ementes, & uendentes dominus eiecit de templo: quoniam mercatio illa non ex genere actus: sed ex circumstantia loci reproba fuit. Non enim in loco orationis tractari debent secularia negotia alias licita. Sic & propter circumsta. tiam temporis: puta in labbato, illicita est, & prohibita: & similiter propter alias circumstantias frequenter illicita redditur; quibus semotis licita est: & esse poterit meritoria: sicut satis ostendit bea tus August. super Psalm. Ixx.

¶ Verunta. men periculosa est negotiatio: quia difficise est inter ementes, & uendentes non interuenire peccatum; cum quodam modo naturale sit contralientibus sese inuicem decipere: ut dicit Leo papa in cap. qualitas. de peni. dist. v. & glolce bidem. Et ideo poenitentibus interdicitur reditus ad negotiationem tanquam ad rem periculosam, quae uix sine pecto agitur: ut inc. pluribus. de paeni. dist. v. Qui tamen canones consilij censentur: non praecepti: sicut generaliter consilium est fugere periculosa. Nam secundum doctores septem officia periculosa enumerantur scilicet cura rei familiaris, militia, procuratio; administratio, mereatio, aduocatio, & ofncium episcopatus: quae tamen non sunt prohibita: nam de episcopatu (quod caeteris periculosius est) dicit apost. Qui episcopatum desiderat: bonum opus desiderat. ij. ad Timo. iii. Vnde, & de mercantia in.c. qualitas. allega. dicit Leo. Qualitas sucri negotiantem aut accusat, aut arguit: quia aut est honestus quaestus, aut turpis. Veruntamen ut ilius est poenitenti pati stipendia; quam periculis negotiationis astringi. Et sequitur quod supra positum est. Quia difficise est inter ementis, uendentisque commertium non interuenire peccatum.

¶ Ex quo satis patet; quod mercatio simpliciter non est peccatum: sed eius abusus. Quod clare habe tur inc. sornmicari. Ixxxvj. dist. & est August. lib. de quaesti. no. & ue. testa. ubi dicitur. Bornicari hominibus semp non licet: negoriari uero aliquando licet. An tequam. n. ecclesiasticiquis sit: licet ei negotiari: facto ian non licet. Et secundum hoc Chr iilic. super Matth. (& habetur eadem dist.)ubi ait. Eiiciens deiues uendentes, & ementes de templo, significauit: quia mercator nunquam potest deo placere: & ideo nullus christianus debet esse mercator &c. Loquitur, & intelligendus est de mercatore officio suo abutente, quiut Cassiod. super Psal Ixx. (ubi interprae tatio. Ixx. habet. Quoniam non cognoui negoriationem) ait: Quid est aliud negorium: nisi quae possint uilius comparari, catius uelle distrahere. Negoriatores uero illi a bominabiles existimantur, quiiustitiam dei minime confiderantes perimmoderatum pecuniae ambitum posluunt: merces suas plus periuriis onerando, quam preciis: tales eiecit dominus de templo. Et subdit. Sensus ille taliter complectendus est. Non cognoui negotiationes: illas, scilicet quae malis actibus inquinantur. Et pulchra ibi ad propositum psisit, quae breuitas rescindere subet. Aug uero super eodem Pial. illas negoriatioes danat, quibus negoriatores gloriantur de operibusiuis: & de suis actibus sibi placent: qui ignorantes dei iustitiam, & suam uolentes constituere: iustitiae dei non sunt subiecti. Vnde negotium quasi negans otium dictum est: otium idilicet ad uacandum deo, ut sciatur, quam deus est, quod operat onia in omnibus. j. Cor. xii. ut nemo de operibus suis extollatur. Et praemisit uffendens: quod non negotiatio: sed propria iniquita, negotiatorem malum facit: ficut nec agricultura: ars mechanica: aut medicina reproba est: licet in his concontingat abusus. Vnde in persona negoriatoris multa pro se aliegantis ait. Si malus fuero, non negotiaio n: efacit: sed iniquitas mea. Et hoc approbando in persona sua subdit. Quando uerum dicitur, non est, quod contradicatur. Est ergo mercari, seu negotiari actus de se indifferens: qui potest iniuste, & iuste exerceri.

¶ Tertio notandum: quod iustitia in mertantia ex negoriatione ex pluribus pendet circunstantiis, & obiecto. Vnde Alex. de Ales. par. iij qsil. menibro. j. ponit sex circumstantias, ex quibus attenditur tam iustitia, quam in lustitia negotiationis. Hae sunt circumstantia, personae, causae, modi, tenporis, loci, consortij. Addit Sco. q.ij. huius distin. sententialiter, communis danni. Addenda est etiam circumstantia praecij, quibus praesupponitur obiectum. Ex omnibus illis mercatio quandoque licita est: quandoque illicita.

¶ Ex obiecto: quam do merx talis est, quae uendi potest. Non enim possunt uendi spiritualia: ut dicetur infra de simonia. Neque homo liber: neque illa, quorum usus solum malus est. Talia enim uendentes peccant: sicut illi, qui male utuntur. Vnde dicit Ange. in sum. in uerbo ars. S. ij. Artifices, qui faciunt taxillos, chartas, poupas, curiositates, & huiusmodi, quae ut frequentius sunt mortale peccatum illis, qui ipsis utuntur: haec nec uendere, nec donare possunt: nec absolui possunt nisi a taliarte abstineant. Quod credo uerum secundum limitationem infra. q. xiij. dubio. iiij. tactam. Item non potest uendi res aliena: nec res pupilli uendi potest tutori. Sic nec res fisci ecclesiae eius procuratori.

¶ Ex psona uendentis, & ementis nego tiatio quomque est illicita. Vendentis si fuerit clericus. His enim negotiatio prohibita est: ut supra allegatum est ex August. & beat. Hiero dis. Ixxxviij. Negoriatotem clericum ex inope diuitem: ex ignobili gloriosum quasi quandam pestem fuge. Et apostolus. ij. Timo. ij. Nemo militas deo implicat se negorijs secularibus.

¶ Sed nota: quod non quaelibet uenditio, aut eiptio uenit appellatione. negotiationis. Vnde Chrys. super Matt. & habetur. Ixxxviij. dist. eijcientes. ait. Qstenicam quis non est negotiator. Quicunque rem compatat, non ut integram, & immutata uendat: sed ut materia sibi sit, ut aliquid inde operetur: ille non est negotiator. Quiuero rem comparat: ut integram, & immutatam uendendo lucretur: ille est mercator. Et per hoc clericus emere potest necessaria sibi prsua persona, uel artificio si nouit: nec ide o est mercator. Etiam ex persona ementis: si discretione caret, aut praecij usum habere non potest, ut minorennes.

¶ Item illicita est negoriatio; uel mercantia ex causa: si causa non fuerit honestas: puta non intendat debitum finem. Vnde secundum Alex. ubi supra. Etiam laico non licet mercari nisi propter duo, scilicet per pter necessitatem: & pietatem. Propter necessitatem: ut tali sucro sustentare possit se, & suam familiam secundum decentiam sui status. Propter pietatem: ut lucretur; unde distribuat pauperibus, & eroget in pias causas. Item ut subueniat reipu transferendo necessaria, quibus caret de loco, unde haec abundant: recipiendo lucium moderatum proportionatum laboribus expensis &c. Non ut finem principalem: sed ut finem ordinatum in pietatem, aut necessitatem. Nam mercari propter substantiam, ac diuitias cumulam das: & propter improbam cupiditatem acquirendi superflua: ut sine solicitudine, & labore ociolam ducat in uoluptatibus uitam, uel curiositatem, pompam, seu alium finem illicitum, culpabile est. Et si in finem mortalis peccati ordinatur: erit mortale: quoniam omnia media ex intentione ordinata in finem, qui est cuipa mortalis: sunt mortalia.

¶ Ex circumstantia modi illicita est mereatio: sifiat cum mendaciis, & periuriis. De quo Chr vilic. super Matth. xxi. Mercator sine mendaciis, & periuriis esse non potest, idest uis potest. Et si sit cum dolo sophisticatione uerborum, aut mereis: aut circumuentione proximi, damnosa mixtura, aut dolosa occultatione, siue falsificatione ponderum, numeri, uel mensure: & sic de aliis innumeris modis fallacibus: de quorum aliquibus infra dice- tur.

¶ Ex circumstatia temporis, & loci, ut qui negoriatur diebus festis: aut inloco sacro: de quibus alibi. Tales enim uiolaut labbatum, eosque dominus eiecit de templo.

¶ Ex circumstantia consortii: ut dum res uenditur carius transeuntibus, & alienis, quam manentibus, & in colis. Vnde de emiptioe, & uenditione placuit. dicitur ex concilio Albanensi. Presbyteri moneant plebes suas; ut hospita¬ les sint: atque non carius transcuntibus uendant, quam in mercato, idest foropublico uendere possent. Similiter illicita est uenditio, si carius simplicibus minus intelligentibus uendunt, quam prudentibus, & discretis.

¶ Ex circumstantia conmunis damni cuipatur negotiatio: quando scilicet est inutilis, & damnosa reipublicae. Vnde secundum Sco. dist. praesenti. q.ij. Reipublicae utiles sunt afferentes res necessarias, quibus patria illa non abundat: & tamen usus earum ibi utilis est, & necessarius. Similiter utiles sunt conseruatores rerum uenalium, ut prompte possint inueniti ab indigentibus ea emere uolentibus. Vtiles quoque sunt rerum melioratores: aut in seipsis aut in aliam formam mutatores; quod ad artifices pertinet. Inutilis uero est: si officit reipubli cae: ut negoriatio eorum, qui nec transferunt merces de loco ad locum. Nec sua industria meliorant, nec conseruant: sed emunt ut statim carius uendant: ut que impediant pauperes, ne competenti precio, & immediate possunt necessaria conmutare, uel emere ab his, qui ea transpor tant, per quos saepe caristia inducitur: dum tales caeteros emendo praeueniunt: per quod pauperes coguntur ab eis emere precioper eos constituto. Taciuntque quodlibet uenale, uel usuale carius ementi, quam esse deberet, & utilius uendenti: & sic damnificant utramque partem: ut dicit Sco. & subdit. Tales autem de conmunitatibus expellendi sunt, & exterminandi propter dana conitati per eos illa ta. Sic de pluribus mercatoribus inter se conuententibus: quod unus solus uendat in damnum reipublicae. S. Hi. n. propetuo exilio danandi sunt scumleges. C. de moneta id licet unica.

¶ Demumn ex circunstantia pcij iniusta est negoriatio: quando non est aequus ualor mereis, & precij siue rerum adinuicem commutatarum secundum discretionem rationis rectae. Nam ut dicit btuns Tho. ij. ij. q. ixxvij. ar. j. uenditio, & emptio uidetur introducta pro coni utilitate utriusque ementis, & uedentis: dum scilicet unus indiget re alterius, & econuerso, ut patet per philosod es. Polit. Quod autem pro coniutilitate est introductum: non debet es¬ se magis in grauamemn unius, quam alterius: & ideo debet secundum aequalitatem rei contractus inter eos instituti. Quantitas autem rerum (quae in usum hominum ueniunt) menluratur secundum praecium datum, ad quod inuentum est numisma. v. Et hico. Et ideo si precium excedit quantitatem ualoris rei: uel econuerso toleretur aequalitas: erit contractus iniquus, idest non aequus. Ideo carius uendere: aut uilius emere rem, quam ualeat, est secundum se illicitum. Hinc beatus August. xiij. de trini. ca. iij. Vili uelle emere, & care uendere: re uera uitium est.

¶ Sed unde taxetur haec ualoris aequalitas, difficise est in singulis inuenire. Nam in hoc iudicio facile errat ratio humana: quod satis probat mul ta diuersitas doctorum in hac materia diuersa sentientium.

¶ Colligendae tamen sunt aliquae regulae generales, quibus manuduci possumus in particularibus Harum prima est. Aequalitas ualoris rerum commutandarum non attenditur ex ualore naturali consequente gradum bonitatis essentialis ipsarum: sed ex carum utilitate quantum ad usum humanum. Haec ex Sco. quae sic probatur per eundem: quia frequenter res, quae est perfectior in esse naturali: minus est utilis usui hominum: & per hoc minoris ualoris. Vnde Augu. ulti. deciui. dei. Melinr est i domo panis, quam mulca: cum tamen omne uiuum sit nobilius simpliciter non uiuoin esse naturae: sed non sic in comparatioe ad usum hominum, propter quem fiunt rerum commutationes.

¶ Secunda regula. Aequalitas ualoris rerum, & praecii, cognoscitur legis constitutione: & currenti consuetudine. Cum enim peium in conmurationibus sit tanquam medium adaequatiuum: & difficile est medium illud inuenire prprer affectiones uarias, & corruptas hominum: llud medium, accipere oportet prout sapiens determinabit: sicut philoso. loquitur de medio uirtutis. ii. Ethic. Nullus autem sapientior censeri debet legislatore. Vnde ad ipsum spectat iustum precium statuereattenta indigentia humana rerum paucitate, uel abundantia: ac indigentium multitudine: ac paucitate acrerum comoditate, aut necessitate: con¬ parandi res necessarias difficultate, prociositate, & labore. Ex omnibus his prudenter consideratis potest legislator aesti mare, & statuere precia iusta rerum: & ubi haec statura sunt, & taxata: sufficientem certitudinem habent contrahentes de aequa litate ualoris, & iustitia precii: cuise conformare tenentur sine dolo, & fraude. Similiter ubi staturum legis deficit: supplet currens foriconsuetudo, quae legum optima interpres dicitur. Haec. n. experientiae innititur, per quam conditiones supra dictae certius cognoscuntur. Haec est sententia Sco. Henri de has. ac Gerso. Crescente autem indigentia crescit precium, & ualor rei. Indigentia uero crescit pauditate rerum, quibus indigent homines: & multitudine indigentium: ac difficultate acquirendi. Propter quod res eadem secundum cursus temporumplus, uel minus uaset: ut modius bladi, ac urna uini plus uaset tempore sterili, & minus tempore fertili. Plus dum multi indigent: minus dum pauci utuntur. Plus dum per longa spatia terrae transferuntur: minus in locoubi crescunt. Minusdum paucis expensis transferuntur: plus dum grauibus, & sumptuosis: & sic de alijs circumstantijs.

¶ Tertia regula. Deficiente lege ualorem rei determinante: ac regulari fori consuetudine: quilibet potest rei suae, & labori operis precium iustum constituere: attendendo conditiones supradictas simul, & pericula curam suam, ac industriam: damnum quoque; quod ex uenditione rei patitur: non autem conmodum ementis. Vnde uenditor rei ultra ualorem rei ex sua bonitate relata ad usum hominum potest augere precium: si in comparatione. rei uendendae eius conseruatione, melioratione aut translatione augentur expensae, labores, timor rationabilis periculorum, cura, & industria. Omnia enim ista possunt aestimari precio: nam uendere potest homo suum laborem, cum ram & industriam. Haec declarantur per Scot. ubi sup. nam unumquemque in opere honesto reipublicae, aut proxi- mo seruienti oportet de. suo labore uiuere. Dicitur honesto: propter meretrices, & alios inhoneste uiusntes. Sed afferens, conseruans, meliorans, laborans in artificio ut iliterseruit reipub. & honeste: ergo oportet eum de suo labore uiuere. Nec hoc solum: sed unulquisque potest industriam suam, & solicitudinem uendere. Industria enim magna requiritur in transferente res de patria in patriam: qua consideret, quo quae patria abundet, & indiget: quibus modis & cautelis transportatio fiat: & similia: ergo potest iuste ultra sustentationem necessariam pro se, & familia sua ad istam necessitatem deputatam, recipere precium correspondens industriae suae: etiam ultra hoc aliquid correspondens solicitudini, & periculis. Ex quo enim periculo suo transfert: si est translator: uel conseruat, & custodit, si est custos: propter istud periculum potest secure recipere aliquid. Et maxime, si quandoque sine cuspa sui intali seruitio communitatis damnificatus est: ut quia quandoque amisit nauem onustam bonis: aut ex incendio casuali amisit, quae consetuauit: aut in uia spoliatus est mereibus suis: & sic de alijs, si similia sit passus.

¶ Et si quaeritur: quanti aestimabit illa: nam & ibi contingit excedere, & deficere. Respondet idem Scot. bonam ponens regulam: quia quantum deberet alicui mnistro reipub. legislatoriustus, & bonuretribuere: tantum potest ipse (si non ad sit legislator) sibi pro lucro deputare. Sed si esset bonus legislator in patria indigente: deberet locare pro magno precio huiusmodi mereatores, qui res necessarias ufferrent: & aliatas custodirent, acseruarent: & hoc suis periculis, & expensis. Et non tantum eis, & familiae sustentationem necessariam: ipsi condigna mercedem eorum industriae, peritiae; peri culis, solicitudini, laboribus, & expensis constituere. Tantum ergo, & ipsi met catores possunt pro uendendo mercium suarum precium constituere.

¶ Suo modo dicendum de artificibus, & laboratoribus. Potest etiam, & licet permutantem, aut uendentem pensare danum suum (secundum eundem Scot. & sanctum Tho, locis allegatis) in carius permutando, uel uendendo: quod sic declarat Sco. Si quia multum indiget re sua: & per magnam instantiam ab alio inducitur: ut uendat, uel permutet pro re alia: cum non uendendo, aut permutando nosset se seruare indemnem: & ex uenditione, uel permutatione talidamnificatur: potest carius uendere, quam alias, si sine tali damnificatione uenueret, uel permutaret.

¶ Et nota: quod addit: si per magnam instantiam ab alio ad uendendum, uel permutandum induceretur. Secus enim uidetur si ipse sua sponte non inductus uenderet, uel permutaret. Inductus dico prece, uel miseria, aut charitate proximi.

¶ Additum est etiam in regula: non autem conmodum ementis: quoniam licet emens magnum conmodum consequeretur ex re sibi uendita, uel permutata, non potest proptenhoc carius res uendi, uel permutari: num propter maius commodum, quid emptor ex re sibi uendita consequitur: nec res uendita est in se preciosior: nec uendenti melior: ideo non debet uendenti maius precium apportare. Secus siuendens damnificatur: quia tunc licet non sit in se preciosior: est tamen uendenti preciosior.

¶ Et per hoc dicit sanctus Thom. licite potest aliquid uendi plus, quam ualeat secundum se, quamuis non uendatur plus, quam ualeat uendenti. Et est ratio diuersitatis: cur attendi debet in constitutione iusti precij damuum uendentis, & non conmodum ementis: quia nullus potest uendere alteri, quod non est suum: sed utilitas, quae accrescit emptori non est ex uenditione uendentis: sed ex conditione ementis: quae conuitio non est uendentis, sicut damnum est uendentis. Potest tamen emens, qui multum iuuatur propria sponte aliquid uendenti supererogare: quod pertinet ad eius honestatem. haec Tho.

¶ Quarta regula. Aequalitas secundum rectam rationem ualoris rerum permutatarum: aut rei uenditae, & precij, non consistit in indiuisibili: quamuis iustitia commutatiua, ad quam pertinet haec aequalitas: consistat in medio rei: caeterae uirtures in medio rationis. Quoniam ut dicit Sco. in isto medio, quod iustitia commutatiua respicit, est magna latitudo, & intra il¬ lam latitudinem non attingendo indiuisibile punctum aequiualentiae rei ad rem, uel ad precium (quia hoc qua impossibise est commutantes attingere) in quocunque gradu medij citra extrema medium attingatur: iuste sit. Quanta autem sit istalatitudo: quandoque ex lege positiua: quandoque ex consuerudine: quandoque ex aliis supradictis cognoscituriut in uenditionepanis, & catuium in ordina tis policijs lex ponderibus precium constituit: in aliis consuetudo fori currentis: in caeteris discretio uenditoris. Ex his regulis sequuntur aliqua corollaria.

¶ Primum. Propter uariationem temporis, & loci uariatur iustum precium rei. Patet: quia plus ualet res in loco, ad quem transfertur: quam in loco ubi nascitur. Simili ter res putrescibilis minus ualet in aestate, dum durare non potest; quam in hyeme.

¶ Secundum. Raritas reru utiliu auget earum precium. Patet: quia minor est indigentia rerum utilium: dum rarae sunt: quod dum superabundant: sed indigentia mensurat precium.

¶ Tertium. Res eiusdem speciei maius precium hent empta ab uno: quam si emeretur ab alio. Patet: quia stat: quod unus uenditor ex uenditione patiatur damnum: ratione cuius iusse potest augere precium: quod non potest alius: nullam ex uendi tione patiens iacturam:

¶ Quartum. Complacentia, quam emptor habet in re empta. aut necessitas, qua re indiget: iustun rei precium non auget. Patet: quia haesunt conditiones emptoris: sunt & rei conmoditas, & utilitas: quae ut dictu est: emptor in precium deducere non debet.

¶ Quarto notandum: quod frequenter contractum commutationis, aut uenditionis concomitatur quantum ad aliquid libera donatio: quia, n. ut dicit Sco. ex consuetu dine relinquiiur comnmutantibus ut pensata mutuo necessitate reputentur sibi mutuo hincinde dare, & recipere aequalens: ex huiusmodi discretione etiam dependet iustitia ualoris concurrente libera donatione. Durum n. uidetur ait Sco. in ter hones esse contractus, in qbus contrahentes non intendant aliquid de illa iustitia aequiualentiae remittere, & sibi mutuo relaxare. Et si iste modus com mutantium fundatur in lege naturae: hoc facias alii, quod tibi uis fieri: satis probabile est: quod dum mutuo sunt contenti: mutuo uolunt sibi remittere: si deficiunt ab ista iustitia secundum regulam requisita.

¶ Ex hoc puto motum fuisse Angein sum. in uerb. emptio. s. vii. cum dicit: quod res tantiuendi potest, quantiem ptorem inuenit. Et econtrario emi potest, quanti uenditorem inuenit: dum modo tamen haec quatuor concurrant.

¶ Primum: scientia: quod nulla sit deceptioexparte alterius: sed quilibet ipsorum cognoscat rem, & eius qualitatem, & uale rem.

¶ Secundum: libertas uoluntatis: quod non concurrat necessitas in altero conmutantium, quam excludat rationem uoluntarii. Si autem potest perpendi: quod non fiat uoluntarie si talis res ptinet ad necessitatem uitae sicut granum, uinum, uestes, medicinae, domus, & simodoi: sine quibus uita psens non potest transigi. Similiter si per huiusmodiconmutationem, emptionem aut uenditionem: magnum damnum euitatur: quod nisi emeret, uel uenderet, euitati non posset. Ista necessitas, & omnis timor cadens inconstantem uirum excludit libertatem uoluntatis: qua requiritur ad donationem.

¶ Tertium: quod sit prudens: nam magna mentis leuitas reddit contractum illicitum.

¶ Quartum: quod ille, qui uendit, uel emit plus debito possit donare.

¶ Siuero haec quatuor non concurrunt: non licet emere, uel uendere nisi iusto pcioSed pro huiusmodi intellectu uidetur distinguendum: quia aliqua conmutatio, siueuenditio est purus contractus: ita quod non conmittat liberadonatio, puta dumcotrahen. tes non intendunt sibi mutuo remittere: sed simpliciter secundum rei ualorem contrahere. In tali feruandus est rigorae qualitatis precij, aut rerum conmutata rum secundum prdicta. Qomque; est conmutatio quafimixta ex uenditione, & donatioe: ut dum uendens ex certa scientia intuitum personae ementis: quia coniuncta est singulariamicitia consanguinitate: uel quia pauper, & misera siue praepotens, & alta aut in alio potens conferre emptori conmoda: uel alia causa simodi uult aliquid remittere de iusto precio, & ita libere partem iusti preciidonare. Et tunc potest remittere tantum de pecio, quantum uult: puta medietatem, uel tertiam: sicut posset torum donare. Vbi autem intentio est uendentis uendere: & ementis emere, & non donare: uel ut donum recipere: necesse est se: uare aequalitatem precii. Nec prae sumitur, quod uendens uelit donare extra casus praedictos: sed magis uelle precium iustum accipere.

¶ Sed di. quis replicando contra dicta: unusquisque inre sua est moderator, & iudex: ergo rei suae imponere potest precium, quod uult. Nec aliquis cogere potest ad uendendum: nec ad sic, uel sic taxandum precium. sicut nec potest aliquis cogi ad emendum: sicut ergo corract emptionis, & uenditionis est mere uoluntarius: sic etiam taxatio precii debet esse uoluntaria: emat, qui uelit: & sic uerum sit legale, puerbium: res tantum ualet, quanti uendi potest.

¶ Ad hoc respondet Antopar. ij. ti id est ca. xvi. quod licet cuilibet liberum sit emere, & uendere, & ad neutrum conpellipossit extra certos calus: non tamen potest uolens uendere, autemere plibito suo rei precium constituere. Omius naturale, & positiuum determinat seruar aequalitatem in rebus commutandis, ac eo rum preciis. Etiam lex charitatis, qua nemo uelle debet damnum, aut iacturam proximi: nec uelle alteri facere, quod ab alio pati nolit. unde licet nemo extra casum necessitatis, aut conmunis utilitatis cogatur emere, uel uendere: cogitur tamen si uelit uendere, aut emere iusto precioid agere. Sicut in simili: nemo cogitur proximo mutuare extra causam: sicut uolueritmutuare, cogitur nihil ultra fortem recipere. Vnde quod dicitur: quilibet est moderator reisuae uerum est citra legem charitatis, naturae, uel positiue transgressionem. Nihil enim licet contra legensic est etiam prouerbium illud intelligendum: res tantum ualet, quanti uendi potest; uerum est, quanti uendi potest iuste. & rationabiliter. Etiam secundum Host. licet nemo compellitur ad uendendum simpliciter; si tamen quis res suas exponit uenales, & iustum precium offertur: potest cogi ad uendem dum.

¶ Quinto notandum, quod similiter sicut dictum est de precio iusto in conmutationi¬ bus: etiam dicendum est de precio laborum artificum, officiorum, & dignitatum, in quibus iniuste constituendis attendun tur, quae dicta sunt. Et praeterea necessitas operis reipu. Vnde caeteris paribus augmentatur precium laboris magis necessarij: similiter raritas laborantium auget precium: hinc plus recipit laborans in auro, uel argento, quam arator terrae: aut uinicola fodicus in uinea: licet cultura terrae sit magis necessaria: eo quod mul ti sunt, qui paratisunt ad culturam terrae: pauci autifabri. Sic etiam plus recipit aduocatus, medicus, lictor pro suo opere propter horum paucitatem. Et iam ppter maiorem industria, & expensas puias in ac quirendo arte, vel scientiam. Hinc plus recipit architectus; quam feruus ab eo dire- ctus, licet minus corpore laboret, quam seruus. Item gradus officiorum: ordo, & personae dignitas attendendus est. Vnde maiora stipendia dantur duci, uel militi: & plus recipit miles, aut capitaneus industrius, quam plebeius aut pedibus militans. Et secundum quod plura concurrunt in uno: secundum hoc etiam precium augmentatur: ut dum in persona, concurrunt industria: raritas officij, dignitas, expensae necessitas: secundum omnia haec moderandum est precium, seu stipendium. Vnde magna discretio requiritur, accollatio horum ad inuicem ad inueniendum precium iustum.

¶ Sexto notandum: quod in commutationibus quandoque tam merx, quam precum in prompto sunt: quomque ambo, uel alterum eorum expectatur exhibendum. Vt gratia exempli: quando res sutura emitur, & praecium sta tim soluitur: quandoque econuerso res prae sens: & statim tradenda emitur, & praecijsolutio expectatur: quandoque; simulconcurrunt traditio mereis, & solutio precii. Quando uero non simulconcurrunt: sed alterum expectatur: & propter huiusmodi dilationem preciumuariatur: frequenter miscetur uitium usure. Ideo de commutationibus, in quibus solutio praecii ad terminum expectatur: aut res tradenda praeuenitur: dicetur simulcum de restitutione usurae infra tractabitur. Similiter contractus, quibus emuntur red ditus annuiperpetui ad uitam: aut cum pacto retrouendendi speciali quaestione mouendatractabuntur.

¶ Vltimo notandum: quod ille dicitur fraudare proximum incontractu, negotiando, emendo aut uendendo res aliquas, uell aborem, qui non seruat iustam aequalitatem rerum ad inuicem commutandatum, siue laborum, & praecii: ita quod emendo, & uendendo ex cedit latitudinem iusti precii: attentis singulis supradictis ad iustitiam precii requisitis. Vnde qui manet infra latitudinem non excedens extrema eius, non fraudat, nec iniustitiam commitrit.

¶ Et dicitur notanter in contractu negotiam do &c. ad excludendum donationem libera. Nam quilibere donat, praecium non requirit: & ideo quantumcunque; donat: tamen iuxta facultatem sibi concessam de suis non fraudat: unde in negoriatione mixta ex contractu, & donatione: in eo praecise, quod libere donatur: fraus non conmittitur: ut si quis uendendo donare uellet medieratem ualoris, das medietatem iusti praecij non fraudat: licet iustum precium non retribuat, fraudaret tamen: siminus medietate iusti precii daret. Et tantum de arti. j.

¶ Quantum ad articulum secundum: est conclusio prima. Praudans scienter proximum in negorio ultra dimidium iustiprecii: tenetur precium ad aequalitatem iusti precij reducere: aut reddito, uel accepto precio iniusto contractum rescindere. Probatur conclusio perca. cum dilecti. deenip. & uen. & in.c. cum causa. in textu & gl. Et probatur idem ratione coni: quia dannificans proximum iniuste: teneturdam num illatum compensare: reddendo fraudatum indennem per. c. si culpa. de iniu. & dam. sed qui proximum fraudat, iniuste danificat: ergo tenet fraudatum proximum reddere indenem. Hoc aut fieri non potest: nisi altero duorum modorum: uel supplendo praecii excessum, uel defectum: aut rescinde do contractum: ergo conclusio uera.

¶ Dicitur in conclusione fraudans, siue sit uenditor recipiens plus iusto precio, siue sit emptor das minus iusto precio. uterque; siue excedens in recipiendo precium, quod uenditoris est: siue deficiens, quod empto ris est: dicit fraudans: quia damnificat secuncontrabentem ¶. Dicitur scienter: quo¬ niam ignoranter fraudaret, putans precium fore iustum, dum ignorantia non fuerit crassa, durante tali ignorantia: non tenetur restituere illud, in quo fraudauit: nec peccat excusante eum ignorantia. Sedcum intellexerit suum errorem, tenetur ad satis factionem damui laeso, seu fraudato: alioquin peccaret: ut dicit Anto. p. ii. ti. jjc. xvj.

¶ Dicitur in negotio: in genere siue in commutatione rerum: ibi enim unum commutatorum habet rationem mercis: reliquum rationem precii siue in propria uenditione, & emptiono, in qua precium est numisma. Dicitur ultra dimidium: quia si fieret de reptio in dimidio: aut minus dimidio iusti precii, non compellitur in foro iudiciali ad damni restaurationem. Exemplicausa: fiiustum precium alicuius mereis fuerint. xxx. si quis uendit pro xxi. aut emit pro. ixiam fraus sit ultra dimidium iusti precii. Nam dimidium iusti precii, in casu est. x. & excessus est. xj, & defectus similiter. xj. & ita utrobique; sit fraus plus, quam in dimidio iusti precij. Si uero fieret uenditio proexx. aut minus, uel em ptio pro. x. aut maiori non esset fraudatioultra dimidium. Sic declarat glo. in.c. cum cas. allegato.

¶ Et habet conclusio locum in foro exteriori: quoniam fraudans ad supplendum, aut rescindendum contractus potest compelli iudicis aucto. Quid autem sit dicendum in foro conscientiaes sequens conclusio declarabit.

¶ Dicitur iusti precii: quod quale sit; & quam habeat latitudinem: dictum est in ul. notabili.

¶ Dicitur ultimo: tenetur precium reducere ad aequalitatem: aut rescindere contra ctum disiunctiue, seu alternatiu: qui a quiad cunque; duorum sit:iam danum restauratur. Optio tamen huius alternationis stat in arbitrio fraudem dantis: hoc est emptoris: siminus dimidio iusti precii emit: ut in cacum dilecti. uel uenditoris, sipsus medieta te iusti precii uendidit eadem ratione: quo niam semper actio datur fraudato: & ita reus, qui est fraudans, compellitur ad alterum duorum: uel precium instituere, addendo quod minus est: aut reddendo quod plus: aut rescindere contractum: emptor ut recipiat precium datum: & restituat uen¬ ditori mercem.

¶ Secunda conclusio. Eraudans proximum scientercitra dimidium iusti precij in negotio: licet non compellitur restaurare damnum in foro exteriori: peccat tamen; & danum comnpensare tenetur in foro poli. Ista conclusio est sancti Thoii. ii. q. Ixxvi. & Sco. in. iiij. distin. xv. q. ii. Antonini: & Ange. caeterorumque; sequa cium: licet quidam uertant in dubium de restitutione: quoniam quod decipiens proximum peccet: dubium non est: cum agat contra dilectionem proximi: & ius naturale, faciens proximo, quod sibi non uult fieri: probatur tamen conclusio: quia omnis scienteriniuste damnificans proximum tenetur ad restitutionem: siue in multo, siue inpauco pr.c. si peo cuipa: quod nullam facit distinctionem inter damnum magnum, uel paruum: dum tamen fuerit iniustum, quod additur: quia si receditur a punctuali medio iustitiae: dum tamen non ex ceditur latitudo medij secundum supra dicta, damnum sic illatum non est iniustum: sed tunc quando tota latitudo exceditur. Et licet peccet grauius, qui plus damnificat: non tamen ideo ad restitutionem non tenetur, quiminus damnificat. Nam ea dem rationae danificans tenetur ad resticutionem damni per ipsum illati: siue sit magnum, siue paruum secundum iustitiam conmutatiuam quae requirit aequalitatem in conmutatis. Pot autem fraudatus sponte re mittere danum: quo facto, fraudans absoluitur a restitutione. Et si diceretur, cum iura permittant deceptionem citra dimidium iusti precii: ideo non tenetur sic decipiens facere restitutionem. Ad hoc respodet beatus Thom. ubi supra arti. x. quod lex datur populo, in quo sunt multi deficientes a uirtute: & ideo prohiberi non potest quicquid uirtuti contrarium est. Vn de sorum prohibet mala ista, quae habent destruere humanum conuictum pacificum: ea puniendo ut furta, adulteria, ac notabiles deceptiones in contractibus, ut est deceptio ultra dimidium iusti precii. Alia autem permittit non approbando quasi licita: sed permittit non puniendo, ne sequerentur maiora mala: sic etiam permittit supanaria. Sed lex diuina, quae datur omnibus nil per¬ mittit impunitum, quod est uirtuti contrarium. Vnde secundum illam illicitum est: si in contractibus non seruatur aequalitas iustitiae: & tenetur ille, qui plus habet recompensare ei, qui damnificatus est ultra latitudinem iusti precii. Et his concor dat Ioan. de lign. & Ioan cald. & plures canonistae. Vnde dicunt decretalem illam. cum dilecti. locum habere iure fori: non iure poli: & hoc ad uitandas multas lites, quae de leui possent quotidie fieri. Pariformiter intelligendum est de artificum labore, & laboris precio: quod illa ad aequalitatem iusti tiae secundum notata supra reducenda sunt: in quo si fuerit defectus, uel excessus: dam nificans tenetur danificatum reddere immunem. Habet enim labor rationem mereis uenditae, cui debetur precium iustum.

¶ Quantum ad articulum tertium, est primum dubium: utrum uendens rem aliquam tenetur defectum rei occultum propalare. Et quaeritur de occulto: quia si fuerit manifestus: puta si equus fuerit monoculus certum est: quod non tenetur. Respondet san. Tho. ii. ii. q.Ixxviij. art. iii. per hanc distin. &. ij. quoli. q. x. quia aut defectus ille potest uergere in damnum, aut periculum emptoris: aut non. Si in periculum: ut puta: quia propter defectum huiusmodiusus rei impediretur: ut quia equus est stricti pectoris, & deficiens anhelitu: sic quod laborem, uel cursum continuare non potest: aut ulus eius redditur noxius: ut sibos fuerit cornupeta: aut cibus uendendus fuerit corruptus, aut uenenosus: uel si uergit in damnum emptoris: utputa quia nihildetraheret precio propter huiusmodi defectum. In his casibus tenetur uenditor uitium rei sibi notum dicere emptori. Nam dare occasionem periculi, aut dani proximo semper est illicitum. Et quidat, tenetur ad restaurationem dani. Et ideo si uenditor uitium tale nonidetegat: uenditio erit illicita, & dolosa: & uenditor tenetur ad recompensationem damni. Si uero defectus rei occultus non uergit in damnum, aut periculum emptoris: utputa: quia usus rei non impeditur simpliciter. Et si non competit emptori: potest tamen aliis competere: non tenerur uenditor defectum talem manifestare: te¬ netur tamen de precio subtraliere, quantum oportet pro qualitate defectus. Quod si non faceret, superuendit: & tenetur ad restitutionem excessus precii. Et hoc aon, quia si forte defectum manifestaret: emptor plus uellet subtrahere de precio: quam esset subtrahendum. Vnde potest licite uenditor suae indemnitati consule re uitium rei reticendo. Aliter distinguit Ang. in sum. in uer. emptio. S.viij. post Panor. in.c. iniustum de re. permu. Aut de fectus talis est: quod si sciret emptor nullo modo emeret: puta equus habet defectum talem: quod emptor potius staret sine equo: & sic non licet uenditori celare defectum. Aut uero emptor nihilominus sciens defectum emeret: licet minus libenter: sed nullum damnum, uel periculum imminet emptori: & emptor sit industrius: non tenetur uenditor emptori reuelare: nec peccat non reuelando: dummodo tamen de precio subtrahit propter defectum, quantum oportet.

¶ Et similiter intelligendum est de mixtura alterius rei: ut de uino Iymphato: aut speciebus, quibus miscetur aliud, quam aestimatur: dum tamen non sit dam nosum, aut periculosum: ut supra. Non tamen licet unam rem uendere pro alia: ut electrum pro argento: etiam si detraheretur de precio: tunc. nio non transferretur dominium precii. Non enim uult emens dare precium pro talire: sed pro illa, quam esse putat. de quibus latius supra. q. ix. Suo modo si fraus committitur in quantitate, pondere, uel mensura.

¶ Secunda dubitatur: Vtrumliceat rem non mutatam in eodem loco cariusuendere, quam sit empta. Rndetur post Ale xa. par. ii. q.i. ar. j. & Ange. in sum. in uernegotium. S. iii. per hanc dist. Aut emens emit rem pro se: & processu temporis non indiget: licite potest uendere proprecio tunc currente: quamuis sit carius, quam dumemit: & lucrum aduenit ratione temporis. Autemit, ut uenderet tempore, quo carius erit: ut sic lucrando prouideat propriae necessitati. Aut ut conferat reipub. ut uidelicet homines cum posterius indiguerint, inueniant. Aut affectum: pietatis, ut pauperibus subueniat cum aliis cir¬ cumstantiis. j. arti. positis: sic licite uendere potest cum lucro temperato. Si uero ex inordinata cupiditate quaereret lucrum tanquam finem ultimum, ut supra dictum est: peccaret. De istis intelligitur ca. quicunque tempore. xiiij. qeiiii. ubi turpe lucrum dicitur tempore uindemiae uilius emere, ut post carius uendat. Vnde expresse ait. c. quicumque. Quicunque tempore messis, uel uindemiae non necessitate: sed propter cupiditatem comparat annonam, uel uinum. uerbi gratia, deduobus numis comparat modium unum, & seruat usque uendatur denariis quatuor, aut amplius: hoc turpe sucrum dicimus. De his etiam quod loquitur Chrys. inc. eijciens dist. Ixxxviij. allegato intelligitur, cumait. Qui rem conparat, ut integra, & immutatam uendendolucret: ille est mercator, qui de templodei eiicitur. Vbi secundum Alex. facienda est uis in eo; quod dicit rem integra, & immutatam: & in eo, quod dicit, ut lucretur: nam qui sic comparat, ut attendat periculum reiinseruando: quia potest deteriorari, uel ab igne consumi: aut a fure subtrahicum aliis circumstantiis. sup. dictis: ex consideratione incertitudinis euentus futuri, & susceptione periculi non comparat rem illam: ut integram & immutatam lucretur. Intelligendum ergo est de illo, incuius intentione finalitersucrum est: & qui sine labore, & solicitudine ex auaritia ac quirendi superssua sinè termino, & mensura negoriatur. Sic etiam illud CassioNegoriatio est comparareuilius, & carius uelle distrahere: quae reprobatur a deo) intelligitur de illis cupidis diuitibus, qui frequenter forum rerum uenalium totum sibi accipiunt: ut postea secundum uoluntatem suam catius aliis uendant: quam uenderetur in foro, si ipsi non emissent. Et hoc faciunt de frumento, & alijs rebus uitae humanae necessariis: tales sunt deo odibiles: & de templo domini essenteijciendi. Haec Alex. Aut tertio emit: ut statim in eodem loco carius uendat immutatam. Et hoc non licet, ut satis patet ex aucto. Chrys. & Cassi. statim allegatis: immo tala si fuerit causa excrescentiae fori pro eo, quod ipse emit in dam num reipuitenetur ad restitutionem da¬ ni: ut dicit. Ange. Et probatur ratione: nam cum emit uilius, quam uendit: aut emendo impendit iustum precium: & tunc carius uendendo rem immutatam sine periculo, & solicitudine, & melioratione rei superuendit: & plus recepit quam res ualeat: & sic per conclusionem secundam ad restitutionem excessus tenetur. Aut uilius emendo deficit a iusto praecio minus dando: & tunc dece pit primo uendentem, & tenetur ei ad damni, quod intulit (dando minus iusto precio) compensationem. Et hoc uerum; uisi talis rem sibi ipsi iusto precio emisset, & uendendo damnum pateretur: tumc posset carius uendere secundum praedicta. Similiter dicendum: si mercatores res plures simul emerent annonam, aut uina, uel merces alias aduectas per alios, ut carius uenderent: siue per unum, siuepplures in damnum reipu. tales enim dam nandi sunt perpetuo exilio, & bonis spoliandi. C. demono scilicet unica. de hoc etiam. supra secus tamen si illud fieret in bonum finem.

¶ Tertio dubitatur: utrum mereator sciens plures alios uenditores post se uenturos, propter quorum aduentum merces suae uerisimiliter minus ualebunt: teneatur pro minori precio uendere, quam sit communis aestimatio fori: uel dicere: quod plures uenient. Respondet sanctus Tho. ii. ii. q. ixxvij. arti. iij. in solutione ultimae rationis: quod uenditor in casu ad neutrum praedictorum tenetur. Nam si uendit merces suas secundum precium, quod inuenit, & protem pore uenditionis iustum aestimatur: non facit contra iustitiam: nec tenetur, quod futurum est manifestare: si tamen illud faceret, aut de precio subtraheret, abundam tioris esset uirtutis. haec Tho. Accedit ad idem, quod futura contingentia sunt incerta: & multis accidentibus possunt impediri: ideo talis uenditor non est certus: utrum superueniant, quos putat superuem turos.

¶ Dubitatur quarto: utrum si alicui datum est aliquid ad uendendum prox. & uendidit pro. xij. teneatur illa duo restituere domino rei. Respondet Ang. in sum. uer. emptio. S. xxviii. quod non: quia si illa duo excedunt iustum praecium: tene¬ tur restituere ementi: si uero non excedunt iustum precium, & sua industria habuit: sic sibi acquirit. Nec obstat; quod datur ei cer ta merees, polabore: quia illa datur, ut inueniat emptorem: & sic non tenet necessa rio restituere: secus si daretur sibi simpliciter, ut uenderet: quia tenet uendere meliori modo quo potest: iuste tamen; & totum dat dimno, ex quo mercedem habet quod labore. Haec An ge. Sed uidetur distinguendum de industria: quia aut industria sua rem meliora uit, ad quam non tenebatur, aut industria adhibuit, ad quam tenebatur ex mercede sibi tradita: in primo casu sibi acquirit, in secundo damno.

¶ Sed quid si ca su precium ascendit: puta uinum protpe tra ditionis ualuit. x. & statim periit in utibus, unde ascenditur precium ad. xii. uidetur, quod si peium ascendit sine labore, cum ra, & industria eius, cui tradit ad uendendum: quia res ipsa quantum ad dunium manet apud dum: acquritur dumo: & non ei, quae nullum habet in redium sed nudam uenditiois comissionem. Cautum tamen existimarem in tpere conmissiois rei, seu traditionis ad uendendum, si tunc particulariter inquiratur itentio domini circa casus pdictos.

¶ Quito dubitatur: utrum emptum de aliena pecunia sit ementis. Respondit hic Ange. ubi supra. S. xij. quod sic, si nomine suo emit: fallit tamen, si eniit ex pecunia ecclesiae id est pecunia, quae ratione ecclesiae, aut officij ec clesiastici ad eum peruenit: ut. xij. q. iij. & iiij Illa uero, quae non ex officio ecclesiastico: sed ex aliquae praestatione, aut labore sucratus est, potest dare, cui uoluerit: ut habetur.c. q. quicunque. Et haec adeouera sunt: quod si clericus habens pecunia de praebenda emerit praedium: amodo non poterit illud dare intuitu pietatis: licet pecuniam potuisset dare, quia statim praedium sit ecclesiae, siue emerit nomine ecclesiae, siue suo, siue alieno. c. j. de pecle, &c. inquirendum. ubi sit dicitur. In quirendum est, si quis presbyterorum de red ditibus ecclesiae, uel oblatioibus, uel uotis fidelium alieno nomine res comparauit: suppsecuius sint. Et seqtur resposio: quia si cut nec suo: ita nec alieno none pres byter fraudem facere de rebpecclesiasticis debet: quoniam hoc sacrilegium est, & par¬ crimini Iudae furis, qui sacras oblatioes asportabat, & furabatur. Idem dicendum de emptis ex pecunia pupilli, uel minoris a tutore, & quibusdam alijs.

¶ Dubitatur sexto dehis, quam laboratoribus pro pcio nondant pecuniam: sed res: alias ratione cuius minus recipiunt: teneantur ad restitutionem. Respondet Anto. par. ij. ti. j. c. xvij. S. viij. Cum pacta debeant seruati: & pacta ex conuentione legen accipiunt. Ideo cum quis conducitur ad aliqud opus, per pecunta: no det illi dari uictualia, panus uel alia res: nisi conductus sua sponte uelit: uel nisi alio modo non posset sibi solue- re ob defectum pecuniae. Et tunc si ille conductus non indiget usu illius rei: & cogitur uendere, ut habeat pecunia, paliis necessarijs emendis: tunc damnum, quod inde sustinet in minus uendendo, debet conductor relarcire: ex quo conductio fuit pro pecunia, & conductus inuoluntarie recepit res alias loco pecuniae: sed si in principio conductionis pactum fuit desolutione precij in rebus: uel partim in rebus, & partim inpecunia: potest fieri solutio in rebus iusta pacta: itatamen quod res illae aestimentur iusto precio, quo uendumtur aliis in coni foro. Quod si maiori aestimaret, tenetur conducens ad restitutionem illius superaestimati: puta uendit alijs pro uiginti, & dat conducto, pxxiij. tenetur ad restitutionem. iij. Si tamen in principio conductionis statuit precium rei, etiam si minus fuerit, dando rem taliaestimatione, satisfacit. Si tamen tantum dat de re ipsa, ut laboribus satis faciat se cundum iustitiam, quod si non facit sub trabens de mercede digna: quia dignus est mercenarius mercede sua, tenet supplere: nisi mercenatius sponte residuum donaret: quod de pauperibus panem non habentibus praesumi non potest, qui sua necessitate compulli minus recipiunt, quamuis iullum precium deficerent.

¶ Septimo dubitatur circa dicta in primo arti. de circumstantia personae: an omnis negotiatio cleritis sit prohibita. Et licet. q. haec dubium non habeat de negoria tione proprie dicta: utibi dictum est: tamen pro maiori deciaratione post Alexan. par. iii. q.li. dicuntur tria. Primo. quia clericus per artisicium honestum sibi potest acquirere uictum: ut inc. clerici officia. deui. & ho. Ideo materia, & instrumenta pro suo artificio emere potest: non ut immutata uendat, nisi casu super essent. Secundo: blada, uina, & similia, quae ex proprijs crementis, aut redditi bus suorum beneficiorum, aut labore conquirunt, uendere possunt: ut sic acquisita pecunia caetera necessaria sibi emant. Tertio: pro sua necessitate uictus, & amictus emere possunt necessaria. Et sialiqua ex his emptis superffuerent: possunt illa uendere; sicut dictum est de materia: dolo tamen, & fraude in his penitus exclusis. Cauendum etiam est clericis; quod intuitu huius commercij diuinis se non subtrahant, ad quae obligantur: ut. xij. distin. clericus uictum. Ex quo pater, quod clericus habens fenum ex pratis ecclesiae, aut decimis: quod commo de uendere non potest: potest emere pecora: & ex soeno suo impinguare: ac impinguata uendere. Erunt enimpecora laboris sui materia.

¶ Octauo dubitatur: utrum in conductione, aut locatione quamdoque necessaria sit restitutio.

¶ Pro solutione notandum secundum Scot. q.ij. dist. xv. lib. iiij. quod uenditionicorrespondet locatio: emptioni conductio. Nam sicut in uenditione transfertur dominium rei uenditae in emptorem, acceptoicio: ita in locatione transfertur usus reilocatae in conductorem, dominio rei permanente apud locatorem, precio inter ueniente: unde res illae, in quibus usus non separatur a dominio: ut sunt res illae, quarum usus est earum consumptio: ut est cibus, & potus: locari non possunt nec conduci: quia traditurulus, etiam traditur dominium, cum separari non possunt. Caetera uero, quae uendi possunt: possunt etiam locari regulariter. Ad hoc igitur ut seruetur iustitia, in locatione, & conductione: seruandae sunt omnes conditiones quantum ad usum, quae seruandae sunt in iustis eiptione, & uenditione quantum ad dumium: ut respondetur ad dubium: quod damnificans proximumper iniusiam locationem, aut conductionem, tenet ad damni compensationem: patet conclu¬ sio eisdem motiuis, ut conclusio secunda principalis

¶ Dubitatur nonon: utrum de positatius teneatur semper ad depositi restitutionem.

¶ Nota depositarius est, cui res mobilis seu potens se mouere traditur ad custodiendum. Nam in rebus immobilibus depositio locum non habet: nisi forte ubi a pluribus res, quae est in controuersia, pro sequestre deponitur: ut in glol. cap. bona fides. de deposito. Et quandoque in deposito dominium non transfertur: sed remanet apud depositorem. Similiter, & facultas utendi deposito: ideo cum repetitur depositum, reddendum est: quoniam contractus dependens a uoluntate unius dunitaxat potest dissolui: quandocumque uoluerit ipse, a quo dependet. Vnde non imitatur depositum aliorum contractuum naturam: quid a principio uoluntarij sunt: sed ex postfacto necessitatis: ut dicit Pan. de deposito c. bona fides. Ex quo sequitur: quod de positarius non potest uti re deposita, alias furtum committeret, ut dicit Ang. in sum. uer. depositum. S. xij. allegans scilicet qui furtum scililicet de condi. fur.

¶ Sed excipiuntur duo casus. Primus: si pecunia non obsignata deponitur. Idem de quibuscunque, a consistunt in numero pondere, & mensura. Secundus: dum depositarius praesumit deponentem permissurum. Et quam lex depositi breuiter compraehenditur inc. alle- gato bona fides placuit ipsum praesentibus inserere: & est Grego. ix. Bona fides abesse praesumitur, si rebus tuis saluis existentibus depositas amisisti. De culpaquoque teneris, si teipsum deposito obtulisti: uel si aliquid pro custodia recepisses. Pacto uero cuipa, uel mora praecedentibus: casus etiam fortuitus imputatur. Sane de positori licuit pro uolunta te sua depositum reuocare: contra quid compensationi, uel deductioni locus nofuit: ut contractus, qui ex bona fide oritur, ad perfidiam minime referatur: licet compensatio admittatur in alijs: si causa, ex qua postulatur, sit liquida: ita quod facilem exitum credatur habere. haec ibiEx quo. cap. vj. colliguntur.

¶ Primum: quod depositarius tenetur facere diligentiam in custodia depositi, quam com¬ muniter homines facere solent in suis: quam si non faceret, & depositum perderetur: tenetur ad damni restaurationem deponenti. Vnde glo. dicit. Non minorem diligentiam, quam in suis rebus praestare debet depositarius. Non minorem dicit: quia quandoque tenetur habere maiorem: ut quando in suis est negligens. Ratio est, quia alias praesumitur de dolo depositarij, quem horret bona fides. Vnde de dolo praesumitur: si rebus suis saluis depositum amittatur. Verum ut dicit Panor. in dicto cap. Cum depositum fiat gratia deponentis tantum: non debet depositarius accurate arctare ad custodiam rei. Solum enim tenetur de dolo uitando, & lata cuipa, quam incidit: si non fecerit diligentiam, quam conmuniter homines circa res suas facere solent: ut si quis depositum relinqueret m uia: uel loco patulo: aut suspecto: unde facile tolli posset, & diripi: quod uerum est: nisi depnsitarius obtulisset se deposito: aut recepisset aliquid pro custodia. Et hoc est secundum quod colligitur ex textu cap. bona fides. scilicet quod offerens se deposito, aut aliquid recipiens pro custodia depositi: tenetur de culpa, seui scilicet, uel leuissima, quam incurrit, si non adhibet illam diligentiam, quam homines (non solum communiter: sed diligentes, aut diligentissimi) adhibent rebus suis: quod discretus ex circumstantiis aduertere potest. Hoc autem de osterente intelligit Ange. quando offerens offerendo se depositori excludit diligentissimum. Si dicis: quid si casu fortuito res propriae depositarij una cum deposito subsunt periculo: puta in incendio; & non potest ambas eripere: Respondet Panor. ubi supra, quod potest sei uare suas: & non tenetur cum suo periculo saluare alienas depositas: etiam si res suae fuerint uiliores: quia tenetur ex oroine charitatis plus se, quam alium diligere: & plus sibi, quam alij subuenite: & sic non tenetur: immo nec debet admittere in se peccatum ueniale: ut i alio caueat mor tale: quia secundum apostolum non sunt facienda mala, ut eueniant bona: ita non tenetur pedere propria, ut conseruet aliena praeciosiora. Quputo uerum extra calus duos praemissos: in illis non puto, si res suaeperiturae uiliores sint: accepto precio, uel commodo, quod ex deposito consecutus est: tunc enimpati debet iacturam rerum suarum, & saluare depositum.

¶ Tertio colligitur: quod casus fortuitus non imputatur depositario: nisi in tribus casibus. Casus fortuitus dicitur repentinus rei euentus, qui nec praeuideri potest: nec ei resistit, ut incursus hostium, piratarum, naufragium, incendium, euersio domus ex terremotu seu tempestate, uel uentorum impetu: unde casus, quem diligentissimus cauere posset, non diciturcasus fortuitus: unde furtum clandestinum factum a persona, a qua diligentissimus praecauisset ut a uili seruo, non est casus fortuitus: secus de rapina uiolenta: nisi sposiatus esset in cuspa transeundo per loca periculosa. Vnde nota, quod secundum Panor. de commodato:c. unico. casus fortuitus regulariter non imputatur: sed resperit domino: eriam in contractu, qui sit gratia alterius tantum: ut in conmodatornisi in casibus. Primus: quando culpa praecessit: ut puta conmodauitibi equum, ut ires ad certum locum, & tu iuisti ad alium: & incidisti in raptores: imputatur tibi perditio equi, & non domino. Secundus: si pactum inter cessit, ut tencretur de fortuito casu, & hoc uerum: nisi casus fortuitus ueniat culpa eius, cui promisit; nam licet intercederet pactum; non tamen tenetur de do lo eius: nam licet contractus ex conuentioe legen accipiat; non tamen tenet, si conueniat, ut non teneatr de dolo, quia haec conuentio est contra bonos mores, & contra bonam fidem. ideo sequenda non est. Haec Ang. iuer. depositum. S. iij. Tertius casus; quando quis est in mora, puta non reddidit, quando debuit, & fortuito perdidit, imputatur reddere debenti.

¶ Quarto colligitur; quod depositarius semper tenetur restituere depositum depositoripetenti, nisi in calibus. Primus: si deponens fuerit furiosus; tunc enim gladius ei reddendus non est, ut dicit Aug. super Plal. v. Eadem ratio est de aliis cedentibus in periculum sui, uel aliorum. Secundus; si de ponens post de¬ positum fuerit deportatus: & bona eius publicata: quia tunc depositum deferendum est in publicum: & non ei, qui deposuit. Tertius: quando fur deponens furtum, & dominus rei concurrunt in peritione: tunc dominus praeponendus est Quartus: quando fur deposuit apud de minum, cui surripuit: haec in l. bona fides scililicet depo. Extra hos casus, qui non red dit depositum, dum peritur: committit furtum: & condemnatus suo nomine esficitur infamis. secus si procuratorio, tutorio, curatorio; uel defensorio nomine condemnatur: non efficitur infamis: ut in l. furti. S. si quis alieno. st.et de his quinot. infa. Idem habetur in angelo in uerbo depositum. S. x. & per hoc patet responsio ad formam dubij

¶ Quinto colligitur: quod compensatio, seu deductio locunnon habet in deposito: ut si depositor tenetur mihi in aliquo: illud non possum deducere a deposito sibi reddendo, dum petit: quamuis liquidum, & manifestum sit debitum depositoris.

¶ Sextum: quod conpensatio in aliis admittitur, quod uerum est de omnibus, quae in suo genere recipiunt functionem, idest quod una res ex toto potest fungi uice alterius: & ista com muniter consistunt in numero pondere, & mensura: in his uero, quae non recipiunt functionem, cessat compensatio. Haec Panor. eodemtitu. & cap. & ponit exemplum. Si quis mihi tenetur quinquaginta fior. ego illi equum, non habet ibilocum compensatio: quia possem habere maiorem affectionem ad equum quam ad pecuniam: quod credo uerum, nisiiam equus esset taxatus pro certa pecunia: tunc idem esset, acsi teneretur tibi huiusmodi pecuniam.

¶ Et quoniam in hac materia contractuum frequenter concurrunt illi termini cuipa lata, leuis leuissima: pro intellectu termiuorum notat Panor. in c. unico. de commodato: quod culpa dicitur deuiatio ab eo, quod bonum est: & per hominum diligentiam per uideri poterat. Et hoc ultimum additur ad differentiam casus fortuiti, qui non poterat praeuideri: & distinguitur in quique species. Est enim culpa latissima, latior, lata, leuis, & leuissima.

¶ Culpa la¬ tissima est dolus uerus: puta machinatio, seu circumuentio ad fallendum alium manifeste adhibita.

¶ Latior est dolus pr sumptus, scilicet fallax circumuentio ad circumueniendum, & decipiendum aliquem praesumptione adhibita. Et licet dolus non potest probari nisi per coniecturas: tamen quando signa sunt manifesta: dicimus dolum uerum: quando non patent, dicimusdolum praesumptum.

¶ Lata culpa est deuiatio circumspecta ab ea diligentia, quam habent communiter homines illius conditionis, & professionis. Vnde dicitur uulgariterignorare illud, quod communiter homines sciunt, est lata culpa. Et dicitur incircun¬- specta, idest inconsiderata, ut differat a dolo: quia si inconsiderate deuiaret ab illa diligentia, esset in dolo. Exemplum de cuipa lata: ut si librum mihi concessum inconsiderate dimisi in hanco ante domum, & sublatus est: sum in culpa lata.

¶ Leuis uero culpa est deuiatio incircumspecta ab ea diligentia, quam habent homines non tantum communiter: sed diligentes.

¶ Leuissima est deuiatio ab illa diligentia, quam communiter habent homines diligentiores, & diligentissimi. unde si diligentissimus potuit praecauere: & non praecauisti: es in culpa leuissima. Et haec pro intellectu horum terminorum, qui communiter currunt in scriptis canonistarum. TDEVSVRA ICTO de negotio, in quo merx cum precio simul tempore currunt: puta ubi statim emens accipit mercedem: & uendens precium: consequens foret, ut de his subderetur inquisitio: ubi alterum expectatur: ut dum emuntur, quae futura sunt: & precium in proptu soluitur: aut merx praesens emit, & pracium ad certum terminum soluendum expectatur. Sed quam in his contractibus non nunquam tempus attenditur, ppter quod usuram participant: ideo prius de usura generaliter: & de hinc de huiusmodi cotractibus specialiter inquiretur: Est ergo.

PrevBack to TopNext

On this page

Quaestio 10