Quaestio 6

QVAESTIO VI QVAERITVR sexto circa restitutionem iniuste iniudiciis a litigantibus extortorum: ubi grauati uolunt quidam dare simpliciter: nolunt tamen ex conditione: utrum ministri iustitiae exacta a partibus propter actus iudiciales, uel ad iudicium requisitos, teneantur restituere: & iustitiam: partibus gratis ministrare.

¶ In quaestionis responsione praemissis notabilibus, ponentur conclusiones: & secundo mouendorum dubiorum solutiones.

¶ Quantum ad primum articulum notandum post Alexam, de Hales par. iij. q. xl. quod ad iudicium quo ministratur iustitia plures concurrunt personae. Quaedam substantialiter, sine quibus non est iudicium. Quaedam contingenter, que frequenter concurrunt: non tamen necessario, neque semper: puta sine quibus esse potest iudicium. Primae sunt quatuor. Iudex, actor, reus, testis. Aliae sunt, assessor, aduocatus. procurator, tabellio siue scriba, executor: & si quae aliae sunt ad iustitiae ministrationem congruae.

¶ Iudex requiritur ad sententiandum, de quo dicitur Deut. xvj. Iudices, & magistros constitues in omnibus portis tuis: ut iudicent populum iusto iudicio: nec in alteram partem declinent. Non accipies personam: neque munera: quia munera excaecant oculos sapientum, & mutant uerba iustorum. Et est triplex. Ordinarius, cui ex dignitate, uel officio conuenit iudicare: sicut habens dignitatem, uel officium, cui annexa est iurisdictio: sicut episcopi, archidiaconi &c. Delegatus est, cui ex speciali commissione ordinarij iudicis conuenit in certa causa, ueletiam generaliter cognoscere, seu iudicare. Atbitrarius, qui nullam potestatem habens consensu litigantium iniudicem eligitur.

¶ Accusator requiritur ad accusandum. Nam secundum Amb. superepistolam ad Corint: iudicis non est sine accusatione damnare, & habetur. ij. q. i. de manifesta. Verum est hoc: nisi erimen sit notorium: nam ut idem dicit euidentia patrati criminis clamore non indiget accusatoris: fama enim publica cum accusat.

¶ Reus requiritur ad respondendum. Sicut enim non est iudicium sine iudice, qui iudicat: ita nec esse potest sine eo, qui iudicatur: unde reus est, qui accusatur, seu impetitur super aliqua re siue iuste, siue in iuste.

¶ Testis requiritur ad probandum. Nam ut dicit ETelix papa: non ante sententiam proferant damnationis; quam aut reum se ipse confiteatur: aut per innocentes, aut canonice examinatos testes regulariter conuincatur. Quod etiam de non notorijs intelligendum est, sicut de accusa tore: euidentia enim sceleris: & confessio propria accusati uicem supplent testis.

¶ Reliquae personae non requiruntur semper; sed in casu.

¶ Assessor ad consulendum iudici, dum iudex non est sufficienter iurisperitus.

¶ Aduocatus, & procurator ad defendendum, ac dirigendum reum, ueletiam actorem.

¶ Tabellioadscribendum acta: ne cadant a memoria.

¶ Executor requiritur ad effectum sententiae consequendum. Vnde quando iudex est sufficienter peritus: actor, & reus similiter iudiciarij processus gnari &c. potest sine accessore aduocato, procuratore &c. celebrari iustum iudicium.

¶ Secundo notandum: quod dictae personae deficere possunt a iustitia multis modis, quibus innocentes damnificantur: & hoc uel scienter, et ex proposito corrupti prece, precio, fauore, inuidia, aut certa malitia: aut ignoranter: uel non a proposito propter negligentiam, aut alium casum praeter uoluntatem accidem tem.

¶ Vbi aduertendum: quod quilibet in officio constitutus, tenetur habere peritiam tantam, ut possit officium iuste exercere: unde iudex ecclesiasticus habere debet saltem mediocrem scientiam: licet eminens sit affectanda: ut habetur in cap. cum nobis. de elec. in textu & in glol.

¶ In seculari autem iudicio (ut dicit Antoninus) si habet consuetudinem cau¬ sarum, uelperitiam iudicandi: potest conmitti causa iura ignoranti: & potest esse ordinarius: nam & milites possunt esse iudices: dantur enim assessores iudicibus, consulant ignorantibus iura.

¶ De iudice etiam delegato dicit Vlricus, quod saepeest ignarus iuris, quod etiam nouit dese gans: sed ratione bonitatis delegat causam. Idem uidetur dicendum de arbitris, dum ergo per se non habent peritiam sufficientem, assumant assessores iurisperitos; ut tales consulant, quorum informationibus suas suppleant imperitias.

¶ Pro quorum ampliori declaratione. notandum est tertio post Alexan. de Hales. par. iii. q. xl. membr. inij. quod ut dicitur Deut. j. Dei iudicium est. unde homo iudicando gerit uicem dei. Ideo iudex in tribus debet conformari deo: scilicet in potestate: in ueritate: in bonitate. Hinc Exodi. xviii. dixit Tetro Movsi. Prouide de omni plebeu itos sapientes, & timentes deum, in quibus est ueritas: & quioderunt auaritiam; qui iudicent populum omni tempore. Potestas sit in auctoritate: ueritas in iudicij discretione: bonitas in animi rectitudine. Vnde Deut. xvj. Iudices, & magistros constitues in omnibus portis. ecce auctoritas potestatis: ut iudicent populum iusto iudicio: ecce iudicium ueritatis: nec in alteram partem declinent: ecce rectitudo animi. Vnde sequitur ibi. Non accipies personas: nec munera: quia mune ra excoecaut oculos sapientum, & mutant uerba iustorum.

¶ Haec etiam tria notantur Deut. j. Date ex uobis uiros sapientes, & gnaros. Ecce discretio ueritatis. Quorum conuersatio sit probata. Ecce rectitudo bonitatis. Vt ponam eos uobis principes. Ecce auctoritas potestatis.

¶ Et propter defectum harum conditionum quaedam personae repelsuntur; ne sint iudices. Propter defectum primae: mulieres non possunt esse iudices ratione sexus: quia post peccatum dictum est ei. Sub potestate uiri eris. Vnde. j. ad Cor. xiiij. Mulieres in ecclesiis taceant: non enim permittitur eis loqui: sed subditas esse. Eadem ratione, & serui repelluntur a iudicis offi¬ cio. De quibus. j. Pet. ii. ita dicitur. Serui subditi estote in omni timore dominis.

¶ Propter defectum secundae conditionis: scilicet iudicium ueritatis, seudiscretionis, repelluntur surdi, & muti, furiosi, minorennes. Nam in iudice requiritur scientiaiuris: & cum hoc experientia iudicii: tamen secundum moderationem supradictam. Vnde Deut. i. dicitur. Date ex uobis uiros sapientes, & goaros: sapientes scilicet per iuris, & legum notitiam: gnaros propter experientiam. Hinc & Numeri. xi. dixit dominus Moy si. Congrega senes populi, quos tu, nosti: quod senes sint populi, & magistri: ut sustententonus tecum. Hinc propter imitationis exemplum, iudex omnium christus ad actus prelationis non processit nisi inaetate perfecta triginta annorum, & post baptismum: ut habetur Lucae. iii.

¶ Propter defectum tertiae conditionis, scilicet propter defectum bonitatis, seuapprobationis uitae repelluntur infames, haeretici, excommunicati, aut probabiliter suspecti: ut inimici, uel etiam consanguinei actoris, de quibus probabilis est suspitio declinationis a rectitudine iustitiae. Hinc etiam supra Deute. j. ait Moyses. Date ex uobis uiros sapientes, & gnaros, quorum conuersatio sit probata in tribubus uestris: ut ponam uobis eos principes.

¶ Quarto notandum, quod quicunque; ui, uel metum ab aliquo pecunniam, uel aliam rem utilem extorquet indebitam, idest ad quod non tenetur: peccat, & ad restitutionem tenetur: nisi ex parte dantis turpitudo uersare, tur: tunc enim non esset restituendum: sed pauperibus erogandum. Haec maxima sic probatur. Nam quicunque; damnificat alium iniuste: ad restitutionem tenetur ut in cap. si culpa. de iniu. & dam. da. sed qui extorquet indebitum, damnificat iniuste: ergo ad restitutionem tenetur. Consequentia nota cum maiore. Minor probatur: quia quicumque; extorquet indebitum, extorquer iniuste: & per consequens damnificat iniuste. Antecedens patet: quia omnis ex torsio iusta est extorsio debiti: quia ad ea, quae iusta sunt, quilibet homo tenet: & per co¬ sequensextorsio indebiti est iniusta.

¶ Praeterea. Extorsio rei indebitae reducitur ad crimen concussionis. De quo beatus Ioan. Luc. iij. in regula militum ait. Neminem concutiatis. ergo ad restitutionem tenetur. Tenet consequentia: quia crimen concussionis punitur restitutione quadrupli: ut. xviij. distin. quoniam. S. porro, & glol. cum allegatis ibidem. Antecedens probatur: quia ut colligitur. i. q. i. iubemus, & duobus. c. seq. concussionis crimen est, dum quis minatur alicui, nisi hoc, uel illud des, aut facias: illud faciam, uel non faciam. Vel quando iudex uenalem dat sententiam alias nondaturus: aut non dat alias daturus: uel dum poenam remittit praemio, uel cu piditate ingessit. Sic qui in accusatione iunocentum corerit: uelqui pecuniam ob accusationem, uel non accusationem denuntiandam, uel non denuntiandam: uel ob ferendum, uel non ferendum testimonium accipit. Vnde breuiter concussio est; quando quis ad id, quod tenetur: non impedit nisi data pecunia saltem ultra stipendium sibi deputatum. Vnde beatus Aug. in de uerbis domini. & habet. xxiij. q. i. militare. Militibus, protectoribus, cunctisque rectoribus dicitur. Quicunque; sibi stipendia publice decreta cosequitur: si amplius quaerit: tanquam casumniator: & concussor Ioan. sententia condemnatur. Et tantum de articulo primo.

¶ Quantum ad articulum secundum est conclusio prima. Tam iudex, quam caeterae persone ad iudicium concurrentes, si defecerinta iustitia scienter, & sponte: tenentur damnificatis per ipsos damna restituere. Patet ex notabili quarto: quia iniuste damnificans tenetur ad restitutionem maxime, dum nullam habet legiti mam excusationem. Et quiscienter, & sponte a iustitia declinando damnificat: dolose, & fraudulenter agit: ideo non excusatur: quoniam fraus, & dolus nemini patrocinantur.

¶ Secunda conclusio. Iudex per suam negligentiam damnificans partem: tenetur ipsam seruare indemnem id est tenetur parti laesae damna compensare. Pro batur: quia negligendo dat causam efficacem damno: & per consequens tenetur ad restitutionem dani: per. c. si culpa. frequenter allegatum. unde glol. in. c. quoniam contra. de proba. super uerbo. negligentiam. dicit. Si culpa, uel negligentia iudicis pars aliqua damnum incurrat: totum iudex relarciet. Committit autem iudex negligentiam secundum Hostien quam do negligit terminare causam, uel habere tabellionem, uel aduertere: uel non prouidet de aduocato, ut tenetur: uel nocurat reuoluere libros, & huiusmodi, quae suo officio incumbunt.

¶ Tertia conclusio. Iudex damnificans partem perignorantiam omittens quod in se est facere: tenetur partilaesae damna resarcire. Patet: quia talis inculba est illati damni, cum se insufficientem sciuit, uel scire de buit: & tamen causam iudicare praesumpsit. Et hoc uerum est secundum Hostie. in ordinario. Delegatus autem, qui necessitate obedientiae iudicat, & bona fide & de consilio iurisperitorum: licet in iuste iudicet, non tenetur ad restitutionem: nec peccat, sed magis eius affessor: ideo notanter dictum est: omittens facere quod in se est. unde si sine confilio peritorum secundum caput suum iudicaret, aut affessorem minus idoneum scienter assumeret: esset in culpa.

¶ Quarta conclusio. Iudex recipiens a partibus munera prohibita siue iuste iudicet, siue iniuste: siue ut non iudicet: uel ut iudicium differat. tenetur restituere recepta. Pro batur conclusio. Nam quicunque recipit aliquid contra legem prohibentem receptionem, facit rem non suam: & per consequens tenetur ad restitutionem. Antecedens declaratum est supra. ea. distin. qeii. arti. j. Sed utraque lege positiua, & diuina prohibitum est iudicibus recipere munera: nam ut supra allegatum est Deut. xvi. iudicibus dicitur. Non accipies personam, nec munera &c. & in aliis pluribus locis scripturae. hoc quo ad legem diuinam. Quoad positiuam dicitur in.c. cum ab omni. de uita & hone. cleriNec iustum iudicium uendere licet: & uenales sententiae ab ipsis etiam secularibus legibus reprobantur. ad idem. cap. staturum. de rescrip. lib. vj. ubi additur. Si quis autem contra constitutio¬ ipem praesentem receperit, ad ipsius restitutionem integrani teneatur: nulla eorum, quibus restitutio facienda fuerit remissione nullatenus profutura. Ex quo patet, quod remissio restitutionis si fieret per eum, cui restitutio est facienda, non releuat iudicem munera recipientem. Et licet decretalis illa loquatur de iudice delegato: magis tamen locum habet in ordinario: ut uult glos. Eacit ad idem dictum beati Aug. ad Macedo. dicentis. Non licet iudicem uendere iustum iudicium: etfiliceat aduocato uendere iustum patrocinium: & iurisconsulto rectumconsilium: ut habetur. xi. qeiij. non dicet. Ad idem beatus Greg. ea. quaest. qui recte. ubi dicitur. Qui recte iudicat: & praemium remunerationis expectat, fraudem in deum perpetrat: quia austitiam, quam gratis impertiri debuit, acceptione pecuniae uendidit. Bonis male utuntur, quipio temporali lucro iuste iudicant. Et sequitur. Acceptio numorum praeuaricatio ueritatis est. Vnde pro iusto dicitur. Qui excutit manus suas ab omni munere: iste in excessis habitat.

¶ Dicitur notanter in conclusione: munera prohibita: nam aliqua munera sunt quibusdam iudicibus concessa. Hinc Alex. par. iij. q. xl. memb. vi. art. iii. Nullus iudex potest recipere pecuniam pro iudicando: immo sicut de praedicatione, & aliis spiritualibus officijs dicitur. Gratis accepistis, gratis date. ita gratis, & sine intentione praecii debet iudicari: tamen sicut de praedicatore dicitur Mat. & Luc. x. Dignus est operarius mercede sua: idest sustentatione. ita & de iudice: tamen cum distinctione. bunt enim iudices ordinarii, & iudices delegati. Ordinarij sunt duplices ecclesiastici, & seculares.

¶ Iudices ordinarij ecclesiastici cum ratione suae dignitatis habeant sufficientes reditus sibi assignatos: nihil omnino debent ac cipere: unde & ad illos extenditur illud uerbum Ioan. baptistae. Luc. iij. Contenti estote stipendiis uestris: ut sup. habitum est in fine att. j.

¶ Nec xenia recipere debent a litigantibus etiam sponte oblata, propter suspitionem uitan¬ dam a partibus. Excipiuntur tamen esculenta, & poculenta, quae breui tem pore consumi possunt. Vnde in allegato cap. staturum, ita dicitur. Insuper ut gratis & cum omni puritate iudicium coram ipso scilicet iudice procedat: nullum munus, uel quicquid aliud nisi forsan esculentum, uel poculentum mera liberalitate oblatum: quod paucis consumi possit diebus, recipere praesumatur. Vbi gloilie de aliquo, quod in mune ribus consistit: etiam unius denarij ualorem recipere non potest nisi esculentum &c. Et ponitur ibi iudicium prosententia: & etiam pro omni eo, quod sententiam praecedit. Et dicitur mera liberalitate: ut scilicet exactum, uel peritum, directe, uel indirecte non fuerit.

¶ Sed quid si iudex ordinarius ecclesiasticus non habet de sua dignitate, unde uiuat: nunquid tenetur suis expensis iudicare. Respondetur: quia scriptum est. Iuste, quod iustum, est exequeris: & simpliciter prohibitum est ordinario iudici: ne aliquid recipiat extra casus concessos: si non habet de sua dignitate, unde possit gratis iudicium impendere: cedat dignitati, & officio. Non enim assumere debet dignitatem, qui non potest iuste exequi, quae sunt dignitatis.

¶ Ordinarius autem secularis de iure ciuili perit sportulas: nec aliud potest petere. iij. quaest. iij. induciae. S. offe- ratur. Sportulae autem sunt munera a lege non diffinita: ut Angelus dicit in summa. Hoc est: sportulae uala sunt in quibus solent offerri munera iudicibus: & qualia, quantaque debeant esse illa munera: non est lege diffinitum. Dicunt tamen quidam: quod ordinarius secularis non potest recipere aliquid a partibus eadem ratione, qua ecclesiasticus: quia & ipse propter iustitiam tuendam, & ministrandam habet suam prouisionem. Potest tamen recipere esculenta &c. ut supra.

¶ Iudex uero delegatus ecclesiasticus nihil accipere potest nisi esculenta &c. sicut & ordinarius: ut patet per capitulum. cum ab omni. & capitulum statutum. supra allegata.

¶ Verum delegatus potest accipere expensas uiae: dum cogtur proficisci extra domicilium moder: tas: in quibus non plus ab una parte, quam ab alia exigat: cum commune negotium utriusque; gerat. In quibus modum teneat, ut non occasionem assumat proficiscendi propter expensas: sed sola causae utilitas, uel necessitas proficisci com pellat, quod que; si partes notabiliter pauperes fuerint: etiam pro expensis nihil prorsus exigat ab eisdem. Euerunt, qui dixe runt; quod proficiscens extra domicilium, tenetur computare expensas, quas dom habuisset: & illas subducere ab expensis uiae: & hoc tenet glol. inc. cum ab omniSed Panor. in eo. c. tenet quod non. Et haec opi. est magis benigna: licet tutior sit prima.

¶ Item delegatus ecclesiasticus a principe, si indiget: potest assessorem partibus non suspectum assumere: & eide competenti salario a partibus facere prouideri. Si uero assumere non indigens: tenetur ei de suo proprio prouide re. omnia haec inc. statutum. Neutrum autem praemissorum duorum potest iudex ordinarius. Si enim contingit eumproficisci, suis expensis proficiscatur. Similiter si assessorem assumit, de suo proprio prouideat: quia habent reditus sibi assignatos: unde debent iustitiam gratis ministrare: & habere debent peritiam iudicandi: ut sup. dictum est.

¶ Sed de delegato ab ordinario sunt opi. Vtrum habeat expensas, si proficiscatur. Tenent quidam, quod sic: sicut delegatus a principe: tam pro uictualibus, quae pro equorum uectura, & similibus: nisi esset delegatus ad uniuersitatem causarum, uel ad unam ma litiose: quia tunc ordinarius habet prouidere de suo. argumentum ad hoc ultimum inc. inter caetera. de offi. ordi. hanc opinionem tenet glosanc. staturum. Alitenent, quod indistincte legatus ordinari non habet petere expensas a partibus: sec ordinarius debet sibi prouidere: & hoc tenet glol. inc. cum ab omni. Sed opinioprima uidetur magis aequa.

¶ Delegatus autem secularis etiam a principe non habet nisi duos aureos in principio: & duos in fine: dum causa excedit centum aureos. Si non excaedit; nihil ha¬ bebit: ita disponunt iura ciuilia: ut habetur in gloili. cap. cum ab omni.

¶ Sed quid si delegatus ecclesiasticus non habet reditus, uel beneficium ecclesiasticum sufficiens; unde uiuat. Panor. in cap. cum ab omni. tenet, quod potest petere id, quod potest perere delegatus a principe seculari.

¶ Sed magis placet angelo in sum. opinio contraria: quod non possit; nisi propter tale causam ocuparetur ab aliquo honesto exercitio, de quo uiuit: tunc procedit opinio Panor.

¶ Sed de notario manifestum est: quod pro notario causae, qui scribit, delegatus potest petere salarium, quod metas rationis non excedat: dum tamen ipse nullo modo cum ipso, aut assessore lucrum participet: ut in cap. staturum.

¶ Sed de ordinario dubium est. quia uidetur, quod de suis debeat prouidere fuis officialibus: sed probabile est, quod possit. haec de iudice.

¶ Quinta conclusio. Actor iniuste dam nificans reum in processu iudicialitene tur reo ad compensationem illatidam niProbatur conclusio: quia dat efficacem causam damni: & per consequens ad restitutionem tenetur per capitulum. siculpa. de iniu. & dam. Potest autem actor in iudiciali processu multipliciter deficere. Nam ut dicitur. ij. qeiii. S. notandum. In criminali actor, siue accusator tripliciter peccat scilicet calumniando, praeuaricando, tergiuersando. Calumniatur quando falsa crimina alicui ex malitia imponit: sicut in ciuili, dum petit aliqua bona tamquam sibi debita, quae nouit per se, uel ex confilio peritorum sibi non debere: & talis: in utroque casupeccat mortaliter: agens contra charitatem proximi, & contra iustitiam, Et talis de omni damno dato tenetur laeso, quod inde secutum est: siue in fama: siue in persona: siue rebus ad arbitrium boni uiri. Et si est in progressucausae, debet dimittere eam, & non prosequi.

¶ Secundo peccat praeuaricando: quasi uarie certando, & contingit in criminali. aliam partem scilicet accusatum adiuuando, colludendo cum eo, uel dissimulando: uel non inducendo legitimas pro bationes, quas habet contra reum: & acce¬ ptando plures excusationes. Et cum hoc facit corruptus pecunia a reo, aut precibus eorum inductus: tumnc secundum beatum Thom. ii. ii. q.ixviij. ar. iij. peccasmortaliter: quia facit contra rempublicam, cuius bonum procuratur per punitionem criminum. Et hoc uerum, si fal sitatem committit, aut malitio se agit: & si ex hac praeuaricatione sequeretur notabile damnum reipu. uidetur, quod ad restitutionem tenetur reipub. per ca. de iniu. & dam. In causa autem ciuili, ubi agitur de temporalibus: quia ibi non inten ditur nisi indemnitas actoris, seu acquisitio iuris ipsius: & quilibet potest iuri suo renuntiare: ideo absque peccato potest desistere a prosecutione causae suae: siue concordando cum aduersario: siue cedendoliti ad uitandum expensas, & gra uamina litigiosa.

¶ Tertio peccat tergiuersando, qui penitus ab accusatione desistit in criminali: aut liti cedit in ciuili. Et de hoc dicitur: sicut statimdictum est in praeuaricatione.

¶ Notatamen: si actor habet iustam causam criminalem, uel ciuilem: & eam prosequitur per indebita media: ut per testes corruptos: aut falsa instrumenta &c obtenta uictoria. Licet peccet utendo indebitis medijs: tamen quia certus est de iustitia causae: non tenetur ad restitutionem. Similiter si credit se habere causam iustam sic informatus ab aduocatis. Licet sit iniusta, & uincit: non tenetur restituere durante bona fide. Si tamen post certificatur de errore suo: tumc tenetur ad restitutionem illorum bonorum in iudicio obtentorum: nisi iam bona fide praescripserit. Idem est de eoquod quis tenet ex iniusta sententia da ta pro eo a iudice, etiam non procuratione ipsius obtinentis, sed ignorantia, uel malitia iudicis lata: dum nouit sententiam esse iniustam: licet qui succubuit, non appellasset. Et in hoc uidetur consensisse sententiae: quia consensus ille non est uerus, sed praesumptus: quia non sufficit in foro conscientiae haec Antoni. par. ii. ti. j. c. xix. S. v.

¶ Sexta conclusioReu, se calumniose defendendo inferens danum actori, uel iudici: tenetur ad resti¬ tutionem damni. Probatur conmuni medio: quia dat efficacem occasionem dam ni.

¶ Defendit autem se tripliciter: aut calum niose dicendo falsitatem: aut tacendo ueritatem, quam tenetur dicere: aut friuole, & iniuste appellando. Nam falsitatem in sua defensione committens scienter: siue mentiendo, siue aliter: efficiturperiurus, propter iuramentumcalumniae: quod praestandum est etiam in causa criminali: & ita peccat mortaliter.

¶ Ex quo patet: quod nunquam licet negare ueritatem: quia negando ueritatem com mittit falsitatem. Potest tamen tacere ueritatem: quando illam non tenetur confiteri. Tenetur autem respondere ueritatem: dum a suo iudice inquiritur secundum formam iuris: cum sunt semiprobationes cum exorta fama &c. Vnde qui sic inquisitus tacet, aut negat uerita tem etiam in casu mortis: peccat morta liter. Cuius ratio secundum beatum Thomam. ii. ii. q.Ixix. artic. j. Nam quicunque; facit contra debitum iustitiae: mortaliter peccat. Pertinet autem ad debitum iustitiae: quod aliquis obediat suo superiori in his, ad quaeius suae praelationis se extem dit. Iudex autem superior est eius, qui ab eo legitime iudicatur: & ideo tenetur ac cusatus iudici suo legitimo ex debito ex ponere ueritatem, quam ab eo secundum formam iuris exigit. Et ideo si respondere noluerit ueritatem, quam dicere tenetur: uel si eam mendaciter negauerit, mortaliter peccat. Si uero iudex hoc exquirit, quod non potest secundum ordinem iuris: non tenetur ei respondere: sed potest per appellationem, uel aliter: sine tamen mendacio subterfugere. Haec Thomas. Et subdit eadem quaestione articu. ii. Aliud est ueritatem tacere: aliud falsitatem proponere: seu dicere. Primum in casu licet. Non enim tenetur quis omnem ueritatem confiteri: sed illam solam, quam potest, & debet iudex secundum formam iuris inquirere. Secundum uero scilicet falsitatem proponere in nullo casulicet. Potest ergo accusatus, seu impetitus se peruias licitas defendere occultando ueritatem, quam non tenetur confite¬ ri: & per alios conuenientes modos: sine assertione falsitatis, aut negatione. ueritatis. Nam qui uerum negat: negando falsum dicit. Et hoc non est se calum niose defendere: sed prudenter euadere: ut dicit sanctus Tho.

¶ Sed quid: si quis acculatur de crimine occulto perpetrato per unum coram iudice, quid respondebit. quia respondere compellitur periudicem: non potest negare iuxta praedicta: quia sic diceret falsum: si confitetur, seipsum diffamat, & ultimo supplicio seexponit. Respondet Sco. distin. xv. q.ulti ma prope finem: quod caute respondeat negando propositum, ut propositum: hoc sine mendacio potest: quia proponitur in publico, ut publicum, & publice probandum. Sic autem negare potest, dum scit ipsum non posse probari in publico. Quod si iudex urgeat eum, ut simpliciter confiteatur propositum, uelpublice neget, respondere potest: quod ipse respondit sufficienter ad accusationem. Nec ab illa responsione uult declinare. Paciat iudex erga accusantem, quod iuris est. Quod si ultra iudex urgeret: protestetur de grauamine, & recurrat ad remedium appellationis.

¶ Sed nunquid reus accusatus in publico de crimine occulto, simpliciter potest negare: intendens illud negare, ut propositum est: scilicet ut publicum. sicut sacerdos facit de confessione dicens: nihilmalum scio illum fecisse: quia loquitur; ut in publico. audiuit autem in alio foro. Nihil hic determinat Sco. sed consulit: ut si quia hoc modo negauit: agat poenitentiam de ista negatione indistincte tanquam de tali, quale ipsum est: ut pote sub tali indistinctione. Si mortale est, tanquam de mortali: si ueniale, tanquam de ueniali: quia secundum beatum Gre go. Bonarum mentium est ibi agnosce- re cuipam; ubi cuipa non est. Sic etiam quo ad tertium: si iniuste, & friuole appellat: puta causa afferendae morae, necontra eum iusta sententia exequatur: mortaliter peccat: & calumniose se de fendit. Agit enim contra iustitiam: quia officium iudicis friuole impedit, & perhoc ei iniutiam facit. Similiter aduer¬ sario suo, cuius iustitiam inquantum potest, perturbat. Et tenetur ad satissactionem de damno, & expensis.

¶ Et dicitur notanter, si appellat iniuste, & friuose: quia si appellat ex confidentia iustitiae: quia scilicet credit se habere iustam appellandi causam: non peccat. Sitamen errat, ad restitutionem tenetur dam ni: si quod suo errore intulit iudici, uel aduersario. Haec Tho. ar. iij. quaestionis aslegatae. Sed diceres: potest ne condemna tus ad mortem defendere. Respondet sanctus Tho. ubi supra ar. iiij. distinguendo: aut est iuste condemnatus: aut iniuste. Sisecundum: quia tale iudicium est simile uiolentiae, & latrocinio. secundum illud Exech. xxij. Principes eius in medio eius quasi supi rapientes praedam: ad esfundem dum sanguinem: & ad perdendas animas & auare fectanda lucra. Ideo sicut licet resistere latronibus: ita licet in talicasu resistere malis iudicibus: nisi forte timeretur scandalum: & grauis ex hoc tus patio oritura. Si primum: non licet se de fenderae uiolentiam inferendo: quia ex parte eius esset bellum iniustum: non tamen tenetur facere illud, unde moriatur: quia nullus ita condemnatur: quod ipse sibi inferat mortem: sed quod mortem patiatur inferendam ab alio. Vnde non tenetur manere in loco carceris: unde ducatur ad mortem: si potest euadere. Sicut si condemnatus esset, ut fame moreretur: non peccat, si cibum occulte sibi ministratum sumeret: quia non sumendo seipsum occideret. Tenetur tamen non resistere agenti eum inuadendo: quin patiatur, quod iustum est eum pati.

¶ Septima conclusio. Testis dannificans proximum, falsum uel dubium procerto asserendo: aut requisitus ueritatem sibi notam occultando: seu testimonium suum uendendo: grauter peccat: & satisfacere tenetur proximo per eum laeso. Probatur conclusio: quia omnis in iuste danificans proximum tenet an satisfactionem laeso: ut frequenter dictum est, & per batum: sed testis, de quo conclusio est talis: ergo &c. Consequentia nota cum maiore. Minor ostenditur secundum partes conclusionis. Nam testis falsum, & dubium pro uero asserens peierat, & contra praeceptum. Exo. xx. facit. Non dices falsum testimonium. Nem admittitur testis nisi iuratus. Et si remit titur iuramentum de consensu partium: nihilu minus testificando falsum, uel dubium ut certum, & per consequens mentitur pernitiose, quare peccat. Et si damnificat, iniuste damnificat: ergo. Probatur eriam conclusio de occultantè testimonium, seurecusante. Nam negligens illud, ad quid tenetur, peccat: & si ex hoc aliquis dam nificat. Sed requisitus a suo superiore in his: quae ad iustitiam pertinent, tenetur obedire. Tale aut est serre teslimonium in manifestis: & in his, in quibus fama praecessit. Hoc enim ad iustitiam pertinet. Non autem in quibus fama non praecessit: nec solum tenetur ferre testimo nium tale requisitus propter obedientiam. Sed etiam quandoque non requisitus propter fraternam charitatem. Vnde si test imonium alicuius fuerit necessarium ad liberandum proximum ab iniusta morte, uel pena quacumque, aut salla infamia, uel etiam ab iniquo damno: licet non requisitus: tamen ferre tenetur, sal rem faciendo quod in se est: ut ueritatem denuntiet alicui, qui ad hoc prodesse potuit. Dicitur enim in prs. Eripite pauperem: & egenum de manum peccatoris liberate. & Prouer. xxijji. Eruc eos, quiducuntur ad mortem, scilicet iniustam: nam damnum uidetur dare, qui id cum possit, negligit cauere. Sicut non cibans famemorientem: secundum Amb. occidit. Superhis uero, quae pertinent ad condemnatio nem alicuius, nullus teneturferre testimonium: nisi dum a superiore secundum iuris ordinem compellitur: quia si circa hoc ueritas occultatur; nulli speciale damnum nascitur. Et si ex hoc immineat periculum accusatori, non est curandum: quia ipse se n hoc periculum sponte ingessit. secus de reo: quia eipericulum imminet eo nolente. Similiter de eo, quid sub secreto conmisum est; non tenetur ferre testimonium: quia illud est contraius naturale, contra quod homo praecipere non potest: nisi tale fuerit, quod cognitum statim tenetur manifestare. Puta, si pertineret ad corruptionem multitudinis: spualem uel corporalem, uel in graue danum alicuius per¬ sonae. Et si quid aliud est huiusmodi; qud quois propalare tenet: uel testificando, uel denuntiando. Nam contra hoc debitum obligarinon potest per secreticommissionem: quia in hoc infringeret fidem, quae alteri debet. Haec est sententia Tho. ii. ii. q.Ixx. ar. i. Sic ergo ut dicit Alex. q. xliiii. par. lii. memb. j. Confessio ueritatis in testimonio, dum requiritur ad purgationem innocentiae: uel ad recuperationem: uel ad correctionem culpae: uel ad recupera tionem rei suae tenetur quilibet ferre testimonium. Et in allis calibus loquitr AugQui ueritatem occultat; & qui loquitur mendacium, uterque reus est: ille quia prodesse non uult: iste quia nocere defiderat. Item de lege naturae, & euangelij quilibet tenetur alij facere, qud sibi uelles fieri: sed si aliquis periclitaretur in persona propter defectum testimonij ueri tatis, uel amitteret sua: uellet pro se testimonium dici, ergo in simili casu tenetur etiam testimonium dicere proximo. Haec Alex.

¶ Quoad tertiam ciausulam probatur conclusio: scilicet de uendendo testimonium. Nam nequaquam licet uendere testimonium etiam uerum: multo minus fal sum. Dicit enim be. Aug. ad Macedo, & habetur xiiij. q.v. non sane. Non ideo debet iudex uendere iustum iudicium: aut testis testimonium uerum: quia uendit aduo catus iustum patrocinium: iurisperitus uerum consilium. sequitur. Cum autem iudicia, & testimonia, quae nec iusta, nec uera uendenda sunt: iniqua & falsa uenduntur: multo sceleratius utique pecunia sumitur: quia scelerate: etiam quauis a uolentibus datur. Et si testis pecuniam protestimonio recipit: ad restitutionem tenetur sicut etiam iudex, ut in praedicto capAug. sequit. Pott tamen testis accipere expensas uiae: dum oportet pfetendo testimonioad locum remotum procedere: ab eo, quam eum producit. Similiter quantum prdit: si huius occasione operam suam, & lucrum dimittit. S. uenturis. iiii. qeiii. Similiter etiam merce dem dierum, quibus ssetit occupatus pro testimonio reddendo: ut dicit Pranciscus de platea.

¶ Octaua conclusio. Personae ad iudicium non essentiales, nec necessariae: utputa assessor, aduoca¬ tus procurator, tabellio, executor: dum in causis scienter non iniustis laborant: nec de publico stipendium certum recipiunt: praecium moderatum sui laboris recipere possunt. Probatur illa conclusio: de assessore satis ex secunda, & tertia conclusionibus. Nam nemo tenetur de proprijs facere beneficium: nec suis expensis militare. Similiter & de aduocato, & iurisconsulto, patet ex uerbis beatiAug. supra allegatis ad Macedonium. Et beati Greg. Iustum est, ut illi consequantur stipendium, qui pro tempore suum commodare reperiuntur obsequium. Et quamuis consilium, & patrocinium: sicut & scientia iuris: sit res spiritualis secundum se considerata: tamen labor in disceptando: in disputando: in libros reuoluendo, & studendo: quae pertinent ad iuris consilium: & ad causae patrocimum: quia non solum mentem: sed etiam corpus fatigant: corporalis est. Et ratione. istius dicit Aug. quod aduocatus potest uendere iustum patrocinium: & legisperitus uerum consilium. Et ideo dicit Alexanquaest. xliiij. par. iij. mem. ii. quod si sine labore legisperitus posset respondere petenti confilium: non est aliqua ratio: quare posset recipere: immo quod gratis accepit, & gratis debet dare: & ideo dici tur in conclusione: Dum laborant

¶ Verum hoc aliis non placet dicentibus quod licet iurisperitus tunc non laborat, dum fine studio, & labore respondent petenticonfilium, prius tamen laborauit, ut scientiam acquireret, qua posterius sine studio petenti consuleret. Et licet iudex similiterlaborat: tamen quia prouisus est de publico: ideo praecium accipere non potest pro laboribus iudicii.

¶ Dicitur notanter in causis scienter non iniustis: quia de fouentibus causas, quas sciunt iniustas, dicetur conclusione sequenti.

¶ Dicitur nec de publico stipendium recipiunt: quia sicut dicit Aug. in de uerbis domini: supillud Tuc. iij. Neminem concutiatis. Quicunque; stipendia publica decreta conse- quitur: si amplius quaerit tanquam calumniator, & concussor Ioannis sententia condennatur. xxiij. q. i. militare.

¶ Dicitur praecium moderatum sui laboris: quia ut dicit beatus Ieo. ixi. dist. miramur. Smerito. Pro laboribus multis, pro moribus castis: pro actionibus strenuis celsioris loci praemium debetur.

¶ Denique arcentur a professione aduocatorum, quicum graui dano litigatoris, & de prę datione petentes inueniuntur. unde ad immoderate receptorum restitutionem tenentur. Hinc Aug. ad Macedo. quod ab his extorta: per immoderatam improbitatem repeti solent: data per tolerabilem consuetudinem non solent. xiiij. q. v. non sane.

¶ Et notat Alex. ubi sup. quod moderamen salarij ex quatuor attendi potest ilicet ex quantitate causae: ex labore aduocationis: ex scientia, & facundia aduocantis: & ex consuetudine regionis.

¶ Puto tamen omnia illa reduci posse ad laboris quantitatem praesentis, uel praeteriti. Nam causa magna maiorem cura, & solicitudinem habet: & per consequens maiorem laborem exigit in fideli aduocato. Alioquin non uideo: quod propter solam causae quantitatem praecium aduocati aequaliter laborantis, augeri possit. Sic scientia, & facundia laborem habuerunt pteritum: quibus haec acqusita sunt. Regionis quoque consuetudo: quatenus est rationabilis, innititur quantitati laboris. Nam ut dictum est: labores, uigiliae, & fatigationes uendi possunt: non dona dei gratis accepta: nec ea, quae nihil sunt aduocatorum: ut causae quantitates. Quippe nullus quod non suum est, uendere potest.

¶ Et nota secundum Ray. quod incepta causa nullum debet aduocatus pactum facere cum litigatore, quem in porpriam recepit fidem: quia posset esse occasio magnipericuli: quia quamdo uideret caum in peri culo: tunc cogeret chientulum suum in ire pactum cum eo; & dare sibi salarium ad libitum. de hoc iij. q.vii. S. praeterea. Potnt tamen petere salatiua principiolitis: uel post finem.

¶ Pont. n. secundum Hosti. aduocatus post finenlitis cogere clientulumperiudicis officium ad dandum debitum. Etiam secundum Hosti. non licet pacisci decerta partelitis: ut de quarta, sexta, uel decima. Quod si faceret: debet ei interdici exercitium aduocandi: ne per fas, & nefas intendat ad uictoriam cau¬ sae: ut posset consequi promissuum. De certa tamen quantitate praecii potest a principio litis pacisci: dum fuerit moderata, & non excessiua.

¶ Et quae dicta sunt de ad uocato, proportionabiliter intelligenda sunt de procuratore, & executore: qui& ipsi praemium moderatum suorum laborum possunt recipere eadem ratione, qua superiores.

¶ De tabellione aut sup. dictum est: qui laborum suorum mercedem recipit, uel a iudice, uel a publico, uel a partibus, quibus scribit.

¶ Nona conclusio Si persone praecedenti conclusione ex prestae in actipus suis excedunt limites rectitudinis: tenentur ad restitutionem damni personis per ipsas laesis. Satis patet haec conclusio ex prima: quia danum infert: tenetur adsatis factionem dani.

¶ Possunt autem excedere tramitem rectitudinis pluribus modis. Primo: si aduocatus, seu procurator scienter defendit causam iniustam. Tunc enim peccant mortaliter: quia illicitum est cooperari alicui ad faciendum malum: consulendo, adiuuando, defendendo, aut consentiendo. Roma. j. Digni sunt morte, non solum qui ea faciunt: sed etiam qui consentiunt facientibus. Sic si in principio causam credit iustam, & in processu uideat eam iniustam prosequendo eam, postquam mouerit iniusta, grauiter peccat. Non tamen debet eam prodere: ut iuuet partem oppositam: nec secreta reuelare. Sed debet eam deserere, acclientulo suo dicere, quod non habet iustam causam, & eum ad cedendum inducere: uel ad componendum cum aduersario, sine aduersariidano: ut dicit ThoEt tenetur talis ad omne damnum, quid altera pars ex eius auxilio incurrit: nisiclientulus suus obtenta uictoria uellet restituere. Si uero clientulus succumbit nesciens causam suam iniusta, seductus peraduocatum: tenet aduocatus clientulo suo in casu de omnibus expensis factis in litigando. Secus si dixit clientulo: causam suam fore in iusta. & chentulus uoluit eausa defendere. sic enim est in culpa: tenetur tamen partiaduersae siiam damnificauit. Si uero ignoranter iniustam causam defendit: putans esse iustam: excusatr secundum moduui, quo ignorantia excusa re potest: ut ditit Thom. Secundo exce dit aduocatus limites rectitudinis in de fendendo causas: dum fuerit ignorans, uel negligens. Nam si assumit iustam causam, & ex ignorantia notabili, aut negligentia sua perdit: quia non reuoluit libros, ut inueniat, quibus causam iustam iuste defendit. Aut procurator non respiciens terminos suos: chentulus suus perdit causam: peccat, & tenetur ad restitutionem totius damni, quod patitur clientulus. Sua enim cuipa danificatur per negligentia, aut ignorantiam. Non n. debuit assumere officium, ad quod non fuit idoneus, nec esse negligens, qui patronum se exhibuit: & diligentiae suae condignum praemium expectauit.

¶ Tertio excedit limites rectitudinis: si allegat falsa contra conscientiam, uel instruit falsum testem, uel inducit clentulum suum ad negandam ueritatem: etiam si defendat iustam causam, & aliter obtinere non possit uictoriam. Nam secundum apostolum Rom. iij. Non sunt facienda mala, ut eueniant bona. Nec licet uti indebitis mediis, ut ueniatur ad bonum finem Deut. xvi. dicente scriptura. Iuste, quod iustum est, exequeris. Non tamen uidetur, quod ad restitutionem teneatur: quiapars sua non damnificatur.

¶ Verum si per inordinata media huiusmodi induceret maiores expensas: uidetur, quod ad restitutionem illarum teneatur: siue partis suae siue aduersae: quia ibi dedit occasionem efficacem damno iniusto. Sic si abstulit bonam causam, & iustam aduersario permodos dictos, uel cauillationes: aut indebitas calliditates, aut astutias: uel ipsum grauauit per dilationes superssuas, uel faciendo positionem duplicem, aut cauilosam: tenetur talis in solidum ad uerum interessei. is. ad omne damnum, & cum hoc restituere praemium acceptum secundum Hosti. li. v. de restitutionibus uer. Quid de aduocatis. & secundum constitutionem Greg. decimi. Aduocatus id, quod recipit iniqua aduocatione, uelconsilio, tenetur duplum testituere. Et nihilominus de danis tenetur satis facere laesis. Dum uero causa est dubia: utrum contineat iustitia, uelne: dum iibi remanet dubia uiqui ad diffinitionem eausae: licet aduocato procuratori, & iurisconsulto iuuare chetulum secundum do. Anto.

¶ Potet tamen ut dicit beatus Tho, aduocatus defendens causam iustam prudenter occult: re ea, quibus impediri posset processueius: sed non licet ei aliqua falsitate utiSicut iuste bellantes possunt bellare ex insidijs, sua prudenter occultando: non autem fidem, uel promiisa uiolando.

¶ Quantum ad articulum tertium dubitatur primo. Cui personae iudiciales adrestitutionem obligatae tenentur restituere, quae iniuste receperunt. Respondetur generaliter post Alex. par. iij. q. xlmembro. vj. ar. iij. Quia aut dans huiusmodi pecuniam turpiter dedit ad corrumpendum iudicem assessorem, testenuel huiusmodi: directe, uel indifecte. Directe, ut iustitiam faciat. Indirecte, uisibi inclinetur spe certitudinis uictoriae: & tunc non debet restitui ei, qui dedit: quia turpiter dedit: sed pauperibus: ueei in cuius iniuriam datum est, cui etiam omne damnum passum restituere tenetur. Si autem non dedit turpiter: sed in tentione bona: ut faceret, quod face- re tenebatur: ut quod iudicaret iuste: uel proferret uerum testimonium: aut daret iustum consilium: ut sic ius, & quietem consequeretur: tunc iniuste recipiens secundum praedicta restitueretenetur ei, qui dedit. Et ita generaliter dicendum est in similibus.

¶ Dubitatur secundo; utrum iudex non condemnans partem unam puta iustitia carentem in expensis: teneatur ipse de suo restitue re alteri parti. Respondent communi ter doctores,; quod tenetur, si fuit petitum alias non: quia iudex non iudicat de his, quae non petuntur. Sic simitat glo. in.c. finali de rescriptis scilicet sancimus. C. de iudi.

¶ Dubitatur tertio: de condentibus leges iniquas: an ad aliquam restitutionem teneantur. Pro responsione nota: quod lex iniqua est, quae est contraius naturale, uel diuinum: aut contra ius positiuum: contra libertatem ecclesiasticam: aut facta ad opprimendos pauperes, & iustitiam in pediendam: ut dicit Hostien. lib. v. de restitutionibus. S. Quidi de condentibus leges iniquas: multa ad haec iura allegans.

¶ Quo praemisso respondetur per duas propositiones.

¶ Prima. Licet de iure talia statur: non ualeant: tamen facientes ea, & consentientes. ac uoluntarie ea obseruantes: atque secundum ea iudicantes, peccant mortaliter. Et si sunt contra etcle hasticam libertatem sunt exconmunicati. Primum probatur; quod non ualeant: dist. viij. quae contra mores. Vnde Esaiae. x. Vae, qui condunt leges iniquas: & scribentes iniustitiam scripserunt: ut opprimerent in iudicio pauperes: & uim facerent causae humilium populi mei: ut essent uiduae praeda eorum: & pupillos diriperent: quid facietis in die uisitationis, & calamitatis &c. Ex quo patet sacundum; quod mortaliter peccant. Vae. n. non imprecatur scriptura regulariter: nisi ex processu mortalis peccati: tertiumpatet in capitulo. nouerit fraternitas tua. de sententia excommuni. in qua de cretali septuplices personae excommunicantur. Primo, omnes illi, qui statura edita, & consuetudines introductas contra ecclesiae libertatem fecerunt seruari. Secundo omnes, qui eadem statura non fe cerunt deleri, quam primum sciuerunt: si tamen potestatem delendi habent. Tertio: omnes statutarij eorundem. Quarto: scriptores talium statutorum. Quinto: potestates, consules, rectores, & con filiarij locorum: ubi praedicta statura de caetero edita fuerint Sexto: quicunque; iudicant secundum ea. Septimo, quiiudicata redigunt in publicam formam.

¶ Secunda propositio. Statuentes leges iniquas, restituere tenentur omne damnum, quod prouenit alicui ratione talis legis. Similiter, & omnes eam uoluntarie obseruantes; & eius occasione aliquid acquirentes. Hanc propo sitionem Angelus in summa in uerbo. lex. S. ultimo, ostendit per simile: sicut participantes cum raptoribus tenentur, de quibus supra dictum est. Hoc quoad secundum partem propositionis. Quoad primam patet: quia tales staturarij, & caeteri hac occasione excommunicati, dant efficacem occasionem damni: ergo tenentur ad restitutionem per c. frequentissime allegatum. si culpa. de iniurijs.

¶ Dubitatur quarto: utrum pauperibus, ac impotentibus teneantur aduocati gratis patrocinari. Respondet Alexanderpar. iij. q. xliiij. mem. j. quod segisperiti consilium, & aduocati patrocinium tenentur gratis miserabilibus personis, quae non habent, quod tribuant: & propter defectum consilij, & patrocinij amittunt causas suas, & grauantur iniuste. Probat hoc auctoritas Amb. li. de officijs di. Grandis culpa est, si tesciente fidelis egeat. Si seias eum sine sumptu esse, & famem tolerare, erumnas pperi, qui egere erubescit. Si in causam ceciderit, aut captiuitatis suorum, aut calunniae: & non adiuues. Grandis culpa est iurisperito miserabilibus personis subtrahere iuris consilium: & aduocato sub trahere patrocinium. Praeterea medicus tenetur pauperi languido impendere cum tam, & consilium medicinae: ut dicit bea tus Simmachus. Non est grandis disse- rentia, utrum laetum inferas, uel admittas. Mortem enim languidis probatur in fligere: qui hanc cum possit, non excludit. Ergo pauperi oppresso iniuste tenetur aduocatus impendere patrocinium pari ratione. Item: quia secundum legenboui inimici errantitenemur subuenire, eumque reducere. Exo. xxiij. Multo fortius iurisperitus pauperi ignorantitene tur consulere: & aduocatus patrocinium impertiri. Et dicit Ange. in sum. in uer. aduocatus. S. x. Iudex sciens talem impotentem tenetur sibi prouidere de aduo cato, quod si non facit: peccat similiter sicut aduocatus. ambomortaliter: si pauper ex defectu patrocinij graue damnum incurrit, uenialiter uero si seue. Debet ergo iudex praecipere uni ex aduocatis, quod gratis aduocet pro tali impotente, & paupere. Et si ei nollet obedire: debet ei iudex officium interdicere ad uocatiois.

¶ Quinto dubitatur: utrum liceat pecuniam pro sigillatione literarum setentias iudicium: iustitiam; aut alios actus iudiciales: uel donationes liberales, siue gratias continentium extorquere. Ad hoc dubium respondetur per unican¬ propositionem, quae est haec. Extorquens pecuniam: aut rem pecunia appreciabiem pro sigillo literarum: iustitiam uel gratiam continentium ultra ualorem materiae, qua sigillatur: iniuste grauat proximum: & ad restitutionem obligatur. Hanc propositionem probabiliter pono quantum subiectae rationes probant: offerens eam pie corrigenti. Prius tamen intellectum eius declaro: postea probationes examinandas adduco.

¶ Dicitur primo: extorquens per quod excluditur datum liberaliter. Quoniam si quid mere liberaliter donaretur sigillatori: sicut gratis daretur: ita gratis accipi posset: nisi donans donare non posset: ut monachus: aut sigillator recipere: quia praecepto superioris esset, phibitus. de quosupra. q. ij. huius dist. ar. j. Dicitur autem extorquere, quisigillare renuit nisi data pecunia. Hic enim metu maioris damni compellit proximum addandum pecuniam: etiam uini infert retinendo, & negando, quod proximo debet: nisi data pecunnia: & sic extorquet.

¶ Dicitur etiam pro sigillo: quia si daret ob aliam cam, ut puta, si proximus esset debitor sigillatori ex mutuo, uel alia quacunque causa: etiam si non sigillaret. Et sig illator renueret sigillare: nisi debitum solueret: licet non careret specie mali: tamen non teneretur ad restitutionem: quia non extorsisset alienum: sed suum, siue sibi absque sigillatione debitum.

¶ Sic intellecta propositio probatur triplici ratione. Primo: quantum ad utramque partem. Duo enim dicit: scilicet quod extorquens &c. iniuste grauat: & quod ad restitutionem tenetur. Secundum sequitur ex primo.

¶ Est ergo prima probatio extor quens pecuniam a proximo iuxta mentem propositionis, committit crimem concussionis proximi: ergo in iuste grauat proximum: & tenetur ad restitutionem. Consequentia tenet: quia concussio grauamem est iniustum obligans concussorem ad grauaminis restitutionem: ut patet ex notabili quarto: & allegatis ibidem. Antecedens probatur: quia sigillator exigit pecuniam a proximo, quam sibi non tenet per metum seu minas, nisi des, non sigilla: bo: ergo est concussor. Antecedens prbatur: quia pecuniam, quam exigit proximus, sibi non tenetur: quia suppono; quod proximus non sit debitor sigillatori ante sigillationem, alioquin nihil ad conclusionem. Nec sigillator sigillando lite ram proximi reddit eum debitorem; nisifortetanti, quantum ualet materia sigisli: & aestimatio laboris in sigillando. Sed pecunia extorta longe maioris est ualo ris: quia pro cera, uel plumbo unius denarij: exiguntur plures floreni: ergo illius excessus non constituitur proximus debitor: & per consequens exigens ultra debitum est concussor. Si concussor: tenetur ad restitutionem: ergo propositio quantum ad utramque partem est uera.

¶ Secundo probatur: quicunque exigit pecuniam a puoximo pro testimonio ueritatis perhibendo: iniuste grauat proximum, & tenetur ad restitutionem ex conclusione septima, & eius probatione. uendit enim testimonium ueritatis non uendendum: sed sigillator extorquens pecuniam pro sigillo est huiusmodi: nam sigillum literae appositum nihil aliud est, quam testimonium ueritatis assertae in litera si gillata. Nam si litera continens sentem tiam sigillatur: non ibi profertur, seu da tur sententia: sed asseritur prolata in tribunali a iudice, cuius assertionis testimonium est sigillum. Vnde regulariter in literis scribitur. In quorum testimonium sigillum tale praesentibus est appensum. uel aliquid simile, quo manifeste in nuitur figillum esse testimonium in lite ra assertorum. Sed sicut non licet uendere sententiam iustam: ita nec testimo nium uerum secundum August. supra allegatum. Vnde breuiter qui tenetur dare sententiam gratis: tenetur etiam testimonium (quo sententia uti possit, dare gratis.

¶ Ex illo sumitur quaedam confirmatio primae rationis. Requisitus ad testimonium ueritatis perhibendum: tenetur illud perhibere eo modo, quo necessarium est proximo requirenti uer bo, scripto, uel sigillo, ut ostensum est in probatione septimae conclusionis, & non nisi gratis ex statim dictis: sed exigens pecuniam pro eo, quod tenetur gratis ex¬ hibere (alias non exhibiturus) incidit inuitium concussionis: ex notabili quarto primi arti. ergo extorquens pecuniam pro sigillo, quod testimonium est ueriritatis: est concussor proximi: & ita iniuste grauans, & ad restitutionem obligatus.

¶ Tertio probatur omnis acquirens dominium alicuius rei a uero domino iniuste, & quasi uiolenter simpliciter, uel per metum: iniuste grauat proximum, & ad restitutionem obligatur: sed extorquens pecuniam pro sigillo est huiusmo di: ergo. Consequentia nota cum maiori. Minor probatur: quia translatio dominij, & pecumae exactae pro sigillo sit per metum maioris damui: nec est donatio libera: nec contractus: ergo non iusta. Tenet consequentia; quia ut dictum est in. ij. q.huius distin. omnis iusta translatio dominij sit per liberam donationem, uel contractum: sed neutrum est in proposito. non donatio libera, manifestum est. quia expectatur aliquid pro dono scilicet sigillitestificatio. Nec contractus; quia nec permutatio: nec emptio: aut uendi tio: quia ille quatenus sint iustae requirunt aequalitatem conmutatorum, & rei emptae, & mercis. Sed inter pecuniam exa ctam, & materiam sigilli: laboremque; sigillandi nulla est aequalitas. Nec est mutuum: quia nulla expectatur redditio exactae pecumae. Nulla ergo assignari potest species iusti contractus.

¶ Praeterea ridicusum est dicere rem gratis dare, cuiusius utendi non conceditur nisi pecunia mediante: & iniustum est pro facultate pecuniam exigere: procuius dominio, & proprietate prohibetur pecunia dari. Nam concesso antecedente conceditur & necessario consequentia. Dominium autem, & proprietas nihil aliud est: ut dicit Ange. in sum. nisiius habendi, possidendi, fruendi, utendi, ac disponendi, de aliqua re pro libito uoluntatis: uel secundum aliquem determinatum modum a quadam superioritate, uel auctoritate diffinitum. Ideo nihil est concedere omnium gratis: & pro iure utendi extorquere pecuniam: cum in concessione dominij includitur concessio iuris utendi. Ad qud enim ualeret datio rei: si non daretur ius utendi ea. Cum autem iustitia, & gratia gratis sunt concedenda QDe iustitia patet) & de gratia: quia nisi gratis daretur, iam non esset gratia secundum apostolum Sequitur, quod sigillum testimoniale dationis, sine quo dato uti non potest: non nisi inique datur pro pecunia. Ridicu- lum est dicere: do tibi rem hanc gratis: sed ut ea uti ualeas: dabis centum.

¶ Ex quibus uidetur satis deductum: quod pro sigillo testimonmali, nihil potest iuste exigi.

¶ Sed forte quis diceret. Pecunia in sigillatione recepta non accipitur prosigillo, seu testimonio: sed pro labore iudicis: & eius necessaria, & honesta pro- uisione, & personarum ad iudicium, uel officia necessaria assumptorum. Item: prosustentatione principis, seu domini rectoris reipublicae. qua possit ad utilitatem plebis sibi subiectae regere: & omnibus iustitiam ministrare. Sed ad hoc respondetur: quod iudicibus ordinarijs, ac rectoribus deputata sunt stipendia, ut possint iustitia gratis ministrare. Sed reuera ubi sigillum uenditur: iustitia non gratis ministratur. Suo modo de caeteris personis, quae laborant: & ipsi pro suis laboribus mercedem condignam recipiunt: ut dictum est de aduocatis. Sitamen stipendia deputata non sunt: & pro laboribus loco stipendij acciperetur pecunia: iam non daretur pro sigillo: ut dictum est in declaratione conclusionis. Et ita non militaret contra conclusionem, in qua notanter dicitur pro sigillo. Praeterea tunc acceptum debet commensurari stipendio, & honesta prouisioni, & non ex cedere: alioquin peccato concussionis non excusatur.

¶ Quod autem additur de principe, rectore reipublicae &c. Dicendum, quod si non sufficientem prouisionem necessariam ad defensionem, & utilem gubernationem suorum subditorum: subditi sui tenentur prouidere. Et imponere potest collectam inter regendos aequaliter destribuendam, qua non unus plus aliograuetur: ut dictum est praecedenti qua stione. Ad illam quoque prouisionem forenses in iudicio litigantes non tenentur: quia non sunt sui subditi: & nullum habet ius ab illis aliquid exigendi pro¬ regimine suorum.

¶ Sed forte pro sustenratione iudicum, & eorum, qui necessa rij sunt ad iudicium in casu praedicto aliquid exigere moderatum posset recipere aliquam excusationem: maxime ubi non apparet prohibitio iuris contraria, Sed hoc non erit contra responsiuam propositionem.

¶ Sed adhoc diceres. Consuetudo generalis est aliquid recipere pro sigillo: ergo est tenenda. per. cap. ad apostolicam. de simonia. Respondetur: quod ista consuetudo non consuetudo, sed corri ptela est: quae non pietas, sed turpis exactio introduxit: ideo non ualet. Nec excunsat, ut dicit cardinalis in clemen. statutum. de esec. Et irrationabile est, quod ab exactione ortum habet. Si uero a principio orta est ex libera donatione, non potest dici consuetudo: quia ex do nato ex mera liberalitate non inducitur consuetudo: sed quaelibet donatio habet effectum suum: ut dicit Angelus in sum. in uerbo iudex. S. xv. & capitulum. ad apostolicam. loquitur de consuetudine laudabili, quam pietas fidelium induxit. Sed hanc auaritia inuenit: non ad pretatem, sed maxime pauperum, & diuitum grauamen. Nec concedit papa exactionem in allegato capitulo, sed eam prohibet committens ordinario, quod is compellat seruare consuetudinem, qua inuenit piam, & rationabilem. Et tantum de hac quaestione.

¶ Dixi quae sensi, in quibus si erratum est, rectius sentientium, non muneribus excaecatorum correctio nis limam exposco, quorum iudicio mesemper pleno corde subijcio: quia ecclesia ordinando stipendia eis, qui publicis praeficiuntur officijs: non intendit ea prouidere pro minus idoneis: sed sine personarum acceptione dignis, & officio idoneis: ideo dum minus idonei promouentur: non concurrit consensus eccessiae simpliciter ad recipiendum stipendia ordinata: sed conditionalis. Ideo circa acceptionem personarum in promotionibus quaeritur consequenter & septimo circa hanc dist. xv.