Quaestio 1

QVAESTIO II.: CIRCA hanc distinctionem, Qu quae caeteris latior est: quaeQXSp rendum primo erit de uirtueExzaXV tibus in genere, ut sequentibus fundamentum solidius iaciatur. est ergo quaestio. Vtrum uirtus sit habitus, potentia, passio, uel actus.

¶ Solito more tribus articulis quaestioabsoluetur. Primo praemittentur notabilia terminorum declaratiua. secundo conclusiones inferentur: & tertio mouebuntur dubia.

¶ Quantum ad primu notandum, licet uirtus multipliciter accipitur in scriptura: aliquando per potentia. ut in Pl. xxxij. Verbo dumn caelifirmati sunt: & spusoris eius omnis uirtus eorum. Et. i. Paral. s xxix. Inmanum tuauirtus, & potentia Quam: doque pro fortitudine corporali: ut in plxxj. Aruit tamquam testa uirtus mea. Quandoque per uictoria. Iudith. xiij. Nobiscum deus, qui fecit uirtutem in Israel. Quiq. per armatura bellica. i. Macha. i. dicitur de Alexandro magno. Congregauit uirtutem, & exercitum fortenimis. Quque pe fructu rei. Iohel. ij. Lignum attulit fructu suum: si¬ cus, & uinea dederunt uirtutem suam, Quandoque pro operatione, aut actu exteriori. Mar. vj. Non poterat ibi ullam uirtutem facere: nisi paucos infirmos impositis manibus curauit, & inpsex. Virtutem operum suorum annuntiabit populo suo. Quandoque pro principali agente: ut Mat. xxiiij Virtutes coelorum commouebuntur, alijsque multis modis sparsim inscriptura positis: hic tamen accipitur pro quantate accidentali principio operatiuo inhaerente: ipsum & opus eius, ad quod inclinat, perficiente; & secundum hanc acceptionem dicitur in Ps. Ixxxiij. Ibunt de uirtute in uirtutem: uidebitur deus deorum in sion. Et secundum hanc acceptionem consequenter siet sermo de uirtute.

¶ Secundo notandum, quod philosophus ij. Ethic. inuestigans diffinitionem uirtutis moralis: praesupponit eam esse aliquic in anima. Et ion inquirit, quae sint in anima: ut istis cognitis, inquiratur, quod horum sit uirtus. Asserit autem tria esse in anima. c. vscilicet passiones, potentias, & habitus. inferens quod horum aliquod erit uirtus. Videndum itaque, quid per illos terminos importetur.

¶ Passio igitur diuersimode accipitur. Vno modo multum generaliter pro acquisitione, uel de per ditione alicuius formae: aut inceptione, uel deffinitione alicuius rei: quo modo sub jectum quodlibet acquirendo formam, aut perdendo acquisita. similiter omnequod generatur, aut corrumpitur, dicitur pati: & forte adhuc generalius accipitur, ut est generalissimum praedicamen ti passionis. Sedo modo accipit aliquantulum strictius pro quacumque inclinatione rei in aliquid acquirendum, uel coser uandum: siue sit inclinatio naturalis in disticta a potentia: siue distincta siue rei superaddita: & sub hac generalitate loquitur de passione Gerson cancel. Paris. in suo trac, de passione animae. Et sic non semper distinguitur a potentia inclinata: sic etiam naturalis instinctus; qui nihil superaddit naturae: dicitur passio. His autem duobus modis non accipitur in proposito: sicut nec illis modis accipit philosophus ij. Ethic. Tertio accipitur secundu mentem philosophi, prout distinguit contra potentiam, & habitum: pro forma aliqua in potentia appetitiua nata regulari ratione recta. Et hoc modo accipitur tripliciter. Vno modo generaliter pro qualibet huiusmodi forma potentiae appetitiuae: siue sit actus elicitus, siue qualitas actum elicitum consequens: ut delectatio, uel tristitia: siue est appetitus sit sensitiuus, siue intellectiuus. Secundo modo strictius pro huiusmodi forma appetitus sensitiui: & sic excluduntur passiones partis intellectiuae. Tertio modo strictissime pro solo actu elicito appetitus sensitiui: & sic excluditur qualitas sequens huiusmodi actus: & ita uidetur accipere philosophus cum. ij. Ethic. c. v. dicit delectationes, & tristitias sequi passiones. Et addunt aliqui adhuc magis uocabulum restringentes: quod strictissime accipitur tantum pro actu elicito intenso uehementer ad actum exteriorem impellente: & illo modo actus remissus non dicitur passio: nec habens actus remissos dicitur passionatus: sed qui tales habet intensos. Prima acceptio ultimarum trium satis communis est: & secundum hanc potest passio sic descrsbiPassio est forma, seu qualitas distincta a cognitione existens subjectiue in potentia operatiua requirens cognitionem actualem ad suum esse existere. Per primum excluditur omnis cognitio actualis, siue sensitiua, siue intellectiua. Per secundum excluduntur omnes habitus cognitiui: quia illinon inhaerent potentiae appetitiuae, ut talis est. Per tertium excluduntur omnes habitus appetitiui in sensu, uel uolun tate: immo generaliter omnes habitus, qpossunt esse sine actuali cognitione: ut in dormiente. Ex illo sequitur, quod ois actus appetitiuus tam sensitiuus, quam intellectiuus: hoc est omnis sensualis appetitio, & omnis uolitio actualis, etiam de lectatio, uel tristitia consequens in appetitu sensitiuo, aut in uoluntate est passio: nam quodlibet horum est forma distincta a cognitione. Est est subjectiue in appetitu sensitiuo, uel intellectiuo regula bile ratione mediate, uel immediate. Mediate in appetitu s esitiuo immediate in uoluntate. Et requirit actualem cognitio¬ nem ad sui existentiam. Primum patet, quod actus eliciti appetitus sensitiui sint passiones: tum quia philosophus exem plificans de passio nedicit. Dico autem passiones quidem concupiscentiam, iram. timorem, audaciam, gaudium, amicitia, odium, desiderium. Haec autem sunt actus appetitus sensitiui, quos consequuntur delectatio, uel tristitia: ut ibi dicit philosophus. Nec accipiuntur ibi pro habitibus, quia ab illis distinguit passiones: & quodicant actus clarius exprimit. c. ej. ubi ait. Virtus autem medij erit conjectatrix: dico autem moralem: hoc enim est circa passiones, & operationem: in his autem est superabundantia, & de fectus, & medium. Et exemplisicans de passione ait. Puta, & timere, & audere, & concupiscere, & auerti id est fugere, & ira sci, & misereri, quae omnia dicunt actus potentiae appetitiuae: tum quia secundum philosophum tria sunt in anima: ut dictum est Manifestum est autem, quod in anima sunt actus, & operationes, quae non sunt potentia: neque habitus: ergo passiones. Et nisi passio esset actus non sufficienter probaret, quod uirtus est habitus: per hoc, quod probat, quod non est passio, nec potetia: quia dici posset, licet non sit potentia, nec passio: est tamen actus. Tum est quia ubi in tram slatione ueteri habetur passiones: noua tram slatio hent affectus. Affectus autem est actus potentiae affectiuae: nihil. enim poni potest in appetitu nisi actus, quem praecedit appraehensio obiecti: & cosequens delectatio, uel tristitia, & habitus: nam posita apphensione, seu cognitione obiecti sensibilis siue intuitiua siue abstractiua: statim ge neratur actus in potentia appetitiua, quo prosequitur, amat seu desiderat, si fuerit conueniens: aut quo fugit, odit uel timet: si appraehenditur ut disconueniens: & illum sequitur delectatio uel tristitia: nec aliud ponit in potentia appetitiua excepto habitu. his enim omnia possunt saluari. Quicquid ergo est in potentia appetitiua praeter habitum, est actus aut delectatio, uel tristitia consequens actum: & per consequens passio: quia uniuersaliter quicquid est puium delectationi, uel tristitiae se cundum philosophum est passio.

¶ Si diceres. Tunc omnis cognitio rei actua lis est passio: quia nec potentia nec habitus. Respondetur, quod cognitio non est passio: sed est praeuia passioni: & causa eius partialis, quae cum potentia causat passionem: nec requiritur obiectum ad productionem actus appetitus: quia sine objecto per solam notitiam abstractiuam, quae haberi potest in absentia obiecti, & potentia, elicitur primus actus appetitus. Obiectum autem sine cognitione intuitiua, uel abstractiua non mouet appetitum ad actum prosecutionis uel fugae.

¶ Consequenter dicitur ad philosophum, solum loquitur de anima, ut appetitu, in quo tantum est uirtus moralis: de qua ibi tractat. Vult igitur, quod anima, ut est potentia appetitiua: nihil est nisi passio. potentia & habitus: & hoc sufficit sibi ad probandum, quod uirtus moralis sit habitus. Nec obstat, quod philosophus dicit, quod propter passiones non dicimur studiosi, uel praui: nec laudamur, neque uituperamur. Secundum actus autem laudamur, & uituperamur. Laudabilis quippe est, qui bene agit: quoniam sicut propter passiones; ita propter actus secundum se consideratos simpliciter: ut sunt actus appetitus sensitiui: non ut conformiter, uel difformiter rationi rectae sunt eliciti, nullus laudatur, uel uituperatur: sed secundum passiones, & actus ut conformes, uel difformes rationi rectae laudamur, uel uituperamur: satis ostendit. Et probat dictum suum philosophus simul ostendens per passiones intelligi actus, cum ait. Et quoniam secundum passiones neque laudamur, neque uituperamut. Non enim laudatur, quitimet: neque qui irascitur: neque uituperatur, qui simpliciter irascitur: sed qui qualiter scilicet timet, uel irascitur secundum uel contra rationem. Ecce de passione loquens exemplificat de actibus timere, & irasci. Vult ergo philosophus, quod laus, & uituperium non conuenit passionibus intrinsece essentialiter, & exse: sed per quandam denominationem extrinsecam: scilicet per moderationem uirtutis: ut statim se quitur. Ex quo etiam sequitur, quod quanto ali¬ quis est magis passionatus, sicut oportet, & quando oportet, & propter quid oportet &c. tanto laudabilior est, & uir tuosior: & econuerso. Magis passiona tus sicut non oportet, & quando non oportet &c. est magis uituperandus, magisque uitiosus. Et sicut uirtus habet seda repassiones: ita, & actus appetitus sensi tiui. Virtutis enim excitare passiones, & actus, quod idem est, quando oportet: puta irasci, timere, audere &c. quia uirtus potest horum esse causa partialis: mediante tamen suo actu elicito: ut in fra dicetur. Eius etiam est sedare passio nes uitiosus, & refrenare, seu superabum dantes siue deficientes: & reducere ad medium secundum debitas circumstantias: hoc est conibere appetitum sensitiuum: ne eliciat actus contra rationem: & excita re, ut eliciat secundum rationem:

¶ Sed suppositum: scilicet quod omnis uolitio actua lis sit passio: patet: quia in uoluntate ponitur amor, odium, spes, metus, & gaudium. Similiter delectatio, & tristitia, quae sunt passiones: sed amor est quoddam uelle; odium nolle. Et qua ratione unus actus uolendi est passio: eadem & alius. Item quod uirtus moderatur, est passio: sed uirtus primo moderatur actus uoluntatis & mediantibus illis caeteros: ergo actus uoluntatis sunt passiones.

¶ Tertium scilicet, quod delectatio, & tristitia sint passiones satis ab omnibus concessum est: haec autem non sunt actus, sed consequuntur actus: quid ex eo patet: quia actus possunt remanere sine delectatione, & tristitia: sicut patet de daemone, qui necessario diligit se: & tamen in hoc nullo modo delectatur. Similiter angelus bonus habet nolle respectu alicuius, quod euenit. Nollet, enim hominem peccare, ad cuius custodiam de putatus est: & tamen ex hoc, quod homo peccat mortaliter, nullo modo tristatur: quia sicut in danato non est delectatio: ita in beato nulla est tristitia. Naturaliter tamen delectatio, & tristitia non possunt esse sine actibus appetitus: quia ab eis causantur: & ab eis conseruantur: & sicut de uoluntate, sic de appetitu sensitino.

¶ Si uero passio accipitur secundo modo: diffiniatur, ut prius duntaxat, ubi dicitur in potentia appetitiua, dicatur in appetitu sensitiuo: & sic excludit passio in uoluntate. Et illo modo describit Damas. lib. ij Passio est motus appetiti uae uirtutis sensibilis in imaginatione boni, uel mali. Et Eustratius. Est motus appetitus sensitiui in phantasia boni, uel mali. Et accipitur motus pro inclinatione actuali, qua appetitus actualiter tendit in bonum prosequendum, aut in malum fugiendum: aut in adepto bono quiescendum, quod additur propter uosuptatem, & delectationem, secundum quam non inclinatur appetitus in aliud: sed pe eam sistit, & firmatur in opere, uel obiecto. unde x. Ethic. Coauget autem operationem propria delectatio. Et satis concordat cum diffinitione suprascripta, in qua licet non ponitur clausulainimaginatione, seu phantasia id est in appraehensione boni, uel mali tamen satis innuitur in eo, quod dicitur requirens cognitionem actualem. Nam cognitio actualis repraesentat obiectum appetitui sub ratione boni id est conuenientis, aut mali. 1. disconuenientis. unde haec clausula. in imaginatione boni uel mali, nihil excludit, uel includit: sed exponit obiectum passionis. Obiectum enim proprium actus appetitus est bonum, uei malum appraehensum. Si tertio modo accipitur: diffiniatur sic. Est actus elicitus appetitus sensitiui requirens cognitionem praeuiam ad sui existentiam: & sic per primum actus elicitus excluditur delectatio, & tristitia: per secundum habitus. Tertio notandum, quod potentiae secundum philosophum, dicunt secundum quas possibiles harum dicimur: puta potentes irasci, tristari, misereri. Vbi nota, quod potentia dicitur a posse: est autem posseagere: & posse pati. Et secundum hoc est duplex potentia, actiua, & passiua: & potest sic in genere describi. Potentia est principium principale agendi, uel patiendi. Dicitur principale propter principium minus principale, determinatiuum, uel instrumentale & per hoc excluditur habitus, qui non principaliter producit: sed determinat potentiam ad certum modum agen¬ di. In proposito bene, uel male: excludum tur etiam dispositiones qualitatiuae in materia, quae determinant materiam ad huius, uel illius formae susceptionem, Voco autem principium principale, cui primo siue ex se non per aliud conuenit posse agere, uel pati: sicut intellectus, cui primo conuenit intelligere, & homini per intellectum: & ideo homo non est potentia intelligendi, aut uolendi: quia sibi non conuenit intelligere, & uelle primo immediate per se: sed mediate, mediante alio, scilicet intellectu, & uoluntate. Vtrum autem anima sit potentia: an intellectus, & uoluntas distinguantur ab anima, dictum est lib. ij. disti. xvj. diffuse. Appetitus ergo est potentia actiua, & passiua respectu passionum: quia ipsas efficit, & recipit. Ipse enim primo irascitur, ipse miseretur, ipse tristatur, ipse amat, odit, &c. producendo huiusmodi actus, & in se recipiendo, & utrumque tangit philosophus: potentiam recipiendicum dicit: passibiles harum dicimur. Transsatio noua habet. Quibus ad hos effectus suscipiendos idonei esse dicimur. Potentiam agendi cum addit: puta irasci, misereri &c. Nam irasci est appetere uindictam, misereri petere ablationem miseriae: & sic de alijs. Et per hoc patet differentia inter potentiam (ut hic accipitur) & habitum: quia potentia est principium principale, & principium quod: quod primo denominatur ipsa actione, uel passione. Habitus est minus principale, & principium quo: quod non denominatur actione uel passione. non enim dicitur habitus intelligere, aut uelle, amare, uel odire: sed ipso habitu potentia disponitur ad intelligendum, uolendum, amandum, sic uelsic: bene uel male.

¶ Quarto notandum circa illum terminum habitus, licet multipliciter est aequiuocus: ut uult philosophus in postpraedicamentis: tamen in proposito accipipitur, pro qualitate quadam animae quae determinat potentiam in agendo. unde dicit philosophus. Habitus, dico secundum quos ad passiones nos bene, uel male habemus: puta ad irasci: siquidem uehementer, uelremisse male habemus: si medie bene. Potest ergo habitus secundum hanc acceptionem sic describi accipiendo pro habitu acquisito: nam de habitibus infusis postea tractabitur. Est er go habitus acquisitus qualitas absoluta, difficulter mobilis, ex actu uel actipus potentiae uitalis genita ad similium actuum productione potentiae inclinatiua.

¶ Dicitur qualitas, quod accipitur pro qualitate accidentali, ad excludendendam formam substantiale, & potentia, quae identificatur formae: ut dictum est in ij. quae sunt principia actiua principalia suorum actuum, & operationum.

¶ Dicitur absoluta, quia habitus non est respectus, nec tatum modus rei. Primum patet: quia habitus est productiuus actus: ut dicetur. Respectus autem non est de numero actiuorum. Praeterea habitus ab aboluto causatur, & est causa absoluti, ergo & ipse est res absoluta: cum causa sit praestantior effectu. Relatio autem est minimae entitatis. Antecedens probatur: quia causatur ab actu potentiae appraehensiuae, & affectiuae: & est causa actus huiusmodi, ut dicetur: talis autem actus est res absoluta: quod probatur de uno actu tali: & eadem ratio est de omnibus, similiter de habitibus. Probatur autem de actu beatifico scilicet uisione, & fruitione dei. Ille enim actus est qualitas absoluta: quia est maxima perfectio accidentalis creaturae rationali possibilis: ergo est quid absolutum: cum absoluta perfectiora sint relationibus, quae, ut dictum est, minimae sunt entitatis. Praeterea respectus huiusmodi non sunt ponendi, ut ostensum est in. j. distinctio. xxx. quaestio. j. Secundum probatur, quod non ut modus rei, & non res: quia quaero, quid intelligis per modum rei: aut aliquid inhaerens rei, a quo res, cui inest, sortitur denominationem connotan¬¬ tem habitudinem rei accidentalem: & sic omne accidens est modus rei, cui in haeret: sed hoc non obstante, accidentia sunt qualitates absolutae. Aut per modum rei intelligit aliquid in re ab ipsa indistinctum tealiter: non tamen omnibus modis eadem sibi sed nihil tale est ponendum in creaturis: eo quod omnia habentia esse subjectiuum in creaturis non eadem omnibus modis distinguuntur realiter, & essentialiter Siquidem praeter distinctione realem, & & essentialem in habentibus esse subiectiuum: & rationis in habentibus esse obiectiuum, aut aggregatum ex his in istis, & illis, nulla alia distinctio reperitur in creaturis: ut nunc supponit ex primo.

¶ Prae terea, etsi aliqua non identitas alia, puta formalis poneretur in creatura: tamen quod est idem rei realiter est uera res: igitur modus rei (si est ide rei realiter cuius est modus) est uerares, sicut res ipsa, cui est idem.

¶ Dicitur difficulter mobilis, per quod excluduntur actus potentiae cognitiuae, & appetitiuae, qui faciliter conrumpuntur: non enim permanent cessar ter potentia obiecti in se, uel in aliquo sui repraesentatiua. Habitus autem manet transeunte actu, etiam dum se potentia couertit ad aliud: ut patet in dormiente: & se ab actuali obiectorum consideratione auertente.

¶ Dicitur ex actu, uel actibus potentiae, scilicet elicitis genita propter species sensibiles, & intelligibiles immediate ab obiecto causatas, si ponantur: quia licet inclinent potentiam ad productionem actus cognoscendi: non tamen sunt habitus: quia non causantur ab actibus potentiae elicitis.

¶ Et dicitur notanter immediate ab obiectis causans quia illud, quod relinquitur post prima notitiam abstractiuam in sensu interiori, uel intellectu, inclinans ad similem notitiam abstractiuam, siue dicantur species memoriae, siue secundum alios intentiones, uere sunt habitus. Item ponitur etiam haec clausula ad excludendum uirtutes naturales, de quibus loquitur philosophus. vi. Eth. c. ulti. quae sunt qualitates, & dispositiones quaedam naturales disponentes ad uirtutes: sicut molles carne apti mente dicuntur. ij. de anima. Quidam enim per complexionem corporis disponuntur ad uirtutes, quidam ad uitia: ut cholerici naturaliter inclinantur ad iram: sanguinei ad mansuetudinem: per qualitates corporales, calorem scilicet frigiditatem, humorem, siccitatem, & eorum uaria temperamenta: quaequalitates praecedunt omnes actus potentiarum: & ideo proprie non sunt habitus. Inueniuntur enim tales uirtutes seu dispositiones in pueris, & brutis: ut dicit philosophus: in quibus non praecesserunt actus, ex qui bus generentur.

¶ Dicitur potentia uitalis: quia ex actibus potentiarum mere naturalium ad actum unum determ: natarum: quaeper actus sui frequentia non aliter assuefieri, aut magis ad similes inclinari possunt: non causatur habitus: ut dicit philosophus. ij. Ethico. c. i. Nullum natura existentium aliter assuescit: puta lapis naturaliter deorsum jactus, non utique afsuescet sursum ferri: neque si decies millies assuescet quis eunui sursum iaciens: non tamen omnis actus potentiae uitalis est generatiuus habitus: non enim illi, per quorum frequentatio nem potentia non plus inclinatur ad si miles actus, quam sine huiusmodi frequentatione. Vnde notitia intuitiua non generat de se habitum: quia si millies uideatur obiectum, non plus inclinatur potentia ad uidendum objectum, quam dum primo praesentatum est uisui. Siquidem non ipclinatur potentia ad uidendum intuitiue obiectu nisi ipso pr sente: & eo pante nopot non uidere, si nofuerit impeditum. Qui autem actus, & quarum potentiarum, generent habitus dicetur in dubijs. iij. art.

¶ Dicitur ultimo ad similium actuum productionem inclinatiua idest similium actuum cum potentia productiua: inclinare est, concausare: in hoc enim inclinat habitus potentiam ad productionem similium actuum: quia est causa partialis productiua similium actuum cum potentia. Quod autem habitus sit causa productiua actuum similium eis, a quibus ipse productus est, probatur communi medio: nam causa est, ad cuius esse sequitur aliud: quod intelligitur de causa efficiente, non materiali: igitur. Quando aliquid sic se habet, quod ipso posito aliud ponitur in esse simpliciter, uel in esse perfecto, aut intenso: & eo subtracto aliud non potest poni in tali esse simpliciter scilicet: uel ita perfecto sicut cum ipso: illud est causa eius. Sed posito habitu in potentia poni potest actus simpliciter, uel in esse perfectiore, quam eo non posito ergo habitus est causa actus: & non alia, quam efficiens. Consequentia nota. Maior probabitur infra arti. iij. Maior patet: quia nullum aliud medium est, quo probari posset aliquid esse causam alterius. Praeterea quamo aliquid dependet ab alioessentialiter: ita quod sine eo non potest esse naturaliter: hoc enim est depedere ab alio essentialiter: illud aliud habet se ad ipsum in ratione causae: quia omnis effectus sufficienter dependeta suis causis sufficientibus: alioquin sufficientes non essent: sed aliquis actus in esse simpliciter, uel in esse tali essentialiter dependet ab habitu: ita quod sine eo produci non posset in esse simpliciter, uel tali, ut in fra probabitur: igitur habitus ille habet se ad ipsum in ratione causae: & non nisi ratione efficientis.

¶ Item quando aliquid effectiue potest in aliud, in quod prius non potuit; habet aliquid, quod e causa effectiua eius, in quod prius non potuit: aut caret aliquo impedimento, propter quod prius in tale non potuit. Sed potentiaante habitum non potuit in certum actum, in quem potest existen te habitu: ut infra patebit. Nec est impedimentum aliquod amotum: ergo habitus erit causa effectiua talis actus partialis saltem cum potentia. Major rationis patet: quia: alias nulla assignari posset ratio, cur prius non potuisset sub lato impedimento: nisi quia prius aliqua causa necessaria defuisset. Existentibus enim omnibus necessariis ad effectus productionem potest poni effectus. Relinquitur igitur, quod habitus est causa actus: nec impedit, quod actus est causa habitus.

¶ Nec impossibilis est circulatio in causis essentialibus respectu eorundem effectuum specie, sed numero diuersorum: sic primus actus est causa habitus: & habitus est causa actus (non primo actus, a quo ipse causatus est: quia & omnem habitum praecedit. j. c. & ij. Ethico. Virtutes accepimus operantes prius. sequitur. Aedificantes aedificatores fiunt) sed actus alterius sequentis priori similis specie. Habitus enim non inclinat ad primum actum numero: sed ad actus alios iterum eliciendos aequales prioribus: unde habitus est genitus: dicit, ut diffinitio habitr. Et per hoc patet declaratio diffinitionis habitus.

¶ Verum quandoque habitus accipitur generalius pro qualibet qualitate inclinante potentiam ad actuum productionem, siue sit genita ex actibus similibus, siue non. Sic philosophus nominat uirtutes naturales habitus: quando tamen sunt qualitates corporales omnes actus praecedentes. unde ait. Etenim pueris, & bestiis naturales existunt habitus, & loqui tur de uirtutibus naturalibus. Sed diffinitus est habitus proprie acceptus secundum quod est genus uirtutis moralis.

¶ Adhuccirca illum terminum uirtus, accipiendo, ut supra dictum est: proqualitate proficiente operantem, & opus eius quo modo philosophus dicit secundo Ethicorum capit. sexto. Virtus est, quae habentem perficit: & opus bonum reddit. Notandum post Ockam in ii. senten quaest. x quod uirtus in proposito nihil aliud est, quam habitus inclinans ad actum uirtuosum. Cum enim habitus generetur ex actibus: ex uirtuo sis actibus generatur habitus uirtuosus: & ex uitiosis uitiosus. Ex quo sequitur, quod uirtuosum esse primo conuenit actibus, & per actus habitibus. Vnde. ij. Ethicor. cap. i. Oportet operationes aequales reddere: secundum harum enim differentias sequuntur habitus. & cap. tertio. Omnis animae habitus actibus, a quibus innatus est, fieri deterior, uel melior: si efficitur. Est autem innatus fieri ex operibus: ut ibidem praemisit philosophus. cap. secundo. Pro dicendorum in quaestione illa generali clariori, & diffusiori intellectu plurimum ualet Ockam. quaestio. x. xj. xij. xiij. tertij. sentent. Item quaestio sexta. quarti quodlibet de connexioneuirtutum: quae omnimode esteadem, cun quaestione. xi j. tertij. senten. Item quaest. xiij. xiiij. & sequentibus tertii quodlibet & quaest. xvj. secundi quodlibet &c. I

¶ Supposito itaque, quod esse uirtuosum primo conuenit actibus. & per actus habitibus, est consequenter notandum, quod ad actum esse uirtuosum tria requiruntur secundum philosophum. ii. Ethic. c. iiii. Primum est, eliciens actum opere. tur sciens non casu, uel ignoranter: sed ex ratione sciens, quid faciat. Et sic requ ritur, quod actus talis sit eliciendus secundum dictamen rationis. Secundum quod operetur eligens, & propter hoc. Et haec quidem conditio duo includit, quaeambo pertinent ad uoluntatem: sicut primum ad intellectum, seu rationem, Oportet ergo, operetur ex electione. libera: ita quod uoluntas ad ostensionem rationis non necessario: sed libere eligat operationem ipsam: hoc est libere uelit ostensum, uel dictatum a ratione: non necessario ex surreptione, uel passione. timore scilicet aut dolore, uel coactione. Nec sufficit sic elicere ex electione: nisi eliciatur propter hoc id est nisi eliciatur propter hoc, quia sic dictatum est a ratione recta: non propter lucrum, commodum, delectationem: aut aliam quam cunque causam, quam non dictat recta ratio. Hinc Ockam. quaestio. xiii. tertiidicit prudentiam actualem necessario remquiri ad actum uirtuosum: immo ita essentialiter sicut uoluntatem: cum tam uoluntas, quam prudentia actualis sit causa efficiens actus uirtuosi. Et prudentia actualis est aliquo modo prior actu uirtuoso: ut ibidem latius deducit Ockam: erit enim prior actu: sicut causa prior est suo effectu, uel saltem, quod simul producatur cum illo actu: simul dico tempore licet de facto natura sit prior illo actu uirtuoso: quia potest separari ab eo, & non econuerso. Haec ille. Et in quaestione de connexione uirtutum: & est quaestio. xii. tertii sententiarum: & quaest. vi. quarti quodlibet in articu. iiii. articuli tertii principalis pulchre ostendit actum prudentiae esse uere causam efficientem actus uirtuosi: sic quod impossibile est actum esse uirtuosum stante ordinatione diuina, quae nunc est: sine actu prudentiae: uide ibi. Tertium, quod ponit philosophus: est quod firme, & immobiliter operetur: & hoc quidem respici t rationem habitus, qui est difficulter mobilis, secundum quem habens eum operatur constanter quoad seipsum, & immobiliter quoad exteriora impedimenta, ita quod per nulla exteriora moueatur, quin operetur eligens propter hoc. Verum illa tertia conditio non requiritur simpliciter ad omnem actum uirtuosum: sed solum respicit actum ab habitu procedentem: patet autem, quod multi actus uere uirtuosi praecedunt habitum: ut dictum est. Ideo primae duae conditiones, uel tres (si secunda subdiuiditur in duas) sufficiunt ad hoc, quod actus sit uere uirtuosus.

¶ Ex illis sequitur corollarie: quod nullus actus potest esse uirtuosus sine recta ratione. Patet: quia oportet, quod eliciens sit sciens. Scientia autem ad intellectum pertinet, & rationem: unde carentes usu rationis actus uirtuosus habere non possunt: ut pueri amontes, & furiosi.

¶ Secundo sequitur secundum Ockam ubi supra. q. xiij. &. que xij. tertij sen. quod ad actum esse uirtuosum no sufficit conformitas ad rationem rectam aptitudinaliter. Et dico illum actum conformem rectae rationi aptitudinaliter, quae elicitur sicut ratio dictaret eun esse eliciendum, si inesset: licet non insit de facto: tunc probatur: tum quia non habens uium rationis potest elicere actum conformem rationi rectae, si inesset: ut potest indigenti dare eleemosynam: & tamen talis actus non est uirtuosus: quia non operatur sciens. hinc dicit philosophus. ii. Ethi. c. iiii Iustus, & temperatus est, non qui haec scilicet iusta, & temperata operatur: sed qui sic operatur, ut iusti, & temperati operantur: quia impossibile est, quod aliquis actus contra dictamen rationis, siue rectum, siue erroneum elicitus sit uirtuosus, quia qui contra comscientia agit, aedificat ad gehennam sumitur ex glos. super illud Rom. xiiii. Omne, quod non est ex fide, peccatum est. Ex fide glos. idest contra conscientiam. Sed uoluntas potest ex libertate sua uelle aliquid contra conscien¬ tiam erroneam: quod esset conformera tioni rectae, si inesset, ut dare panem indigenti, quem crederet errando non indigere: & itamen tale dare contra conscientiam esset uitiosum, & peccatum: licet conforme rectae rationi aptitudina liter.

¶ Tertio sequitur, quod ad actum esse uirtuosum non sufficit conformitas ad rationem rectam habitualiter: hoc est non sufficit, quod habitus rationis rectae in sit, cui actus conformetur. Probatur: quia habitus unus nunquam inclinat ad actum alterius habitus causando, uel regulando: nisi mediante actu proprio, ad quem immediate inclinat: sicut habitus principij non inclinat ad actum conclusionis: nisi mediante actu principij, ad quem primo inclinat: ergo habitus prudentiae siue rationis rectae non reddit actum uirtuosum, nisi quem regulat. Nec regulat actum uoluntatis nisi mediante actu proprio: sequitur ergo, Quo ad regulandum actum uoluntatis requiritur actus prudentiae: & ita non sufficit solus habitus. Et si quaeritur, quid est actum elici conformiter actum rationi rectae. Respondet Ockam ubi supra. q. xiij. tertij, est ipsum elici secundum rectam rationem regulantem, & dictantem talem actum esse eliciendum: quod quidem dictare, siue regulare non est aliud, quam specialimodo actum illum causare. Siquidem suspensa actiuitate uoluntatis, uel prudentiae, nullo modo diceretur actus ille uirtuosus. Et ratio est, quia uirtuosum, & uitiosum sunt nomina connotatiua: & significant actum non absolutem, sed connotando cum hoc actiui tatem uoluntatis, & prudentiae. Et quan do aliquod horum connotatorum deficit: non dicitur esse actus uirtuosus. Haec ille.

¶ Quarto sequitur, quod ad actum esse uirtuosum non sufficit conformitas eius ad prudentiam, seu rationem rectam actu inhaerentem. Probatur: quia stat prudentiam dictare aliquid esse uolendum certo modo: & quod uoluntas ex sua libertate ita uelit: non tamen quia ita dictabitratio recta: sed quia ita placet: uel per pter lucrum aliquod, aut delectationem in quo casu uelle illud, licet sit confor¬ me rationi rectae actualiter inexistenti: non tamen est actus uirtuosus: quia non est elicitus propter hoc, exponendo, ut supra.

¶ Praeterea nullus actus est uirtuo sus, qui eliceret a uoluntate ad nudam appraehensionem objecti: uel etiam apprae nensionem objecti cum certa circumstam tia, quam recta ratio non dictaret: sed uoluntas, quae elicit uelle alicuius obiecti, quod ratio recta dictat esse uolendum ex sola sualibertate: aut propter delecta tionem, uel aliam causam, quam ratio recta non dictaret: etiam eliceret uelle illud ad nudam ostensionem objecti: uel ad ostensionem eius, cum circunstantia, quam ratio non dictaret, ergo non est uirtuosus.

¶ Quinto sequitur, Quod ad hoc, quod actus uoluntatis elicitus sit uirtuosus, requiritur, quod eliciatur conformiter rectae rationi actualiter inexistenti, tamquam objecto actus sic eliciti.

¶ Partes huius corollarij patent ex prioribus usque ad ultimam, scilicet quod ratio recta esse debet obiectum actus eliciti, quae sic patet: quia quicquid tendit in aliquid propter altesum, tendit in utrumque tanquam in objectum: sic ut diligens proximum propter deum, diligit etiam deum, sic & uoiuntas uolens aliquid propter aliud, uult utrum que: & per consequens tendit in utrumque, tamquam in obiectum. Quicquid enim uult uoluntas, est objectum eius: nunc autem ad hoc, quod actus uoluntatis sit uirtuosus: requiritur, quod ipsum eliciat propter rectam rationem eum sic elicidebere dictantem: ergo uoluntas sic uolendo, uult etiam ipsam rationem rectam taliter dictantem: ergo ratio recta erit eius objectum partiale. Et hoc quidam breuius exprimunt dicentes, quod ad actum uirtuosum: equiritur, quod eliciatur conformiter rationi rectae actu inexistenti. Hoc autem est elicere conformiter rationi rectae uelle dictatum a ratione recta propter hoc quia est a ratione recta dictatum: ita tamen non accipitur conformitas in quarto corrollario: sed largius pro actu elicito secundum dictamen rationis: siue eliciatur propter hoc, quia sic dictatum est: siue propter causam aliam:

¶ Est etiam notandum post dicta in ij. dist. xij. quod actus uirtuosus est duplex: quidam est uirtuosus intrinsece, uel esentialiter, ut quidam loquuntur id est non denominatione extrinseca, uel ut alij dicunt formaliter. Quidam uero est uirtuosus contingenter sine denominatio ne extrinseca: uel secundum alios materialiter.

¶ Actus uirtuosus intrinsece, seu secundum modum loquendi aliquo rum essentialiter, & non denominatione. extrinseca est, qui manens idem numero naturaliter non potest fieri uitiosus, seu non uirtuosus. Exemplum: sicut omnis actus uoluntatis elicitus conformiter rectae rationi includendo in ly conformiter rationi rectae omnes superiores conditiones ad actum uirtuosum requisitas.

¶ Actus uirtuosus contingenter, & denominatione extrinseca per oppositum, est actus uirtuosus: qui idem numero naturaliter potest fieri non uirtuosus: ut sunt actus imperati a uoluntate. Et suo modo potest distinguiinter actum intrisece, seu secundum alios extrinsece, seu denominatione extrinseca, siue essentialiter uitiosum, & uitiosum contingenter.

¶ Dicitur naturaliter: quia supernaturaliter actus intrinsece uirtuosus potest fieri non uirtuosus: puta si actus elicitus conformiterrectae rationi a uoluntate concurrente deo: similiter & prudentiaactuali, depost a solo deo conseruaretur: tunc actus ille prius uirtuosus, postea dum a solo deo conseruatur, est non uirtuosus: quia tunc non est in potestate uoluntatis: quia iam prudentia non causat illum actum: neque uoluntas: sed solus deus conseruat actum. Conseruare autem causare est, ex consequenti actus ille nec est laudabilis, nec uituperabilis: neque meritorius. Virtuosus enim, & meritorius supponunt pro actu ut patuit: & connotant actiuitatem liberam uoluntatis, & prudentiae. Quod autem aliquis actus sit intrinsece, seu essentialiter uir tuosus: probatur sit: aliquis actus est determinate uirtuosus: aut ergo intrinsece seu essentialiter, & habetur propositum. Aut contingenter, & denominatiue denominatione extrinseca: & sic erit determinate uirtuosus per alium actum uirtuosum. Quero de illo, aut est intrinsece, & essentialiter uirtuosus: & habetur propositum: aut contingenter, & ita per alium. Non enim potest actus contingenter uirtuosus, qui quandoque est uirtuosus, qumoque non fieri determinate uirtuosus, nisi per alium actum uirtuosum, cui conformatur: si. in ex se esset uirtuosus: iam esset essentialiter uirtuosus: hoc enim est actum esse primo intrinsece, siue essentia liter uirtuosum: ut patuit: tunc quaero de illo tertio actu, sicut de secundo: & tandem dabitur aliquis actus uirtuosus intrinsece seu essentialiter aut primo, uel etiam necessario: ut Ockam loquitur. q. xiij. tertij quodlib. tanetsi dicat ibi dem, quod de ui sermonis nullus actus est necessario uirtuosus. probat: quia nullus actus est necessarius; eo quod potest fieri a solo deo contingenter adextra agente. Ponit tamen & alium intellectum quaestionis, cum quaeritur, an aliquis actus sitnecessario uirtuosus. Concludit, quod sic: de actu dilectionis dei super omnia. uide ibi latius. Et in cameracen. in quaestione, quae fuit principium in primum sententiarum. Sic ergo tandem dabitur aliquis actus essentialiter uirtuosus: aut procedetur in infinitum in causis essentialiter ordinatis: quod est impossibile. Verum si actus dicatur necessario essentialiter, intrinsece, aut primo uirtuosus seu denominatione intrinseca: dum constat de re: frustra concertatur de nomine: cum diuersi diuersimode loquantur: & terminis quandoque ad placitum utantur. Istud est de menteOcham. q xiij. tertio sen, cum inquit. Actus intrinsece uirtuosus non potest fieri non uirtuosus negatiue, etiam per naturam: quia si corrumperetur actus prudentiae, necessario corrumpitur actus uirtuosus, cuius prudentia erat directiua: necessitate dico naturali pro eo, quod talis actus prudentiae est causa efficiens, & objectum: ut actualiter inhaerens necessario requisita ad causandum actum uirtuosum, quod ad conseruandum subiungit. Tamen per potentiam dei absolutam potest fieri contrarium. Haecille. Quo autem prudentia dicatur directiua actus, patuitin eorollario. iij. eo, quod est modo quodam speciali actus illius causatiua De quo latius uide, quaestio. xij. tertij senten, & que vj. iiij. quodlibet Ockam de connexione uirtutum in articu. iiij. tertij. articuli principalis

¶ Si quaeris, quis est primo, seu essentialiter uirtuosus exterior, uel interior intellectus, uel uoluntatis. Respondetur post Ockam quaest. vi. iiij. quodlibet, & iii. quodlibet, quaest. xiii. Item. quaest. x. & xii. tertiisentem. Primo, quod actus omnis cuiuslibet potentiae alterius a uoluntate uirtuosus est accidentaliter, seu contingenter uirtuosus. Patet: quia quilibet talis potest idem manens primo esse uirtuosus: postea uitiosus, & econuerso: ergo. Antecedens patet de actu exteriori, puta transitu ad ecclesiam, qui potest primo fieri propter sui ostensionem, aut alium finem malum: & tunc est uitiosus. Et continuato eodem fieri potest ille transitus (mutata intentione) propter deum, & sic erit uirtuosus. Similiter patet de actu sensus exterioris, uel interioris: puta uidere, audire, tangere, phantasiari, quatenus subsunt imperio uoluntatis. Patet quoque de actu intellectu, scilicet intelligere, studere, speculari &c. qui potest primo fieri ex uoluntatis imperio propter finem debi tum, & alias circunstantias: & erit speculatio uirtuosa: & potest continuarimutata intentione uoluntatis, propter finem malum, & erit sic uitiosa. Secundo dicitur, quod solus actus uoluntatis elicitus confor¬¬ miter rationi rectae quantum ad finem, & caeteras circumstantias, est primo intrinsece, & essentialiter uirtuosus, & solus actus uoluntatis elicitus dictamen rectae rationis est essentialiter, & primo uitiosus. Probatur: quia solus talis actus sic est uirtuosus, quod manens idem naturaliter, non potest fieri non uirtuosus: ergo. Consequentia tenet ex quid nois actus essantialiter uirtuosi. Antecedens patet: quia (gratia exempli) uelle intrare ecclesiam conformiter ad rationem rectam, scilicet propter diuinum praeceptum, oportet: & sicut oportet, &c. sic est uirtuosus: quod naturaliter non potest manens fieri non uirtuosus, & sic est de quo libet alio uelle, & nolle conformiter ad rationem rectam elicito. Et accipio conformiter ad ratione recta elicito. Et accipio conformiter ut supra stricte, ut includit oiarequisita ad actum uirtuosum. Assumptum, probatur: quia si actus ille posset fieri uitiosi: hoc contingeret propter hoc, quia fieret difformis rationi rectae propter mutationem intentionis finis, uel alterius circunsta tiae: ita, quod uellet intrare ecclesiam non propter deum: sed propter alium finem malum: uel intrare quando non oportet, uel quomodo non oportet &c. contra dictamen rationis rectae: sed hoc non. Maior est manifesta. Minor patet: quia mutata intentione finis, uel alia circumstantia non manet idem uelle elicitum. Non enim est idem uelle in uoluntate, uelle intrare ecclesiam propter diuinum praeceptum: & uelle intrare propter uanam gloriam. Quod probatur: nam illorum duorum actuum, non est idem objectum: immo sunt obiecta distincta specie. & per consequens illa duouelle distinguuntur specie. Consequentia tenet, quia distinctio actuum arguitur ex distinctione obiectorum ii. de aia. Antece dens probatur: quia illi duo actus habent distinctos fines in casu: ergo distincta objecta. Consequentia tenet: quia finis est principale, & primarium obiectum actus eliciti. Similiter, & omnes aliae circunstantiae recta scilicet ratio, tempus, locus, modus &c. sunt objecta secundaria partialia actus eliciti uoluntatis: ergo quocunque illorum mutato, mutatur actus elicitus. Antecedens probatur de fine, sicut supra probatum est de recta ratione: nam illud e ob jectum actus eliciti, quod uoluntas actu elicito uult, uel posito non uult: sed uoluntas uolens aliquid propter finem, magis uult finem: secundum regulam philo. i posteriorum. Nam propter, quod unum quodque tale &c. ergo finis est principalius obiectum ipsius uelle, quam id quod uult propter finem. Similiter daliis circunstantiis, loco, tpe &c. nam uolens actum aliquem exteriorem secundum recta rationem in certo loco, & tenpore: per idem uelle etiam tendit in locunillum, & tempus: quia eodem uelle, quo uult aliquid secundum omnes circunstantias a ratione recta dictatas, uult est illas circustantias: licet minus principaliter uelit illas circunstantias temporis, loci &c quam illud, quod uult inloco, & tpe: ergo sunt obiecta actus eliciti: licet secundari: uel minus principailia. Finis uero (ut dictum est) est obiectum primarium, & principalissimum: cum magis uult uoluntas finem, quo media.

¶ Si quaeris: quare dicuntur circum stantiae, si sunt obiecta. Respondetur post Ocham. iij. quodlibet, quaest. xv. quod sunt circumstantiae actuum imperato rum, aliarum potentiarum, qui sunt uirtuosi tantum denominatione extrinseca. Tales enim actus, quia possunt esse uirtuosi, & uitiosi: & manent ijdem uariatis circumstantiis (ut comedere) non uariantur propter uariationem intentionis finis, uel loci: quia ex his uariatis potest continuari idem actus comedendi: & per consequens non sunt obiecta: sed circumstantiae. Circumstantia enim actus est aliquid non de essentia, uel causa actus, quo uariato actus in se non uariatur: sic de actu intellectus, studio, speculatione: qui idem manens potest fieri, & bono fine, & malo: sed & contra dictamen rectae rationis. Et breuiter omnium actuum uirtuosorum per denominationem extrinsecam, scilicet per conformitatem ad actum essentialiter uirtuosum finis, locus, tempus &c. sunt circi stantiae. Sed actuum primo, & intrinseceseu essentialiter uirtuosorum scilicet elicitorum a uoluntate conformiter rectae rationis sunt obiecta secundaria, praeter finem, qui est objectum primarium. & principale, & causae partiales huiusmodi actus eliciti. Exemplum dictorum declaratiuum ponit Ocham. q. x. tertij senten. in dubio. iiij. quod dubium nota dum est pro intellectu, & concordia dictorum in j. distin. j. an scilicet uoluntas possit uno actu diligere finem, & id, quod est ad finem: & an actus diligendi deum propter se, & propter aliud sint actus distincti specie. Item an ex uariatione obiectorum primariorum mutetur actus: andenique fines sunt obiecta primaria uoluntatis, uide ibi ponamus ergo, quod ad hoc, quod uelle orare deum sit actus per fecte uirtuosus: requirantur illae circum¬ stantiae, quod uelitorare propter honorem dei secundum dictamen rationis rectae in tempore statuto, puta die dominica. in loco debito, puta in ecclesia: tunc ille actus elicitur uirtuosus, scilicet uelle sic orare deum, habet honorem dei pro ob jecto principali: actum orandi pro obiejecto communi. rationem rectam, diem dominicam &c. & ecclesiam pro obiectis secundarijs, & partialibus: ita quod respectu actus uoluntatis eliciti, scilicet uelle sic orare, illae circumstantiae sunt, objecta, & causae effectiuae partiales. Sed respectu actus exterioris, puta actus orandi non sunt obiecta partialia: quia actus ille dicitur obiectum communeuoluntatis, & actus ab coeliciti: nec hentilsas circunstantias pro obiectis: sed actus orandi habet pro objecto uerba orationis actus comedendi cibum; ambulandi uiam. Sed circumstantiae nihil faciunt ad actus illos: sed tantum circumstant sine aliqua causalitate: quia actus illi exteriores een put sine circumstantijs illis omnibus, uel quibusdam: & etiam cum eis. Et ideo actus exteriorintentus dicitur obiectum actus interioris uoluntatis: principale quidem, & commune: sed non primum: quia finis principalior est: quiamagis uolitus. Principale: quia principaliter intentum a uoluntate. Cone, quie potest idem manere respectu multorum acti um uoluntatis: ut si primo uel im orare per honore dei: ibi orare est obiectum commune. Si post uelim orare tempore statu: iam uariatur actus uoluntatis: & potest manere idem actus orandi. Si adhuc uelim orare ad honorem dei, & temporestatuto: & propter rationem rectam sicdictantem, actus uoluntatis interior ua riatur. Sed actus exterior orandi manet idem, & ideo dicitur obiectum commune: quia potest manens idem, esse objectum multorum actuum uoluntatis non solum dictorum: sed etiam difformium rationi rectae: ut si uelit orare propter uanam gloriam: & respectu illius actus exterioris finis, locus, tempus sunt circumstantiae: quia potest manere cum illis circumstantiis, & sine eis.

¶ Sed est dubium, an sit aliquis a¬ N ctus indifferens elicitus uoluntatis, sicut essepotest in alijs potentiis. Du¬ biumistud tangit Ockam iniij. quaest. x. dubio ulti. & resoluit ibidem. de quo etiam & de alijs dictum fuit in. ij. distin. xij. Itaque post praedicta respondetur sub distinctione: quia aut tenetur, quod in uoluntate possunt esse simul plures actus uolendi naturaliter: aut non. Si non: tunc in uoluntate potest quidem esse actus indifferens idest nec bonus, nec malus moraliter: ut actus, quo uult aliquid ad eius simplicem appraehensionem: neque conformiter rationi rectae: neque difformiter: sed non potest esse in uoluntate actus indifferens, qui sit primo nec bonus, nec malus: & postea fiat bonus, aut malus: quia non posset fieri bonus nisi per conformitatem ad alium actum uoluntatis intrinsece bonum: sed ille non potest simul cum eo esse in uoluntate, secundum sic dicentes. Si uero duo actus uolendi possunt naturaliter simul esse in uoluntate: quod probabilius est: sic potest in uoluntate esse actus indifferens hoc modo: ut si uoluntas primo uelit dare eleemosynam indigenti, non ordinando in finem aliquem: nec quia ratio dictauit: postea accedente rationis dictamine uoluntas uult illum actum continuare conformiter ad rationem rectam: & quia sic dictauit secundum omnes circunistantias: tunc actus primus sic continuatus est uirtuosus deno minatione extrinseca, propter actum uoluntatis conformiter rationi rectae elicitum, qui est essentialiter uirtuosus. Recte, sicut si diligo aliquem hominem simpliciter, & absolute, non attendendo aliquam circumstantiam bonam, uel mala: tunc ille actus diligendi est neuter, nec bonus: nec malus: & ita indifferens: si tunc stante illo actu, uolo hominem diligere, propter deum, conformiter ad rationem rectam secundum, omnes circumstantias requisitas: ille secundus actus est perfecte, & intrinsece uirtuosus. Et primus, qui fuit indiderens est nunc uirtuosus denominatione extrinseca, quatenus continuatur conformiter actui essentialiter uirtuoso, a quo imperatur eius continuatio. Quod notanter dicitur: quia si non imperaretur a uolunt ite per actu, quo uellet illum primum continuare conformiter ad rationem rectam, nullum haberet ordinem ad actum uoluntatis intrinsece uirtuosum: & ita propter eum non esset uirtuosus contingenter, seu denominatione extrinseca. Similiter exemplificari potest de actu exteriori: ut comedere, ambulare, subuenire indigenti &c. qui singulipossunt esse indifferentes boni, uel mali: & mutari de uno in aliud propter alium, & alium uoluntatis actum eorum continuationem imperantem, indifferentem, uirtuosum, uel uitiosum.

¶ Et nota, Quoad hoc ut actus indifferens fiat uirtuosus: non sufficit assistentia rectae rationis, cui cofor metur: sed oportet, quod eliciatur actus nouus uoluntatis intrinsecae uirtuosus eius continuationem conformiter ad rationem rectam imperans, hoc est nouum uelle, quo uoluntas uult actum illum indisferentem, ut prius malum continuare conformiter ad rectam rationem: & hoc uelle est essentialiter uirtuosum. Hoc probatur. Tum quia si recta ratio solum assisteret actui, actus indifferens non plus continuaretur propter hoc nunc, quam ante assistentiam rationis rectae: & ita sicut prius cum non assisteret actui, actus fuit indifferens, & non uirtuosus: sic & nunc cum solum assistit actui: non facit de indifferenti uirtuosum. Ex consequenti sola assistentia rationis rectae non sufficit: ut latius tangit Ocham. q. xii j. tertij senten. Tum secundo, quia tunc actus non uirtuosus fieret uirtuosus peraliquod mere naturale, quod non esset in potestate nostra. Et eodem modo de non meritorio meritorius. Consequens est absurdum: quia laus, & uituperium, qui consequuntur actus uirtuosos, & uiriosos, propter solam uoluntatem (& non propter aliquem actum naturale) attribuum tur, cum in inuoluntariis neque laudamur, neque uituperamur. iij. Eth. & ibidemc. xiij. Virtus uoluntarium est: nihil minus, & malitia uoluntarium utique erit similiter. Probatur autem consequentia: quia si per solam positionem actus prudentiae fieret actus indifferens uirtuosus, qui prius propter carentiam illius actus non fuit uirtuosus: cum actus prudentiae sit. mere naturalis: ut infra dicetur in diffinitione uirtutis: in uer. electiuus: & nullo modo in potestate nostra: puta assensus dictaminis prudentiae siue rationis rectae (hoc enim intelligitur per actum prudentiae, requisitum ad uirtutem, non appraehensio dictaminis) sequitur, quod per positionem, uel remotionem actus mere naturalis: de non uirtuoso actu fieret uirtuosus, uel econuerso. Et per mere na turale, quod non est in potestate nostra: de indigno uita aeterna fieret dignus uita aeterna consonat Ocham. q xv. tertijquodlibet.

¶ Ex his patet, quid bonitas moralis superaddit substantie actus uirtuosi. Nam substantiae actus essentialiter, & intrinsece uirtuosi nihil super addit: quia bonitas eius moralis est met actus ille. Nec potest esse actus ille, quin sit bonus moraliter: licet habeat plures causas partiales, scilicet potentiam, rationem rectam, & omnes circumstantias, quae sunt eius objecta partialia, & causae partiales: sed illa nihil sunt substam tiae actus: sed sunt causae partiales integrantes unam causam totalem cum deo, a quibus actus habet suam substantiam, & bonitatem.

¶ Sed bonitas moralis actus uirtuosi contingenter addit ad actum uoluntatis essentialiter uirtuosum actum contingenter uirtuosum conformiter sibi fieri, uel continuari imperantem. Addit quidem, non ut sit aliquid actus contingenter uirtuosi: sed quia actus contingenter uirruosus sine eo non potest esse uirtuosus, licet sine eo possit esse idem actus, qua prius. Vide ad propositum Ockam. iij. quodli. quaest. xiiij. & x. iij. sent.

¶ Sicut autem dictum est de actibus: ita similiter dicendum est de habitibus ex actibus genitis. Nam & habituum quidam sunt essentialiter, & in trinsece uirtuosi: quidam tantum extrinsece, siue contingenter.

¶ Essentialiter uirtuosi sunt, qui geniti sunt ex actibus uoluntatis elicitis essentialiter, & intrinsece uirtuosis: & hi tantum sunt in uoluntate.

¶ Habitus contingenter uirtuo sus est, qui gignitur ex actibus contingenter uirtuosis: sicut habitus aliarum po¬ tentiarum: puta intellectus sensus, aut potentiae executiuae, dum generantur ex actibus a uoluntate imperatis. Omnes enim illi indifferenter inclinant ad actus laudabiles, & uirtuosos, & uituperabiles seu uitiosos: quia inclinant ad actus similes eis, ex quibus generantur, qui aliquando sunt uirtuosi: quandoque uitiosiextrinseca denominatione. Haec est, enim sententia bea. Tho. in. iij. scrip. dis. xxiij. q. iiij. ubi dicit: solus habitus uoluntatis est bonus formaliter. Caeteri sunt boni materialiter; non bonitate sui geueris: sed bonitate suae uoluntatis: hoc intelligens per ly formaliter, quod supra dictum est essentialiter: necessario, uel intrinsece: & hoc per materialiter: quod supra per ly extrinseca denominatione, uel cotingenter.

¶ Sed di. uidetur, quod nullus habitus sit extrinsece, seu essentialiter uirtuosus. Tum quia habitus non est in potestate uoluntatis: naturaliter enim generatur ex actibus. Tum quia naturaliter inclinat ad actus similes: & non ex electione uoluntatis. Tum tertio: quia omnis habitus est indifferens ad actum, tam uirtuosum, quam uitiosum; quia naturaliter inclinat ad actum secundum substantiam actus non atten dendo circumstantias: siue utrum actus ipse illo fine, siue alio eliciatura uoluntate: sicut patet de habitu temperantiae, qui inclinat ad comestionem frugalem, quacunque intentione, loco, uel tempore fiat.

¶ Ad prima duo respondet philosophus. iij. Ethicorum. c. xiij. Habitus non sunt in potestate uoluntatis eo modo, quo actus, & operationes: operationum enim domini sumus a principio usque ad finem: quia sicut uoluntarie uolumus: ita uolentes uelse continuamus. Habitus autem uoluntarij sunt in principio: quia in nostra potestate fuit sic operari, ex quibus actibus geniti sunt. Similiter eorum augmentatio in nostra est potestate pro quanto actus, ex quorum trequentia augmentantur sunt in nostra potestate: & propter hoc dicuntur uoluntarij. Et per hoc patet ad primum: quod licet habitus naturaliter generantur ex actibus: tamen ipsi actus sunt uoluntarij: & per hoc & habitus dicuntur uoluntatij Nam in potestate uo luntatis est promouere, uel impedire generationem habituum.

¶ Ad secundum similiter dicitur: licet naturaliter inclinet ad actus similes: quia tamen habitus ipse est in potestate uoluntatis saltem remota quoad eius generationem, & aug. mentationem: etiam eius inclinatio est uoluntaria modo dicto. Et licet habitus naturaliter inclinet ad actum, quantum est de se: tamen actus, ad quem inclinat, non producitur naturaliter, sed libere: quia solus habitus non sufficit ad producendum actum: sed requiritur potentia ipsa, scilicet uoluntas, quae non necessario, sed libere utitur habitu, cum uult. Cum uero non uult: non utitur quantumcunque intensus fuerit.

¶ Ad tertium dicitur: quod ratio procedit de habitu genito ex actibus uirtuosis denominatione extrinseca, quae sunt indifferentes sicut eorum actus: possunt ijdem esse uirtuosi, & uitiosi successiue. Sed habitus geniti ex actibus essentialiter, & intrinsece uirtuosis non manent ijdem mutatis circumstantijs: quia circumstantiae sunt eorum objecta: & sicut uariant substantia actus: ita & habitus: quia uniuersaliter tanta est distinctio habituum: quanta actuum, ex quibus generantur: ut in primo patuit in prolo. Vnde & habitus temperantiae intrinsece uirtuosus, quaed est uirtus perfecta non inclinant nisi ad actum temperantiae elicitum conformiter rectae rationi quantum ad omnes circumstantias dictatas a ratione recta: & ad nullum alium, & ita non ad quemlibet actum frugalem: sed tantum ad frugalem essentialiter, & intrinsece uirtuo lum: extalibus enim dumtaxat est genis tus.

¶ Ex his potest colligi intellectus dis finitionis uirtutis moralis acquisitae, quam ponit philosophus. ij. Ethi. c. vij. Virtus est habitus electiuus in medietate consistens quoad nos determinata ratione: & ut utique sapiens daeterminabit. qui potest sic exponi. Virtus moralis acquisita est habitus electiuus in medietate consistens idest habitus acquisitus ex actibus ex electione uoluntatis, elicitis, uel imperatis genitus medium inter abum dantia, & defectum tenens quoad nos. i. secundum congruentia obiectorum, & circumstantiarum determinata ratione prout sapiens determinabit id est secundum determinationem prudentiae, prout sapiens id est recta ratione utens dictabit.

¶ Dcitur in diffinitione, uirtus moralis acquisita: quia de uirtutibus intellectuali bus, aut infusis in illa diffinitione non loquitur Aristo.

¶ Dicitur in diffinitione habitus: quod ponitur pro genere, quo excluduntur actus uirtuosi passionis, & potentiae: licet enim actus sint primo uir tuosi: & esse uirtuosum conuenit habitui ratione actuum: siquidem actus sunt magis in potestate uoluntatis, quam habitus: ut patuit. Actibus, enim meremur non habitibus. Vnde. i. Ethi. c. x. Quenadmo dum in olympiadibus no optimi, & fortissimi coronatur, sed agonizantes: ita & eorum, qui in uita bonorum, & optimorum operantes recte illustres sunt: propter actus primo laudamur, & uituperamur propter habitus autem secunda rio inquantum ex actibus bonis, uel malis generantur, & ad similes inclinant: nihilominus actus non sunt uirtutes: quia uirtus est mansiua, & difficulter mobilis: actus uero non: & ideo solus habitus est uirtus, non actus. Cuius finalis rationon est nisi impositio, & usus terminorum.

¶ Dicitur electiuus &c. propter habitus intellectuales scientiam, prudentiam. artem &c. Hienim habitus non generantur ex actibus electiuis: non enim eligit uoluntas, cui uero assentiat intellectus siue speculatioo: siue practico. Nam uero euidenti intellectus dissentire non potest: nec falso assentire: neque in hoc subest imperio, aut potestati uoluntatis. Verum habitus inclinans ad speculandum, ad studendum, ad ueritatem inquirendam, ad arguendum, ad syllogizam dum, & ad quancunque operationem intellectus, aut sensus uel potentiae executiuae, quam imperare potest uoluntas: potest esse uirtus denominatione extrinseca, & actus elicitus uoluntatis: talis actus imperans conformiter rationi rectae est essen¬ tialiter uirtuosus. Omnes enim tales operationes etiam purissima speculatio pracis est, & imperio uoluntatis subjecta: potest, enim uoluntas imperare intellectui. ut speculetur: & prohibere, ne speculetur: & hoc conformiter, uel difformiter rectae rationi, & per consequens uirtuose, uel uitiose: licet non posset imperare. intellectui, ut assentiat falso: aut dissentiat uero apparenti. Et hoc bene notandum est: unde habitus inclinans ad praedicandum studendum, docendum, faciendum calceos, moralis est. Non autem habitus inclinans ad assentiendum principiis, & conclusionibus scientiarum pruden tiae, aut artium.

¶ Dicitur in medietate consistens: in medietate scilicet abundam tiae, & defectus propter uitia, quae existunt in extremis: dum scilicet uel plus, quam oportet: uel minus agitur. Haec aut medietas non accipienda est secundum rem, siue proportionem arithmeticham. Nam inter comedere. xx uncias, & vj. uncias medium reiaequaliter distans ab extremis est. xiij. & hoc quidem uni esset multum, alij nimis modicum. Et ideo medium accipiendum est quoad nos: hoc est quoad objecta fines, & caeteras circumstantias, secundum quod nobis conueniunt.

¶ Dicitur determina ta ratione &c. quia illud medium sumendum est, secundum quod ratio recta, siue prudentia singula considerans determinat, siue dictat. Et per hoc excluduntur actus indifferentes, qui eliciuntur ad nudam appraehensionem obiecti, nullo rationis dictamine directiuo praecedente: horum habitus etiam si medium, tenerent, non essent uirtutes. Similiter si praecederet dictamen rationis: & tamen non propter hoc eliceretur actus, habitus eius non esset uirtus: sicut nec actus uirtuosus, ut dictum est. Et potest diffinitio breuius sic poni in forma. Virtus moralis acquisita est, habitus inclinans ad actum uoluntarium elicitum, uel imperatum conformiter ad dictamen rectae rationis.

¶ Quantum ad articulum secundum, ponit conclusio unica ad quistionem responsiua.

¶ Virtus non est potentia, passio, nec actus: sed habitus ad rationem rectam conformiterelicitus, uel im peratus. Ista conclusio satis patet quantum ad singulas particulas ex praedictis praecedenti art. Philosophus tamen eam probat. ij. Ethi. c. v. quantum ad singulas partes, quod non sit potentia: quia propter potentias neque boni dicimur, neque mali: nec laudamur, nec uituperamur, uirtute autem dicimur boni, & laudamur: & uitiis maliac uituperamur: ergo potentia non est uirtus.

¶ Praeterea potentiae insunt nobis a natura: uirtutes autem ex electione uoluntatis (ad intellectum prius expressum) ut supra dictum est in notabili tertio. Item uirtus est principium quo: potentia autem principium: & per consequens non est potentia. Quod etiam uirtus non sit pas sio: probat similiter, quia se cundum passionem neque boni, neque maliumus: neque laudamur, nec uitupamur. & hoc simpliciter, & absolute consideratas, non ut diriguntur a ratione recta. Nemo, enim quia irascitur, aut timet simpliciter bonus est, aut malus. Sed siirascitur, ael timet: quomo, aut quando oportet &c. bonus. si quomodo no oportet, malus.

¶ Praeterea: uirtus est secundum esectionem: passiones uero non: quia frequenter praeueniunt deliberationem, & uoluntatis electionem.

¶ Praeterea: secundum passiones dicimur moueri: quia sunt actus appetitus sensitiui, secundum quos mouemur immediate, & etiam ad actus exteriores. Sed secundum uirtutes (quia sunt habitus) non mouemurimmediate: sed bene disponimur ad producendum actus uirtuosos, quibus benemouemur. Quod non sint actus uirtuosi, uel uitiosi: prbat. c. iiij. quia uirtutes sunt firmae, & immobiles id est difficulter mobiles: actus uero transeunt, & sunt facile mobiles. Quod autem sint habitus: probat: quia secundum omnes uirtus est aliquid in anima, & non passio, nec potentia: & sub passione compraehendit actum: ergo habitus. Consequentia tenet a sufficienti diuisione. Haec enim tria duntaxat sunt in anima. Quod etiam sit habitus rectae rationis commensuratus: ostendit, quia uirtus conjectatrix est medij, quod dirigit, ac determinat ratio recta.

¶ Praeterea: conclusio illa quantum ad omnes sui partes satis patet ex diffinitione uirtutis, & eius declaratione, Tantum de arti. ij.

¶ Quantum ad articulum tertium, dubitatur circa ea, quae dicta sunt de habitu. Et est primum dubium in qua potentia ponendus est habitus. Pro illo dubio uide Ockam q. xj. & x. tertij sent. & q. xvi. ij quoulib & q. xvij iij. quodlib. Itaque post Ockam: respondetur per aliquas propositiones.

¶ Prima. Necesse est ponere habitus in potentia executiua corporali. Probatur: quia potentia executiua corporalis post multos actus corporales elicitos potest in consimiles actus facilius, qui ante huiusmodi actus elicitos: ut manifestum est in scriptoribus, & in citharedis, & similiter in alijs artificibus: ergo in illis potentijs executiuis (puta corporalibus menbris) est aliquid additum, uel ablatum, per quod iam possunt, quod prius non potue runt Nihil autem est ablatum, ut patet: ergo aliquid additum, sed illud est habitus, ut patet ex diffinitione habitus supra posita. Est enim qualitas genita ex actibus. Nulla enim corporis dispositione, aut medicina sine frequentatione actuum potest induci, Non enim nisi citharizando citharistaesimus: ut dicit philosophus: ergo. Ita habet Ockam q. xvii. tertij quodlib.

¶ Se cunda propositio. Necesse est ponere. habitum in potentia cognitiua tam sensi tiua, quam intellectiua. Probatur: quia potentia cognitiua post cognitione intui tiua, & prima abstractiuam potest in similem cognitionem abstractiuam absente obiecto & priori cognitione, in quam non posset, nisi praecessisset cognitio intuitiua, & abstractiua: ut paruit in ij. dist. iij. ergo aliquid est derelictum, per quod potentia (transeuntibus prioribus cognitionibus, & objectis) potest quod alias non posset. Illud autem derenctum est habitus, quia ex actibus genitum &c. inclinans ad similes. Verum illud derelictum quidam nominant species sensibiles, uel intelligibiles intentiones, aut phantasmata. Sed siue sic, siue aliter nominentur, sunt habitus, cum eis conueniat tota diffinitio habitus.

¶ Similiter potest argui de notitiis adhaesiuis. Experimur enim, quod propositioni primo ignotae, del dubitatae post primum assensum per rationem acquisitum, eiusque frequentiam, assentimus ad nudam eius appraehensionem, non cogitantes de ratione. probante, cui ante primum assensum nullo modo assentiremus: eigo est aliquid de relictum in potentia, quod prius non fuit a primo assensu: nunc ad similem inclinante, & hoc est habitus: alioquin intellectus non esset aliter in potentia post actum, qui ante omnem actum: quod falsum est. Cum post primum actum potest in aliquos actus, in quos nullo modo potuit ante primum actum. Et haec est ratio philosophiiij. de anima ad ponem dum habitus intellectuales: quia per habitum intellectus cum uolumus intelligimus, etiam objecto destructo. Item secundum Ockam q. xvij. iij. quodli. in potentia appraehensiua, similiter & adhaesiua post frequentes actus imaginandi redditur quis promptus ad consimiles actus, ad quos nullo modo redderetur promptus ante omnem actum imaginandi: ergo ex illis actibus imaginandi relinquetur aliquid, quod nihil aliud est, quam habitus.

¶ Si dicis, ut idem arguit: phantalia quandoque exit in actus imaginandi sine omni actu consimili praeuvio: sicut patet in furiosis, & phraeneticis: qui multos habent actus imaginandi: & ple raque loquuntur, quae prius in sanitate non imaginabantur. Similiter patet de somniantibus, aut dormientibus: qui multa somniant, quae prius non imaginabantur. Respondetur: quod in talibus est, multitudo actum diuersimode ordinan dorum, qui aliter ordinantur in sanitate, & aliter in infirmitate: aliter in uigilante, & aliter in dormiente. Et quilibet illorum actuum psupponit aliquem sibi similem in sano, & uigilante. Et illo modo dormiens format propositiones, & syllogizat: quia uigilans audiuit propositiones, & terminos, & consimiles imaginatur tales adinuicem ordinando, & componendo, alio ordine, quae uigilans audiuit. sicut puer nondum peritus sermone uoces, quas audiuit alio ordine imaginatur, & repetit. Haec ille.

¶ Tertia propositio. Non potest sufficienter, & euidenter probari, aliquis habitus sit in appetitu sen¬ sitino ponendus. Probatur post Ockam. q. xvi. secundi quodlib. quia omnia quae experimur nobis inesse post frequentiam actus: experimur quandoque in nobis per transmutationem corporalem si ne frequentia act as appetitiui. Quod probatur: quia omnis talis inclinatio, puta ad gulam, ad delectationem carnis: potest induci per qualitates corporales: ac per artem medicinae, & alias uias. Nam medici per artem suam diminuunt concupiscentias: & sic disponunt ad actus castos. Tales etiam inclinationes auferuntur per transmutationem corporalem: puta per generationem caloris, uel corruptionem caloris, aut frigoris sine omni actu appetitus sensitiui.

¶ Praeterea: post magnum. exercitium actuum appetitus sensitiui: sicorpus notabiliter transmutetur per in firmitatem, potationem, uel comestionem: ita fortes passiones, & actus insurgum: in appetitu sensitiuo: sicut si non praecessissent huiusmodi actus exercitiorum laudabilium: propter augmentum caloris, frigoris, & aliarum qualitatum: quod non uidetur posse, si habitus poneretur in appetitu sensitiuo. Illi enim si inessent, mitigarent huiusmodi passiones. Non igitur potest sufficienter probari, quod habitus generentur ex actibus in appetitu sensi tiuo immediate subjectiue existentes in appetitu sensitiuo, quamuis ex actibus appraehensiuis multi habitus immediare generentur, ut refert Ockam ubi sup. Nec post multos actus appetitiuos experitur quis se magis inclinatum ad consimiles actus immediate per habitus: sed solum mediate. Puta quando appetit comedere, & bibere: tunc post comestionem alicuius calidi, experitur se magis inclinatum ad actum concupiscentiae, quam anteactus appetendi: secus in cognitiua sensitiua

¶ Si quaeritur. Quid ergo est illud, quod manet post actus apperitiuos. Ad hoc respondetur secundum mentem doc. praefati, ubi supra: quod secundum philosophum quandoque sunt passiones superabundan tes, quandoque deficientes. Quando sunt passiones super abundantes: tunc ad eliciendum actus uirtuosos, oportet aliquam qualitatem destruere in homine, quae ad talem passionem inclinat, & ista qualitas frequenter forte est calor. Exen plum. Intemperatus, & incontinens: in quibus tales passiones concupiscentiae superabundant, per macerationem carnis, & substractionem cibi remitrit qualitatem illam inclinatiuam ad passiones concupiscentiae. Et possibile est, quod eo ipso, quo talis qualitas inclinatiua ad passionem concupiscentiae remittitur, uel extinguitur: generetur simul qualitas conporalis inclinans ad actus temperatos. Siquidem remissio qualitatis corporalis sit per contrariam uoluntatem. Dehoc tamen magis ad medicos. Si autem sint passiones deficientes: tunc primo generatur aliquod inclinatiuum ad passionem talem: siue aliqua qualitas praecedens corrumpatur, siue non: quia forte non semper quando aliqua qualitas corporalis generatur: alia statim corrumpitur. Non tamen oportet dicere, quod tales qualitates inclinatiuae ad actus consimiles immediate generentur ex actibus appetitus sensitiui: sed solum mediate. Actus enim posteriores actibus appetitiuis generant immediate tales qualitates; ut docet doc. ubi. supra, uide ibi. Et sicut dictum est de uirtute temperantiae; cuius actus maxime excitantur per transmutationes corporales: ita etiam uidetur posse dici in alijs uirtutibus: licet in alijs sit minus euidens. Non tamen uidetur necessitas ponendi habitus generatos immediate ex actibus appetitiuis, sensus inclinantes ad similes actus, quin omnia possunt saluari per qualitates corporales, ut de actibus fortitudinis, & similibus.

¶ Quarta propositio. Probabile est, & auctoritatibus consonum in appetitu sensitiuo ponere habitus ex actibus appeitiuae potentiae immediate genitos, ad actus similes inclinantes. Probatur: omnis potentia, quae post actus frequentatos potest in consimiles, & non contrarios: requirit habitum inclinantem tales actus: appetitus sensitiuus est huiusmodi: nisi impedatur per uoluntatis imperium: erga. Mat eruidetur nota ex praecedentibus. Minor proban. tur: quia experimur, quod post frequentes, actus fortitudinis: aliquis facilime, & cundelectatione aggreditur terribilia: ad quae primo ante frequentiam actuum non nisi cum quodam timore, ac difficultate aggressus est. Nec uidetur hic sufficere corporis dispositio: quia etiam incorpore aequaliter disposito experimur maiorem promptitudinem ad actus fontitudinis post frequentiam actuum, quam ante. ergo praeter qualitatem corporalem (puta accensionem sanguinis circa cor, quae prouocat iram ad appetitum uindi ctae,) oportet ponere aliud inclinatiuum ad actus fortitudinis: quoniam post frequentiam actuum etiam non irati: inclnamur ad similes actus: hoc autem inclinatiuum nihil aliud est, nisi habitus. ergo.

¶ Item potentia de se indifferens ad plures actus, in quorum unum aliquando fertur determinate: ita, quod non in oppositum: nisi per imperium uoluntatis tan quam potentiae superioris: indiget habitu ex actibus genito inclinante ad huiusmodi determinate. Sed appetitus sensitiuus est huiusmodi: ergo. Maior patet: quia huius determinationis magis nunc, quam prius oportet assignare causam. Et haec non semper est qualitas conporalis: ut statim argutum est; nec imperium uoluntatis. Nam in furiosis usu ra tionis carentibus patet, quod in similes actus tendunt eis, quos prius frequentarunt: nec ab eis retrahuntur nisi per tristitiam aliquam uincentem non plus, quam brutum. ergo in eis est habitus ex prioribus actibus derelictus, eos ad similes inclinans, & determinans Huic conclusioni uidentur concordare dicta conia. Nam ibiponendi sunt habitus bene, uelmale dirigentes: ubi sunt passiones dirigibiles: tales sunt in appetitu sensitiuo secundum praedicta: ergo. Item. i. Ethi. c. ulti. Virtutes, morales sunt in parte itrationali, quae tamen participatrationem, & est obedientialis ratioi. Haec autem pars est appetitus sensitiuus. Item. iij. Ethi. c. ij. Post haecdetemperantia dicamus. Videntur, enim irrationalium partium haeesseuirtutes. Loquitur de fortitudin & temperantia Ss nrationales, obedientiales tamen rationi: intelligit appetitum sensitiuum. ut i. Ethi. exponit san. Tho. & idem uidetur sentire commentator commen. ulti. i. Ethic.

¶ Verum nec auctori. illae uidentur negare uirtutes a uoluntate, est aduertendum, quod philosophus per partem irrationalem obedientiale tamen rationi (quod additur propter appetitum naturale) intelligit omnem appetitum cognitionem psupponentem, tansensitiuum, quam intellectiuum. Vnde. i. Eth. c. ulti. ponit duplex irrationale, & similiter duplex rationale in homine Nam quoddam est irrationale, quod non participat ratione sicut plantatiuum: & potentia nutritiua in homine. Quaedam aliqualiter participant ratione, secundum quod sunt nata obedire rationi: exemplificat sicut concupiscibile. id est apppetitus sensitiuus, qui cocupiscit. Nam frequenter philosophus nomina in bilis ponit loco nominum uerbaliumintiuus, quae dicunt actum. Et uniuersaliter appetibile. id est appetitiuum: quod dicit propter intellectiuum appetitum: scilicet uoluntatem. Nam appetitus tam sensitiuus, quam uoluntas persuaderi potest increpari, & admoneri, ut procedat, uel non proecedat ad actuum suorum executionem.

¶ Similiter distinguit duplex rationale. Quoddam est rationale principaliter, & in se ipso: siue (ut alij dicunt) per essentiam sicut intellectus. Quaedam sunt rationalia, quia obediunt rationi sicut filius patri, quae sunt rationalia per participationem. Et ita in homine est aliqua uis irrationalis tantum, sicut potentia nutritiua. Quaedam uero rationalis tantum, sicut intellectus, & rio. Quae dam uero secundum scirrtonalis: rationalis autem participatiue sicut ois uis appetitiua tam concupiscibilis, quam irascibilis, & uoluntas. Haec Th. in commento. Et secundum hoc diuidit philosophus uirtutem in intellectualem, & moralem: ponens intellectualem in rationaliper essentiam scilicet in ratione siue intellectu. Moralem in rationali per participationem scilicet in appetitiua parte, quae includit utrumque appetitum sensitiuum, & uoluntatem. Est ergo uoluntas irrationalis per essentiam: rationalis autem per participatione. Non ergophilosophus per partem irrtionale intelligit tantum appetitum sensitiuum: sed omnem appetitum: & ita uolun tatem. Huic concordat san. Th. prima secundae. q. Iuj. ar. vj. in solutione secundae rationis. dicens. Ronnale per participationem non solum est irascibilis, & concupiscibilis: sed omnino id est uniuersaliter appetitiuum: sub appetitiuo autem compraehenditur uoluntas Haec ille.

¶ Quinta propositio. In uoluntate ponendus est habitus ex actibus suis elicitis generatus. Probatur; nam licet uolun tas ex sua libertate possit in actum suum: uelle scilicet & nolle respectu cuiuscumque obiecti: etiam quantumcunque intensum sine habitu. Nam actus sui eliciti sunt in plena sua potestate: & quantum ad substantia actus, & quantum ad eius intensionem. Patet: nam circa obiectum primo ostensum, respectu cuius uoluntas nullum prius habuit actum: & ita nec habitum potest habere uelle, aut nolle tantae intensionis, potius eligeret mori, quam actum illum mutare: patet in martiri bus nolentibus immolareidolis: & haereticis nolentibus reuocare errores. Et sicut praemium actum tantae intensionis potest elicere ad ostensionem obiecti sine habitu: ita & sedum, & tertium, & sic de alijs: quiain omni actu uoluntatis requiritur ostensio objecti, sine quanec potest uelle, nec nolle. Nihilominus ponendi sunt habitus in uoluntate quanuis secundum. Ockam. q. xvij. tertij quodl hoc illud difficile possit probari: sed solum persuaderi, & rationabiliter teneri. Probatur: quia quilibet experitur in seipso, quod post multos actus elicitos in uoluntate circa aliquod objectum facilius inclinatur, & intensius ad eliciendum actus consimiles modo post multos actus tales, quam prius: ideo licet uoluntas possit elicere actum contrarium illi inclinationi propter libertatem suam: tamen hoc erit cum difficultate, & cum tristitia: & tamen prius poterat cum tanta delectatione elicere illum actum contrarium sicut nunc istum. Exemplum, aliquis personam ignotam primo osten sam potest aeque faciliter amare, uel odire: & tn post multos actus diligendi elicitos circa illam non potest eamodire, nisi cum tristitia. Sed actus diligendi respectu illius personae elicit cum delectatione, & faciliter & cum magna inclinatione: ergo nunc aliquid sic inclinans iam est in eo, quod prius non fuit in eo: & illud non potest essequalitas corporalis: cum uoluntas non sit uirtus organica: ergo erit habitus ex actibus genitus: siquidem nihil aliud potest assignari.

¶ Corollarium. Respectu omnium, respectu quorum ponitur habitus in parte sensitiua: potest poni habitus in uoluntate. Probatur: quia respectu omnium obiectorum sensus potest uoluntas habere actum, & hunc frequentare, unde causatur inclinatio, qua faciliter, & cum delectatione maiori potest elicere actum: hoc autem non sit sine habitu: igitur.

¶ Secundo sequitur: quod maior est necessitas ponendi habitum in potentijs appraehensiuis tam sensus, quam intellectus, quam in appetitiuis. Patet quia in appraehensiuis oportet poni habitum ad eliciendum actum simpliciter: ita, quod sine habitu elicinon posset: ut patet ex propositione secunda. Sed in appetitiua non ponitur hac de causa (quia sine habitu ad ostensionem objecti potest elici actus) sed tantum propter maiorem inclinationem, facilitatem, & delectationem. Cuius ratio est: quia potentia apphensiua potest habere actum circa objectum, objecto non praesente in se, uel cognitione: sed appetitus non exit in actum suum nisi obiecto actualiter cognito: & ita appetitus non potest ee in actu suo, nisi alia potentia scilicet cognitiua sit in suo actu. Phantasia autem siue sensus interior potest ee in actu: dum sensus exterior nihil actu sentit: & intellectus similiter dum sensus actu non sentit.

¶ Secundo dubitatur: ad quid ponat habitus, siue quid operetur in potentia. Rndetur, quod communiter quatuor conditiones attribuuntur habituitam a philosopho, quam a doct. Nam facit potentia, in quo est, elicere actum suum, ad quem inclinat delectabiliter, faciliter, prompte, & expedite Contra molestantia quoad primum: resistentia contraria quoad secundum: retardam tia quoad tertium: contra impedientia quoad quartum. Verum, licet illae conditiones frequenter inueniuntur in habitu, non tamen uniuersaliter in omni habitu: nec sufficiunt ad ponendum habitum. Primum patet: quia habitus inclinans intellectum ad speculanum, uel ad assentiendum alicui principio, uel coclusioni naturali non delectat intellectum: licet delectatio postea sequi posset in uoluntate sibi complacente in illa speculatione. Item habitus inclinans ad odiendum aliquem non inclinat delectabiliter, sed magis tristabiliter. Nullus enim delectabiliter uult alteri malum, licet si malum illud sequitur, uoluntas delectetur. Secundum probatur: quia habitus quandoque ponitur propter substantia actus: ut patet in potentiis appraehensiuis: ut dictum est propositione secunda prioris dubij. unde huius dubij solutio pendet ex priori. Quare breuiter dicitur: quod habitus quandoque ponitur necessario propter substantiam actus, qui sine habitu a potentia elicinon posset: ut supra habitum est.

¶ Ponitur etiam ad inclinandum potentia: & sic inclinando potentiam coagit potentiae ad productionem actus, tanquam causa partialis: & ex hoc, quod coagit, sequitur faci litatio, & promptitudo eliciendi actum: & quia habitus determinat potentiam in eliciendo id est rectitudo secundum inclinationem habitus. Nam expedite. id est conformiter ad inclinationem habitus recte, uel distorte secundum quod habitus fuerit uirtuosus, & uitiosus. Et ex illis sequitur delectatio in eliciendo actum. Conplacet enim sibi potentia in facilitate proptitudine, & expeditione maxime, quomo objectum est conueniens, prompte ualet, id est festinanter expedite. id est recte. Vide pro hoc dubio Ocha q. xvij. tertij quodli.

¶ Tertio dubitatur: utrum inclinatio habitus differat ab habitu, uel generalius: utrum inclinatio formae differat a forma.

¶ Pro solutione notandum post Ochanq. xix. tertij quodlib. & q. iiij. tertij senten.. inclinatio dupliciter accipitur. Vno modo large: & sic nihil aliud est, quam esse in potentia ad aliud sine omniactiuitate ad contrarium. Sic dicitur materia inclinari ad omnem formam, ad quam est in potentia: & sic inclinatio nihil additei, quod inclinatur: sed & ipsa forma, uel materia, quae est in potentia ad aliud. Secundo modo accipitur strictius: ut addit actiuitatem ei, quod inclinatur. Et sic inclinati est esse in poten¬ tia naturali ad aliquid, respectu cuius habet actiuitatem: illo modo materia non inclinatur ad quancumque formam. Materia enim respectu formae nullam habet actiuitatem: & illo modo accipitur: cum habitui attribuitur.

¶ Et per hoc respondetur ad dubium, quod inclinatio formae importat aliquem conatum formae, sine quo esse potest forma: quid nihil aliud est, quam actioquaedam: siue actus, quem forma sic inclinam do producit: & per consequens inclinatio formae distinguitur a forma, quod perbatur de habitu. Nam habitus aliquando inclinat intellectum: aliquando non: dor mientem enim non inclinat. Non enim dormiens experitur se inclinatum ad intelligendum: sed tantu cum euigilat. Cum ergo talis transit de contradictorio in contradictorium: aliquid est in intellectu, quando euigilat, quod non est in eo, dum dormit; & hoc non est habitus: quia ille idem est in dormiente, & uigilante: sequitur ergo, quod est distinctum ab habitu. Similiter graue in loco proprio non in clinat ad illum: quia inclinatio est uirtualiter respectu absentis non habiti, sed habendi. Sed quando est extra locum, tumc inclinat ad actum, scilicet motum deorsum: & tamen grauitas manet ubique: igit inclinare est actum causare.

¶ Sed diceres grauequiescens superius super trabem inclinat deorsum: & tamen tunc nullum actum habet cum quescat

¶ Praeterea: habitus & passiones sensus inclinant uoluntatem: & tamen nihil agunt in uoluntate.

¶ Ad primum dicitur, quod grauequiescens supe trabem sempe inclinatur ad motum deorsum actiue. Nam tandem frangeret sustentans ipsum; & tamen cum trangit: non plus inclinatur, quam prius: nisi esset tanta resistentia sustentantis, uinceret actionem grauis ipsum. Et tunc graue proprie non inclinatur: eo tunc non habet aliquam actionem respectu sustentantis. Sicut nec inclinatur ad locum, dum est in loco suo naturali: quia tunc non habet actionem aliquam respectu sustentantis: quia tunc non habet actionem aliquam respectu loci naturalis.

¶ Si quaeris, quae est actiograuis in trabem, dum quiescit. Repondetur, quod est actio deperditiua. Prima scilicet diminutio uirtutis resisten di trabis: secunda actio est fractio trabis: tertia est motus grauis deorsum: omnium horum grauitas est causa effectiua

¶ Ad secundum dicitur, quod habitus, & passiones sensitiuae non inclinant proprieactualiter uoluntatem: nisi dum habent aliquam actionem in uoluntate. Vnde dum objectum habitus non appraehenditur, puta concupiscibile, habitus non inclinat. Nullus enim objecto non appraehenso experitur se inclinari. Nam inclinationi habitus praesupponitur apphensio obiecti: & tamen ita habitus est in sensu, uel itellectu, dum non apphendit obiectum, sicut dum apphendit. Dum uero apphenditur objectum: quilibet experitur se inclinatum ad concupiscibile: nisi esset habitus fortior in uoluntate uincens: & ita necesse est nunc aliquid esse in uoluntate, quod prius non inerat propter transitum de contradictorio in contradictorium: & hoc non potest esse, nisi actus in uoluntate productus: & iste actus dici potest primus motus, qui statim sequitur apprehensionem concupiscibilis. Et simile est de habitu uitioso in uoluntate, quo existente, & appraehenso objecto, statim sentit se homo inclinatum ad actum uitiosum: quae inclinatio non potest esse, nisi actus quidam in uoluntate productus. Cuius actus secundum aliquos habitus uitiosus est totalis causa: & nulla respectu eius uoluntas habet causalitatem: secundum alios uero appraehensio, & potentia concurrunt actiue cum habitu.

¶ Sed tunc est dubium, quomodo actus ille excusat a peccato mortali. Nam quod non sit mortalis, patet: quia stat cum gratia: nam ponamus, quod in aliquo sit habitus uitiolus luxuriae: puta in incontinente. Habi tus ille manet infusa gratia: quia habitus acquisiti non contrariantur infusis. Talis continens appraehenso obiecto concupiscibili, sentit se inclinatum per habitum uitiosum. Habet, enim concupiscentias malas: quis eas non sequtur: ut uult philosoph. Si ergo inclinatio est actus in uoluntate, qumo excusatur a mortali, quiamo stat cum gratia. Qui dicunt actum illum causari ab habitutanqua a causa totali, & non uoluntate, facile dicunt: quod ideo non est peccatum: quia non uoluntarium. Nullus autem actus a uoluntate non elicitus: neque imperatus est uoluntarius: nec imputatur ad peccatum, neque uituperium. Qui uero dicunt actum illusimula uoluntate causari: consequentur dicere habent, quod licet uoluntas sit libera respectu cuiuscunque actus ab ea eliciti, absolute considerando actum: tamen considerando actum aliquem uoluntatis in ordine ad alium actum, uel habitum praecedentem, non semper est libera. Vnde ponamus, quod objectum charitatis sit hoc totum. Deus, & quicquid deus uult diligi: & quod diligam deum charitatiue. Ostenso tamen per intellectum, quod deus uult Ioan nem a me diligi. Iam stante priori actu, quo uolo diligere deum: & quicquid deus uult a me diligi, non sum liber ad non diligendum Ioannem. Et breuiter uoluntas uolens efficaciter antecedens, non potest nolle consequens appraehensum, ut tale: & tamen iste actus respectu antecedentis, & consequentis sunt distincti: quia possunt separari. Sic existente habitu uitioso in uoluntate apprehenso concupiscibili obiecto, non est libera uoluntas, ut non inclinetur. Et ita iste actus in clinationis: quia non est in potestate uoluntatis: sicut nec habitus uitiosus, post quam fuerit acquisitus, non imputatur ad peccatum: & per hunc modum excusantur primi motus a peccato. Et hoc uidetur Aug. iij. de lib. arb. iuxta finem dicere: quod non est in potestate nostra, quibus uisis tangamur: quibus uisisper intellectum, tangamur per affectum scilicet uoluntatem, Non ergo sunt illi motus primi peccata: neque etiam meritorij, si fuerint ab habitu uirtuoso. Et licet uoluntas non sit libera quantum ad actum illius inclinationis, est tamen libera ad non sequendum eum. Potest, enim ex sua libertate secundum inclinarionem gratiae actum conti arium elicere cum maiori conatu: & auertere intellectum a considerationeprio ris objecti: ut cesset primus actus, siueinclinatio. Nam habitus, quando stat sub actu contrario, tunc non inclinat: neque habitus ille cogit uoluntatem ad consentiem dum suae inchinationi actu elicito libero: quin posset elicere actum contrarium dissentiendo: licet qua doque difficile, sit. non consentire. Vide latius Ocham. que nii j. tertij senten.

¶ Quarto dubitatur: utrum ex uno actu uirtuoso posset acquaeri uirtus, seu habitus uirtuosus. Dimissis multorum opinionibus: suppono nunc cum philosopho: quod uirtus est forma, uel qualitas augmentabilis: hoc est intensibilis, & remissibilis: quodque intensio fit, per additionem gradus ad gradum eiusdem rationis se unientium: ac unam qualitatem constituentium. de quo in j. distin. xvij. quo supposito: primo uideatur de re: secundo de nomine. De primo dico: cum habitus, & uirtus generatur ex actibus, ut dictum est: quilibet actus gignit aliquam partem habitus, quam uocamus gradum: Partem dico certae intensionis, maiorem uel minorem: secundum quod actus ipse est perfectior, uel minus perfectus, puta secundum quod est diuturnior: aut cum maiori conatu potentiae elicitus. Breuiter secundum quod actus ille est intensior, uel remiscior: secundum hoc maiorem, uel minorem partem gradus, producit: sic ergo primus actus aliquem gradum producit: secundus actus alium eiusdem tamen rationis, & speciei cum priore, qui primo unitur: & tertius actus similiter alium gradum uel partem numero prioribus uniendum: & sic de alijs. Et quanto plures gradus producuntur, & uniuntur, tan to qualitas illa ex huiusmodi gradibus composita erit intensior. Et quanto inten sior: tanto firmius inhaeret subjecto, tanto minus mobilis: & tanto fortius inclinat ad actus similes. Exemplum est de illuminatione medij: si enim primo ponitur in medio aliquo lux remissa modicae candelae: lumen quidem remissum in medio producitur. Si additur secunda candela: lumen aliud numero producitur, & priori unitur & medium magis illuminatur: & ita per multiplicationem illuminantium, claritas medij magis, & magis intenditur. Sic ergo per diuersas cande las lumen lumini additur: ac per hoc claritas medij augetur. Ita per actus singulos aliquis gradus gignitur, quibus unitis, & intensis virtus nominatur. Et sic lux maior gradum luminis generat ma¬ iorem pluribus parum ucentibus. Ita operatio intensa, intensiorem gradum habitus producit, quam plures operationes remissae. Sic etiam est uidere de guttis lapidem cauantibus: nam quaelibet gutta aliquid operatur in lapide cauando: licet sensu imperceptibile: donec frequenter cadentibus guttis, tandem apparet lapidis cauatio.

¶ Nec ualet quorundam dictum: quod ultima uel 1000. gutta cauat in uirtute priorum, quia non est assignare, quae sit illa uirtus, quam guttae praeviae praestent posteriori. Nec per priores lapis disponitur ad cauationem: quia quaero de illa dispositione, quae utique non fieret nisi per introductionem alicuius qualitatis, sed nulla potest assignari; non liquefactio manifestum est: nec humiditas, quoniam si totus iaceret longo tempore in aqua, non cauaretur: nec plus ad cauationem disponeretur. Ideo non plus ultima gutta operatur in lapidae, quam prima, si aequali uehementia cadunt. Sed quaelibet aliquantulum cauat: & cauatio modica per priores guttas inducta, per posteriores augmentatur: sic suo modo de habitu, & uirtute. Patet ergo, quod per quamlibet operationem uirtuosam aliquid uirtutis (quod est substantiale uirtuti, & pars eius) producitur. Et si quaelibet pars uirtutis esset uirtus, per quamlibet operationem uirtuosam uirtus produceretur saltem partialis: licet propter eius remissionem eius inclinatio ad actus similes non perciperetur, donec per plures actus intenderetur. Haec de re ipsa.

¶ De nomine: quia nomina sunt ad placitum: potest uirtus uno modo accipi pro qualibet qualitate genita ex actu uirtuoso nata inclinare ad similem, siue intense, siue remisse. Alio modo accipitur strictius pro qualitate genita ex actu, uel actibus uirtuosis: difficulter mobilitate intensionis, quod sufficit inclinare potentiam perceptibiliter ad similes actus, delectabiliter, faciliter, prompte & expedite eliciendos: & ita communiter accipitur tam a philosopho, quam a doctoribus: unde dicit philosophus. i. Ethicorum. cap. viij. Vna Hirundo uer non facit: neque una dies: ita nec beatum una dies: nec paucum tempus. Est autem beatitudo opera tio secundum uirtutem perfectissima, & ita uirtutem non facit operatio una, uel paucae. Et ij. Ethico. frequenter declarat ex multis operationibus uirtutem generari. Cuius signum dicit esse uoluntatem, id est delectationem superuenientem in operibus. Primo igitur modo accipiendo uirtutem ex uno actu uirtuoso, siue remisso generatur uirtus: quia aliquid uirtutis. Accipiendo uero secundo modo: uirtus ex pluribus actibus frequentatis generatur: & non ex uno solo nisi (quod rarum) ualde extenso. Ex quo sequitur, quod sic stricte accipiem do uirtutem: non quaelibet pars uirtutis est uirtus. Patet: quia gradus remissus est pars uirtutis: sed non est uirtus.

¶ Se cundo sequitur, quod uirtus non est essentialiter idest absolute uirtus. Patet: quia omnis denominatio essentialis, & absoluta conuenit omnibus, quae sunt eiusdem rationis: sed uirtus non conuenit parti uirtutis, gradui scilicet, remisso: quae tamen sunt eiusdem rationis essentialis cum toto.

¶ Tertio sequitur, quod nomen uirtus connotat intentionem habitus, propter quam perceptibiliter, & propte inclinat ad actus similes, quo connotato deficiente deficit, & suppositio. Vnde sicut lapis non dicitur cauus, donec multis minimis partibus ablatis apparet cauitas. Ita gradus uirtutis per singulas operationes acquisiti, non dicuntur uirtus, donec intendantur, & modo dicto inclinent. Et sicut dicitur de uirtute: ita dici potest de habitum: quod non quaelibet pars habitus dicetur habitus: sed solum intensa difficulter mobilis. Et secundum haec oportet diffinitiones tam uirtutis, quam habitus suppositas moderari.

¶ Quinto dubitatur de sub jecto uirtutis: utrum in sola uoluntate: an in appetitu sensitiuo solo sit uirtus moralis: an in utroque Huius dubii solutio satis habetur ex supradictis praesertim in dubio. Vnde breuiter dicitur: quod uirtus seu habitus uirtuosus intrinseceest in sola uoluntate subjectiue. Patet: quia in eadem potentia sunt actus, & ha¬ bitus ab eo genitus: sed in sola uoluntate est actus intrinsece uirtuosus: ergo. Probationes patent ex dictis. Secundd dicitur: quod uirtus extrinseca denominatiue esse potest in appetiru sensitiuo, similiter, & in potentia executiua. Patet: quia ubicunque potest esse habitus inclinans ad actum conformiter rationi rectae elicitum, uel imperatum a uoluntate potest esse uirtus: sed talis actus potest esse in potentia appetitiua, & executiua: nam uoluntas potest imperate illis potentiis: quoniam eis principatur principatu politico, scilicet appetitui sensi tiuo, aut dispotico, puta potentiae executiuae.

¶ Tertio dicitur: impossibile est uirtutem moralem esse in aliqua potentia inferiori ad uoluntatem: nisi sit uirtus ei correspondens in uoluntate. Probatur: quia nulla uirtus de nominatione extrinseca potest dici uirtus, nisi sub ordinetur uirtuti essentialiter, & intrinsece: sicut nec actus potest dici extrinsece uirtuosus, nisi imperetur ab actu uirtuoso intrinsece: sed in sola uoluntate est uirtus intrinsece, sine qua non est uirtus extrinseca denominatione: igit non potest esse uirtus extra uoluntatem: nisi sit uirtus correspondens in uoluntate. Vide Ocham. ii. quodlib. q. xvi. item q. x tertii senten.

¶ Sexto dubitatur: quia satis dictum est uiitutem generari ex actibus uirtuosis: & etiam ex eisdem augmentari, sicut dicit philosophus. cap. 11. Sed non solum generationes, & augmentationes ex eisdem siunt, & ab eisdem scilicet opationibus: est dubium quomodo uirtus, & generaliter habitus corrumpitur.

¶ Rndetur, quod uirtus duobus modis corrumpitur. Primo per habitum contrarium genitum ex actibus uitiosis. Vnde introducto errore circa aliquam conclusionem, scientia eius corrupitur. Similiter in uirtute mo rali introducto habitu uitioso per frequentatos actus uitiosos: corrupitur pr existens uirtus. Habitus enim uitiosus contrariatur uirtuoso: ideo simul stare non possunt. Sicut enim medium extremis contrariatur: ita habitibus inclinans ad medium contrariatur habitui inclinantiad extrema: & accipio habitum, & uirtutem secundo modo stricte pro habitu intenso. Et dico notanter per habibitum contrarium, non per actum uitiosum: nam actus uitiosus stat cum uirtute acquisita: sic econuerso actus uirtuosus stat cum uitio acquisito. Primum patet in uirtuoso in peccatum lapso: talis adhuc sentit inclinationem ad actum uirtuosum licet non sequatur sensualitatem suam. Hocautem non est nisi ab habitu uirtutis prius acquisitae. Secundum patet de nouiter conuerso, qui graues patitur inclinationes ad actus uitiosos, quibus cum difficultate, & magno conatu resi stere oportet: tales autem inclinationes sunt ab habitu uitioso prius acquisito, & manente cum actibus uirtuosis. Nec solum habitus uitiosus stat cum actu uirtuoso moraliter: sed etiam stat cum gratia, & actu meritorio eadem ratione, qua supra: nec gratia, qui est habitus infusus, contrariatur habitui acqui sito: sed acquisitus contrariatur acquisito. Nec obstat, quod dicit philosoph. cap. i. ij Ethico. Adhuc autem ex eisdem, & peadem scilicet opera, sit ois uirtus, & corrumpitur. hoc enim intelligitur mediate: nam ex operibus uitiosis frequentatis generatur uitium contrarium uirtuti, per qimmediate uirtus corrumpitur. Non, enim actus habitui: sed actus actui, & habitus habitui contrariatur. Secundo modo corrumpitur uirtus, quasi priuatiue per negligentiam, & longam cessationem actuum uirtuosorum. Nam sicut habitus generatur ex actibus: ita etiam ex eisdem conseruatur. Non quidem simpliciter: quod non possit esse sine actibus, secundum quod non potest diu manere sine ictuum frequentatione: sicut manifeste patet in habitibus memoriae: manet tamen unus diutius, alius corrumpitur citius secundum quod fuerit magis, uel minus intensus Ratio autem huius non est alia nisi natura habitus. Sunt enim quaedam ita a deo condita, ut non solum a cotrario positiuo corrumpatur: sed etiam continuo fluant ad non esse, nisi conseruentur ab alio, quorum: aliqua ipse institutor naturae immediate conseruat sicut angelos, & spiritus rationales Aliqua conseruat mediate: sicut lumem me¬ diante luce, uel luminoso: & horum aliqua sic mediate conseruat, quod cessante media to conseruante statim desinunt conseruata per ipsum Quedam non statim: sed remoto coseruante (non deo sed medio) siue minus principali successiue corrum principiunt: & non diu permanent, unum tamen diutius altero secundum differem tiam conditionis suae naturae: tales sunt habitus tam intellactiui, quam morales. Et forte hoc uoluit apostolus ad Rom. viij. Vanitati creatura subjecta est. Bo quod nihil, quod creatum est, ex se poterit permanere: & ad utrumque referri potest illud statim allegatum. Ex eisdem, & per eadem sit omnis uirtus, & corrumpitur. Similiter autem, & ars ex eisdem, & per eadem intellige contrario mo se habentibus uel habentia: ut sicut ex operibus frequentatis generatur habitus: ita ex eis neglectis corrumpitur. Et sicut ex operibus bonis generatur habitus laudabilis: ita ex contrarijs contrarij. Vno autem contrariorum genito in aliquo sub jecto: necesse est alterum cedere in eodem.

¶ Septimo dubitatur: cum in eadem aia sunt plures habitus, tam appraehensiui, quam appetitiui, cur non semper inclinant potentiam ad actus consimiles: & quanre plus uno tempore, quam alio. Et cum multi habitus simul insint potentiae: quare plus illi inclinant, qu malius. Simul enm insunt habitus diuersarum scientiarum, & uirtutum. Respondetur, quod quidam habitus ad hoc, quod inclinent potentiam ad actum: praerequirunt appraehensionem objecti. Sic uoluntas non potest elicere actum aliquem circa obiectum: nisi prius per intellectum appraehensum, & ipsi uoluntati ostensum. Inuisa enim amare possumus: incognita uero nequaque ait Aug. x. de trini. c. i. & ita nec habitus inclinare potest ad actum uoluntatis, nisi obiecto per actum intellectus praesente. Quo sic praesente inclinat uoluntatem ad eliciendum actum suum: non autem (ut dictum est) necessitat. Potest enim uoluntas libere elicere actum secunduminclinationem habitus, uel contra: licet unum delectabiliter: alium tristabili ter, & cum quadam difficultate. Similiter di¬ citur de habitibus intellectiuis adhaefiuis, qui non inclinant intellectum ad assensum: nisi actuali appraehensione credendae ueritatis praeuia. Dum autem illaactu habetur in intellectu habitus adhae siuus inclinat ad assentiendum: sed habitus appraehensiui: quia non praesupponunt cognitionem actualem in potentia, sed ad ipsum inclinant: ideo ex uarijs causis habitus appraehensiuus quandoque mouet: qua doque non: quandoque il le, quam doque alius: ut experimur de habitibus memoriae, cuius uariae sunt particulares causae. Quandoque contingit propter habitus intensionem, qui magis mouent, quam remisciores. Quandoque propter infiuentias celestes, quantum ad appetitus potentiae sensitiuae. Quandoque propter concursum alicuius motoris extrinseci: quandoque ex complexione: aliquando ex uoluntaria applicatione intellectus ad inquirendum objectum aliquod: uel eliciendum actum circa ipsum: aliquando ex praesentia obiecti exterioris praesentati sensibus: quandoque ex aliquo simili: quandoque ex contrario obiecti habitus quiescentis: ex uarijs quoque alijs causis excitantibus latentes habitus. Et per opposita illorum saepe habitus impeditur. Vnde difficile est assignare in particulari causam: cum saepe incipit intellectus de aliquo cogitare, nesciens unde moveatur ad cogitandum.

¶ Vltime dubitatur utrum rectitudo actus, & de formitas differant a substantia actus. Ad illud dubium uide Ocham q. x. tertiiuxta finem. & q. xiiii. tertij quodli. ubi inter caetera duas ponit conclusiones.

¶ Prima, Nunquam actus, & sua rectitudo differunt. Probatur hoc dictum in quodlib. ubi supra & in iii. q. x.

¶ Se cunda conclusio. Aliquis est actus, qui non potest primo esse rectus, & posteadeformis: sed est necessario rectus: ut ostendit quaest. xiii. eiusdem quodlib. De hinc respondendo ad primum dubium dicit, quod deformitas, seu difformitas actus non est carentia iustitiae, uel rectitudinis debitae inesse actui: sed est carentia rectitudinis debitae inesse ipsi uoluntati: quod nihil aliud est dicere, nisi quod uoluntas obligetur ex in stitia aliquem actum elicere, quem non elicit secundum praeceptum diuinum: & ideo rectitudo actus non est aliud, quam ipse actus, qui debite elicitu secundum rationem rectam. Haec ille. Caetera patent ex dictis in quaestione. Et tantum de illa quaestione generali.